Босма контакти юналишидаги физик-механик ходисалар - Техника и технология - Рефераты

Босма контакти юналишидаги физик-механик ходисалар

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

322 KB

Босма контакти юналишидаги физик-механик ходисалар Режа: 1. Босма жараёнида босимнинг технологик функциялари 2. Қолипдан қоғозга ўтувчи бўёқ миқдорининг босимга боғлиқлиги 3. Босиш ускуналарида босимни ташкил қилиш усуллари 4. Босиш ускуналарининг декеллари ва уларнинг деформацион хоссалари 5. Декел ва декел материаллар деформацияланиш хоссаларининг хусусиятлари 6. Босиш ускунасининг ишлаш шароитида декел деформацияси 7. Босиш тезлигининг босма маҳсулот сифатига таъсири 8. Босиш тезлигининг бўёқнинг босма қолипдан қоғозга кўчишига ва нусха сифатига таъсири

Босма жараёнида босимнинг технологик функциялари Қоғоз, худди бошқа босилувчи материаллар сингари, нотекис юзага эгадир. Юқори босма учун мўлжалланган 1-тур қоғоз юзасининг кўндаланг (профилограммаси) кесими 1-расмда келтирилган. Бу расмдан кўринадики, қоғознинг юзаси турли ҳ – нотекис баландликка ва Л – масофага эга. Қоғоз сиртидаги нотекислик юзасининг қиймати босилувчи элементларнинг юзаси билан мос келади (яқин ўлчовда бўлади) гоҳида эса унинг қийматидан юқорироқ бўлади. 1-расм. Юқори босма учун мўлжалланган №1 қоғоз юзасининг кўндаланг кесими (профилограммаси) Босма қоғознинг турига караб, қоғоз юзанинг нотекислик баландлиги турличадир, бўрланган қоғоз учун бу қиймат 5-7 мкм бўлса, юқори босмага мўлжалланган қоғоз учун 25-30 мкм ни ташкил этади. Бунда бўёқни нотекис релъефли қоғоз юзасига, босма қолипдаги босилувчи элементларни тўла тушуриб бўлмайди. Тасвирни босма қолипдан қоғозга ўтказишга эришиш учун қоғоз юзасини шунчалик текислаш керакки, босилувчи элементларнинг барча юзаси қоғоз билан тўла контактда бўлишини таъминлаш лозим. Бундан ташқари, бўёқнинг қоғозга керакли миқдорда ўтказилиши бўёқнинг қоғозга унинг микрорелъеф ва ғовакларидан ўтиб маҳкам ёпишиши, босма қолипнинг қоғоз билан контактини таъминлаш етарли эмас. Шунинг учун қоғозни босма қолипга жуфтлаштиришда аниқ миқдорда куч ташкил қилиш лозим. Бу кучнинг қиймати кўпчилик ҳолларда босма усулига, босма қолип

билан қоғознинг контактланиш давомийлигига, босилувчи қоғоз юзининг нотекислиги, шунингдек унинг қаттиқлиги ва бошқа омилларга боғлиқ. Масалан, қоғоз қанчалик қаттиқ бўлса ва унинг сирти юқори текисликда бўлса, шунчалик бўёқни қоғозга керакли миқдорда ўтказиш шароитни яратишга кам босим талаб қилинади ва аксинча. Шундай қилиб, босиш учун босим бўлиши лозим: - босилаётган қоғознинг юзасидаги нотекисликларни текислаш учун, бу босма қолипдаги босилувчи элементларни қоғоз билан тўла контактланишини таъминлаш учун керак; - бўёқни босма қолипдан қоғозга керакли миқдорда кўчириш учун - бўёқнинг бошланғич ёпишишини қоғознинг микрорелъеф ва ғовакликларига киришини таъминлаш лозим. Офсет босма усулида босилувчи ва оралиқ элементлари бир хил юзада жойлашган, чуқур босмада босилувчи элементлар оралиқ элементларига нисбатан чуқурроқ, лекин бўёқ билан деярли тўлган, бу қолипдаги босилувчи ва босилмайдиган элементларининг бир хил юзада жойлашганидек туюлади. Ушбу усулларда босим – деб контакт юза бирлигига тўғри келувчи кучни тушунамиз. Бу босилувчи ва оралиқ элементларни ўз ичига олади. Юқори босма усулида босим деб – контакт юзасида босилувчи элементларнинг фақат юза бирлигига тўғри келувчи кучга айтилади, чунки оралиқ элементлари босилувчи элементлардан пастда жойлашган ва босилаётган вақтда босимга йўлиқмаслиги керак.

2-расм. Босишнинг турли усулларида қолипларнинг турли коэффициентда тўлдирилгандаги юза контактининг кенглиги 1) 2-расмда офсет ҳа, ҳа ا ва чуқур ҳб, ҳб ا босма усулларининг алоҳида жойларини турли тўлдириш коэффициентида саҳифа кенглиги контактни (тегиб туриши-ҳ) кўрсатилган. 2 а, в расмдан кўринадики, саҳифанинг контакт кенглиги, саҳифа юзасининг контакти Спк иккала босма усулининг ҳар бири учун унга босилувчи элементларнинг сонига боғлиқ эмас: ҳа=ҳа ا , ҳб=ҳб ا . 2) Юқори босма усулида (2-расм, б) кенглик ҳc, ҳc ا ва саҳифанинг контакт юзаси босилаётган майдонга босилувчи элементларнинг сони ва юзасига боғлиқ. Босиш босими учун иккита асосий талаб қўйилади: 3) босма қолипдаги босилувчи элементларнинг бўёқ қатлами бир хилда босма қолипнинг бутун юзаси бўйлаб ўзгармас босим билан қоғозга босиш талаб килинади. 4) ададни босиш давомида босим қиймати ўзгармаслиги керак. Қолипдан қоғозга ўтувчи бўёқ миқдорининг босимга боғлиқлиги Босиш жараёнининг асосий вазифаси бўёқни босма қолипдан қоғозга ўтказишдан иборат, босим эса шу ишни амалга оширувчи восита ҳисобланади. Босма қолипдан узатиладиган бўёқ миқдорини босиш босимига боғлиқлигини кўриб чиқиш муҳимдир (3-расм). Ушбу боғланиш кўпчилик ҳолатларда босиш жараёнининг (босим, босма қолипдаги бўёқ қатламининг қалинлиги) асосий технологик ўлчамларини тўғри танланганлигини баҳолаш учун асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бундай боғланиш юқори босма усули учун бўёқнинг босма қолипдан қоғозга ўтиши, босимдан ташқари, бошқа қатор омилларга боғлиқ; босма қолипнинг турига, босма қолипдаги ҳф бўёқ қатламининг қалинлигига, нусха олинишида қоғознинг бўёқ билан контактлашиш вақтига тк, қоғознинг юза (ғадир-будирлиги) ҳолатига, унинг

намлигига, бўёқнинг босма–техник хоссасига, хонанинг ҳароратига ва намлик шароитларига боғлиқ. Фақатгина босимнинг бўёқ ўтишига бўлган таъсирини баҳолаш учун шуни айтиш керакки, ушбу диаграмма (3-расм) босма қолип – плашка билан босилган нусхалар бўйича босма қолипда бўёқ қатлами қалинлиги доимийлигида (ҳф=cонст), қоғознинг бўёқ билан бир хил вақтда контактлашиш жараёнида (тк=cонст), аниқ турдаги бўёқ ва қоғозлар учун, хонанинг бир хил ҳарорат ва намлигида олинган. Диаграммада (3-расм) абтсисса ўқи бўйича босим П[Па], ордината ўқи – босилаётган қоғознинг, қотт 1см2 юзасига қолип томонидан узатилган бўёқ миқдори кўрсатилган. 3-расм. Қолипдан қоғозга ўтаётган бўёқ миқдорининг босимга боғлиқлиги Ушбу диаграмма ёрдамида бўёқни босма қолипдан қоғозга максимал ўтишини минимал босим қийматида таъминловчи қийматни аниқлашга ҳаракат қиламиз. Диаграммани бир нечта бўлинмаларига ажратиб: ОА, АВ, ВС, СД ва ВЕ уларнинг ҳар бирига аниқ босим мос келишини кўрамиз. Диаграмманинг ОА бўлинмаси (босим нолга тенг бўлганда) бўёқнинг қоғозга узатилиш қонуниятини аниқлаб бўлмайди. Бўёқнинг миқдори тасодифий ҳолат бўлиб, бунда қоғозни бўёқ билан тўла контактланишини таъминлаш учун босим етарли эмас. р1- р2 босим чегарасига мос келувчи АВ бўлинмада А

нуқтасидан бошлаб босим ортиши билан қоғозга ўтувчи бўёқнинг миқдори кўпаяди. р1-р2 босим чегарасида олинган нусхалар бўёқ қатламининг ҳар хил қалинлигига эга. р1-р2 босим чегарасини ишчи босим деб бўлмайди, чунки ушбу чегарада босим қийматининг ўзгариши нусханинг оптик хоссаларини ўзгаришига олиб келади. р2-р3 босим чегарасида олинган диаграмманинг ВС бўлинмасида бўёқнинг қоғозга ўтиши максимал таъминланади ва нусхада бўёқнинг миқдори деярли ўзгармай қолади, ваҳоланки босимнинг қиймати кенг чегарага ўзгаради. Босимнинг бу чегарасида олинган нусхалар бир хил оптик зичликка эгадир, шунинг учун р2-р3 чегарасидаги босим қиймати ишчи босим ҳисобланиши мумкин. р3-р4 босимларда олинган диаграмма СД бўлинмасида қолипдан қоғозга ўтадиган бўёқ миқдори босим ортиши билан камаяди. Бу ҳол шундай тушунтирилади: ортиқча босим натижасида бўёқ босилувчи элементларнинг чет қирраларига сиқилиб чиқади, шундай қилиб унинг миқдори босилувчи элементларда камаяди ва шунинг билан бирга унинг қоғозга ўтиши ҳам камаяди. р3-р4 босим оралиғида олинган нусхалар орқа томони бўртган (релъеф) ва бир хил оптик зичликка эга бўлмайди. р3-р4 чегарасидаги босим қийматларини ишчи босим деб ҳисоблаб бўлмайди. р4-р5 босим чегарасига мос келувчи ДЕ диаграмма бўлинмасида босма қолипдан қоғозга ўтувчи бўёқ миқдори босим ортиши билан яна ортади. Бу шундай тушунтирилади: босимнинг бундай катта қийматида босилувчи элементлар қоғозга ботиб киради, у чет қирраларига сиқилади ва уларга ситилиб чиққан бўёқни қайтариб олади. р4-р5 босим оралиғида нусхалар жуда катта орқа бўртмага эга, анча юқори оптик зичликка ва элементларнинг тасвирларини график нотекислиги билан ажралиб туради. р4-р5 оралиғидаги босим қийматларини ҳам ишчи босим деб ҳисоблаб бўлмайди. Шундай қилиб, диаграммадан кўринадики, р2-р3 оралиғидаги босимни ишчи босим деб хисоблаш мумкин. Лекин босим қанчалик юқори бўлса, нусханинг орқа бўртмаси катта бўлади, босилаётган босма қолип тез

емирилади (ишдан чиқади), босма ускунасини иш тартиби қийинлашади. Бошқача айтганда, агар босим р2 нуқтага мос келса, у нусхага керакли миқдордаги бўёқни таъминлашга етарли бўлади; унда босимнинг қийматини р3 гача кўтаришнинг ҳожати қолмайди. Босиш ускуналарида босимни ташкил қилиш усуллари Босиш жараёнида исталган босма усулида босилувчи элементларнинг миқдоридан қатъий назар босма қолипнинг бутун юзаси бўйича босим рмин- рмах қиймати чегарасидан чиқиб кетмаслиги лозим, чунки ушбу чегарада бўёқнинг босма қолипдан қоғозга кераклигича ўтказишни таъминлайди (4.2диаграммасидан хулоса). Босиш ускунаси контакт жараёнида босиш қурилмасининг механик тизмасида куч ишлатиш йўли билан ёки кнематик Ф умумий босим кучини пайдо қилиш мумкин. Куч ишлатиш усули билан босим ҳосил қилиш. Ушбу усулда йиғинди куч контакт юзасида ҳеч нарсага тегишли бўлмаган ўзгарувчидир. Бошқача айтганда у ташқаридан берилади ва содда ҳолатни олсак, у ўзгармас қийматига эга бўлиши мумкин, яни Ф=сонст. Куч ишлатиш билан босим ҳосил қилинганида ҳаракатланувчи сифат бўлиб, масалан, оғирлик кучи, пневматик, гидравлик ёки механик узаткич кучлари ва бошқалар бўлиши мумкин. Ясси офсет ва чуқур босмаларда йиғинди куч Ф саҳифа контактининг бутун юзаси бўйича тақсимланади (2-расмга қаранг). Йиғинди кучни саҳифа контакти юзасига нисбати қилиб олинадиган босиш босим қиймати р=Ф/Сп.к босма қолипнинг бутун юзаси бўйича бир хил бўлади. Демак, куч ишлатиш усули билан босим ташкил қилиш (механизмларни ҳаракатлантириш) ясси офсет ва чуқур босмаларда босиш босими талабига мос келади. Юқори босмада берилаётган ўзгармас куч Ф фақат контакт майдонидаги босилувчи элементлар орасида тақсимланади. Ҳар қайси контакт саҳифада

босилувчи элементларнинг ва уларнинг умумий майдони ҳар хил бўлиши мумкин. Юқори босиш ускуналарининг контакт майдонларида қандай қилиб босим ташкил қилинади? Турли ҳарактерга эга бўлган босма қолиплари (актсидентли, матнли, тасвирли) турли тўлдириш коэффициентига эга бўлсаю, уларни битта босиш ускунасида босиш учун қандай шароит туғдириш керак? Ваҳоланки, улар контакт майдонида турли қийматга эга бўлган йиғинди куч Ф талаб қилинади. Юқори босма усулида босиш ускуналарида босим ташкил қилиш учун кинематик усулдан фойдаланилади Кинематик усулда босим ташкил қилиш. Куч ишлатиш усулидан фарқи шундаки, кинематик усулда эркин ўзгарувчи берилган қиймат бўлиб таранг декелнинг деформацияси хизмат килади а=сонст (кинематик фактор). Бу усул сиқиш механизми ёрдамида босиш цилиндр ва талернинг маҳкамланган юзаларини ясси босма ускунасида ясси босма қолип билан яқинлаштиришдан иборат. Ёки бундай яқинлаштиришни босиш цилиндри ва қолип цилиндрини қолип билан ротацион ускунада сиқилмаган ҳолатда декел қалинлигидан кичик бўлган масофагача келтириб бажарилади. Тирқишлар орасидаги масофанинг қиймати, масалан, газета агрегатлари учун 3,8 ёки 4,2 мм, рулонли китоб-журнал ротацион ускуналари учун 2,0 мм, варақли ротацион ва ясси босма ускуналар учун 1,5 ёки 1,25 мм га тенг. Агар босиш цилиндрга шундай декел ўрнатилса, унинг қалинлиги босиш тирқишлари орасидаги масофага мос келса, унда босиш майдонида ҳеч қандай босим ҳосил бўлмайди. Сиқилган ҳолатда қалинлиги тирқишлар қийматидан катта бўлган таранг, чўзилувчан декел контакт майдонидан ўтаётиб сиқилади ва бунда ички таранглик кучланиш ҳосил бўлади. Бу кучланишни, унинг деформация ва қаттиқлик қиймати билан аниқланади. Босим босиш контакти майдонидаги босилувчи элементларининг юзасига ва миқдорига боғлиқ эмас. Ҳар бир босиш жараёнида ҳар қайси декел таркиби учун декел деформациясининг қиймати ва унинг қаттиқлиги доимий бўлганлигидан босма қолипнинг бутун юзаси бўйича босим ҳам ўзгармас

қийматга эга бўлади. Шундай қилиб, юқори босиш усулида босимга бўлган биринчи талабни таъминлаш фақат кинематик усулда босим бериш орқали бўлади. Бунда босим қиймати зарур бўлганда турли қаттиқликка эга бўлган декеллардан фойдаланиб мослаш мумкин, амалиётда шундай ҳам қилинади. Босиш жараёнида босимни ошириш лозим бўлса, юқори қаттиқликка эга бўлган декел қўлланилади ва аксинча. Кнематик усулдан фойдаланиб амалиётда босим ҳосил қилишнинг қатор хусусиятлари бор: - кинематик усулда босим ташкил қилиш босиш цилиндрига албатта эластик декел қатлами қўйилишини талаб қилади; - босма қолип юзасида бир хил босим қийматини таъминлаш: - декел сифатида сезиларли эластик хоссали матолардан фойдаланилса, унда босимнинг босиш тезлигига боғлиқлиги муқаррардир ва декелдаги кучланишда релаксация ҳодисаси рўй беради. Бу эса адад босилишида босим қийматининг албатта пасайишига олиб келади. Босиш ускуналарининг декеллари ва уларнинг деформацион хоссалари Кинематик усул билан босим ҳосил қилишда декелнинг вазифаси босиш босими меъёрини енгил бошқаришни амалга оширишдан иборат. Босим сакраши эса босиш ускунасининг ишга ноаниқ тайёрланиши ва етарли даражада эмаслиги ва босма қолип ва декелнинг қалинликларини номинал маъносидан четланиши натижасида рўй беради. Турли хил босиш ускуналарида ва босишнинг ҳар хил усулларида қўлланиладиган декеллар ўзининг таркиби билан ҳар хилдир. Одатда юқори босиш ускуналарида кўп қатламли декеллар ишлатилади; улар картон варақлари ва турли қаттиқликка эга бўлган қоғозлардан ташкил топган. Декелнинг эластик хоссаларини ошириш учун унинг таркибига қуйидаги декел матолари киритилади: текстовинит, юпқа пўкак каноп сурп,

резина мато, синтетик пардалар, шунингдек полидек, декпласт ва бошқа турдаги махсус декел материаллари. Офсет босиш ускуналарида декел материали сифатида турли қаттиқликка эга бўлган махсус резина мато пластиналар ишлатилади. Бундан ташқари декел таркибига картон (турли қалинлик ва қаттиқликдаги), текстовинит (илгари жун кирзасининг махсус модда суртиб сув ўтмайдиган килиб ишланган матоси кенг ишлатилган) ва бошқа материаллар. Офсет резина мато пластиналар декелнинг асосий таркибий қисмини ҳосил қилиб, одатда улар бир томонлама резина қопламага эга бўлган кўп қатламли резина матодан иборат. Резина пўкак (резина ғовакли) декел материаллари, микро ғовакли қатламига эга бўлган резина мато пластиналар қўлланилади. Одатда чуқур босманинг варақли ускуналарида ҳам таркибли декел қўлланилади. Унинг таркибига резина мато ва унинг остидан тахталанган картон ёки қаттиқ қоғоз қўшиш мумкин. Чуқур босманинг замонавий рулонли ускуналарида босиш цилиндри таркибли декелга эга эмас. Одатда у (цилиндр) резина қатлам билан тўла ўралган. Ушбу қатлам декел вазифасини бажаради. Турли босиш ускуналарининг декеллари таркибида қўлланувчи номлари тилга олинган барча материаллар алоҳида гуруҳга киради. Юқори молекулали материаллар жуда кичик меъёрда қайталанувчи деформацияда қаттиқликка эга бўладиган қаттиқ жисмлардан фарқли ва сезиларли даражада пишиқликка чексиз деформацияланиш хоссасига эга бўладиган деярли қайта тикланувчи юқори эластик бўлади. Юқори молекулали материалларга барча жонивор терилари ва масалан, пахта, селлюлоза, ипак, жун, табиий каучук ва бошқалар киради; шунингдек синтетик каучук, синтетик тола, пластмасса ва бошқа материаллар ҳам киради.

4-расм. Юқори молекуляр модда молекуласининг тузилиши Юқори молекуляр материаллар молекуляр қурилиш нуқтаи назаридан шундай моддаларки, улар жуда катта чизиқли ёки тармоқланган молекулалар бўлиб, жуда кўп кимёвий бўлимлардан ташкил топгандир (4-расм). Бундай занжир молекулалари жуда катта эгилувчан ва букилувчан тузилишга эга бўлади. Молекулаларнинг эгилувчан-букилувчан бўлиши унинг алоҳида қисмларига баъзи бир эркинлик ҳаракатини амалга оширишга имкон беради. Узун эгилувчан занжирли молекулаларнинг алоҳида бўлимлари ёки полимерга ташқи таъсир қилиш билан нотекис вақтда силжиши мумкин. Биринчидан, буни полимерларнинг комплекс хоссаларини қонунларга мос келмаслиги билан тушунтириш мумкин. Иккинчидан, юқори молекуляр модда молекулалари алоҳида-алоҳида бўлимлардан ташкил топган. Босиш ускуналарида декеллар ҳам доимий берилган деформация меъёрий шароитда бўлади. Шунинг учун уларда ички кучланишнинг камайиши босиш даврида босимнинг камайишига олиб келиши мумкин. Декел ва декел материаллар деформацияланиш хоссаларининг хусусиятлари Декеллар контакт майдонида сиқилиб, тўғридан-тўғри босиш босимини ҳосил қилишда уларнинг асосий деформацион хоссаларини билиш муҳимдир. Юқори молекуляр материаллардан иборат декелда деформация боришини кўриб чиқамиз: бунда берилган ўзгармас меъёрий юк (Ф=сонст)

таъсирида бир мунча вақт оралиғида ва юкни олгач, деформациянинг пасайиши (Ф=0) бўлсин (5-расм). 5-расм. Ўзгармас куч таъсирида декелдаги деформациянинг ўсиши Графикда абтсисса ўқига вақт т, ордината ўқига нисбий деформация э жойлаштирилган. т1 вақтда берилган куч декелда бирданига сиқилиш деформациясини ҳосил қилади (АО бўлими). т1–т2 вақт оралиғида декелдаги сиқилиш деформацияси секин кўпайиб боради (эгри чизиқнинг АВ бўлими). Шунда сезиларли даражада деформациянинг кучайиш тезлиги аста секин камая боради. Графикда т1-т2 вақт орасидаги декелнинг сиқилиш деформациясини умумий йиғиндиси О, Б оралиғи билан аниқланади. Юкни олиш билан (т2 вақтида) деформациянинг бир қисми бирдан юқолади (БC оралиғи). Кейин т2- т3 вақт оралиғида деформациянинг секин пасайиши кузатилади (CД эгри чизиқ бўлими). т3 нуқтасига мос келувчи вақтда (кузатиши вақтининг охирида) деформациянинг пасайиши деярли тўхтайди. Декелдаги қолдиқ деформация ДО2 бўлимига мос келади. Декелдаги деформация (бошланиши ва тушиши) нинг кинетик (тезлик) эгри чизиғини шу текшириш тартибида анализ қилиб кўриш декелнинг деформацияланиш ходисаси бир хил эмаслигини кўрсатади. Юк бериш ва олиш вақтида декелда қайтарувчан таранглик деформацияси (эй) бирданига ҳосил бўлади ва юқолади (4.5-расм). т1-т2 вақт оралиғида декелда аста-секин эластик ва қолдиқ деформация ҳосил бўлиб йиғила бошлайди. т2-т3 вақт оралиғида

эластик деформация эел аста секин йўқолади. Кузатувнинг охирига мос келувчи т3 вақтда деформациянинг бир қисми (ДО2 оралиғи) қолади. Бу юкни олгандан кейин т2 –т3 вақт орасида (декелнинг “дам олиш” вақтида қоладиган деформация). Буни қолдиқ деформация эост дейилади. Шундай қилиб, график (5-расм) дан кўринадики, умумий ёки йиғинди деформация қуйидагилардан ташкил топади: Таранглик деформация e у (бир лаҳзада ҳосил бўлиб йўқолувчи) юк таъсири остида катта эркинлик даражасига эга бўлган молекуланинг алоҳида бўлимларини бир зумда силжиши натижасида рўй беради. Қолдиқ ёки ҳақиқий деформация e ост бу молекулаларнинг ўзаро боғларини енгиб, бир-бирига нисбатан ўзгармас силжишга эга бўлишлари натижасида рўй беради. Булар юқори молекулаляр полимер материалларда деярли сезилмайди. Полимер материалларда қолдиқ деформациянинг механизмини молекула занжирининг алоҳида бўлимларини эркинлик даражаларига мос ҳолда аста секин силжиши ва эгилувчан ва букилувчан бўлган занжирларнинг аста секин тўғриланиб бориши натижасида борадиган жараён деб тушуниш лозим. Чунки барча бўлимлар ўзаро боғланишда бўлганидан, деформацияда механик қайтар деформацияга олиб келувчи ички кучланиш пайдо бўлади ва йиғилади. Ҳақиқатдан ҳам полимерлардан ишланган декел материаллардан таъсир этувчи ташқи кучни олиб ташланса, узоқ вақт орасида уни (қолдиқ деформацияни) кузатмаслигимиз мумкин. Шундай қилиб, қолдиқ деформация эост деб декел материалидан ташқи кучни олгандан сўнг йўқолишга улгурмайдиган деформацияни қабул қиламиз. Эластик деформация e эл ҳам эгилувчан деформация сингари қайтардир, лекин бу вақт оралиғида ҳосил бўлади ва йўқолади. Юқори молекуляр полимерларнинг деформацион хоссаларини ўрганувчи мутахассислар уларнинг эластик деформациялари бир хил эмас деб ҳисоблайдилар. Улардаги деформация тезлиги ва тикланиши жиҳатидан бир-биридан

фарқланадиган алоҳида-алоҳида деформацияларнинг йиғиндисидан ташкил топган. Амалда тўсатдан ҳосил бўладиган эгилувчан деформация кетидан ўзгармас таъсир этувчи куч шароитида эластик деформация ҳосил бўла бошлайди. Ушбу деформациялар катта тезликда пайдо бўлади ва шунингдек юк олингач тез юқолади. Кейинчалик биз буни эластик деформация деб атаймиз. Агар ташқи куч таъсири давомли бўлса, унда деформациялар вақт ўтиши билан аста секин ўсади ва юк олингач аста секин йўқолади. Буларни биз суст эластик деформация деб атаймиз. Эластик деформацияни таркиби бир хил эмаслигига ишонч ҳосил қилиш учун, эластик деформация эгри чизиғининг пасайишини кўриб чиқамиз 4.5- расмдан кўринадики, ушбу эгри чизиқ вақт ўқига паралелл бўлган тўғри чизиқ бўлишга интилади, яни тахминан экспонент боғланиш табиатига эга ва биринчи яқинлашувда тажрибасиз қуйидаги тенглама шаклида ёзиш мумкин: Бунда эел вақт орасида таъсир этувчи куч олингандан кейинги эластик деформациянинг қиймати; эел0 – юкни олиш вақтига келгунча бўлган эластик деформациянинг материалда тўпланган меъёри; т- эел нинг меъёрини аниқлашда кузатилган вақт; т “тизманинг шахсий вақти” деб аталувчи вақт релаксацияси. Турли декеллар ва декел материаллари учун амалий ва экспериментал олинган эластик эгри чизиғини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, ҳар қайси материал ёки декел учун т меъёрий ҳақиқатдан ҳам ўзгармас бўлиб, турли декел материаллари учун у доимий эмас. Мисол тариқасида 1-жадвалда декел материали учун т-кузатиш вақти оралиғида эластик деформация эел меъёрини ўзгариши олинган амалий натижалар келтирилган. 1-жадвал Эластик релаксациянинг меъёри ва унга мос келувчи релаксацияланиш вақтининг ҳисобланган қиймати

т, c 1 3 10 25 55 115 300 600 эел(т) 0,035 0,033 0,028 0,022 0,017 0,010 0,005 0,002 т 12,0 21,54 33,20 45,80 68,87 86,10 147,6 203,0 1-жадвалдан кўринадики, т нинг меъёри ўзгармас эмас. Амалда эластик деформация эгри чизиғининг ҳар бир нуқтасига ўзининг релаксация вақти тўғри келади. Олиб борилган тажрибалар шуни кўрсатадики, йетарли аниқлик билан декел материалларнинг эластик деформациясини т вақтда бешта экспонент кўринишида кўрсатиш мумкин. Улар бир биридан 0,1 дан 1000 сек гача бир тартибга фарқ қилади (яни 0,1; 1,0; 10; 100; 1000 сек). Шундай килиб, декел материалларда эластик деформацияни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, тез ва секин эластик деформациялар мавжуд. Тез ва секин эластик деформацияларнинг миқдорий қиймати кўпчилик ҳолларда декелнинг босиш ускуналарида ўзини тутишини аниқлайди. Тез эластик деформациялар контакт саҳифасида декелнинг сиқилиши тишчи. вақт ичида тўла тўкис ҳосил бўлишига улгуради ва икки сиқилиш даври орасида декелнинг “дам олиш” тдам олиш вақти орасида тўла тўкис юқолади. Декелнинг бу деформациялари эгилувчан деформациялар билан бир қаторда босиш босимини ташкил қилишда иштирок этади. Секин эластик деформациялар босиш ускунаси иши даврлар сони ортиши билан аста-секин ташкил топади. Декелнинг “дам олиш” (тдам олиш) вақти орасида улар тўла йўқолиб улгурмайди ва аста секин декелда тўплана бошлайди ва булар қайтмас қолдиқ деформация вазифасини бажаради. Декел материалини танлашда унинг деформациясини (эу,Сеел. эост) миқдорий таркибини билиш жуда муҳим, шунингдек, тез ва секин эластик деформацияларнинг миқдорий қийматини ҳам. Декелнинг эгилувчан ва тез эластик деформацияларининг йиғинди деформациясига эга бўлиши босиш ускунаси ишини узоқ вақтда босимни ўзгармас меъёрида ушлаб туришини таъминлаши керак.

Босиш ускунасининг ишлаш шароитида декел деформацияси Босиш ускунасида декелнинг сиқилиш деформацияси босиш цилиндри ва қолип цилиндри билан (ротацион босиш ускунасида) қолип ўртасидаги ёки босиш цилиндри билан ясси босма (ясси босиш ускунасида) қолипи ўртасидаги тирқишга кириш чоғида вужудга келади. Ушбу тирқишдаги декел деформацияси вақти босиш ускунасининг ишлаш тезлигига, босиш цилиндрининг диаметрига, декелнинг қаттиқлигига боғлиқ. 6-расмда декелнинг сиқилиш жараёнинг манзарасини, унинг деформацияси таркибини, шунингдек бунда бир неча босиш даврида майдонда вужудга келадиган босим катталикларини кўриб чиқамиз. Биринчи босиш даврида контакт майдонига яқинлашишда Н1 бир оз қалинликка эга бўлган декелнинг ДД кичик кесимини кўриб чиқамиз. Сиқиш майдони (а1 нуқта) ва биринчи босиш даврида босим вужудга келиши бошланишининг координатасини аниқлайди. ДД кичик кесим сиқиш майдонидан ўтиш чоғида деформацияланади (сиқилади), унинг деформацияси максимал катталиги сиқишнинг биринчи даврида дд1 га тенг бўлади. У амалда бериладиган катталик бўлиб, Н1 ёки д1е сиқишга бўлган декел қалинлиги билан де босиш цилиндри ва қолип цилиндри ўртасидаги тирқиш катталиги фарқи сифатида белгиланади. Ушбу деформацияни (маълум куч таъсирида ўз тузилишини йўқатувчи) бузғунчи деформация деб атаймиз ва уни эбузмах билан белгилаймиз.

6-расм. Бир неча босиш даврида контакт майдонида декелнинг сиқилиши Декел сиқилишининг биринчи даврида вужудга келадиган босимнинг максимал катталиги п1=дд1×Cсол га тенг бўлади, бунда дд1 =эбузмах (Ссол декелнинг солиштирма қаттиқлиги). О1О2 босма ва қолип цилиндрлари ДД ўқи майдонидан узоқлашгани сари декелнинг таранглик хусусиятлари намоён бўлиши ҳисобидан унинг ўз хусусиятининг тикланиши бошланади. с1 нуқтада босиш цилиндри ва қолип цилиндри ўртасидаги контактнинг ва босимнинг йўқолиши бошланади. Босиш цилиндри тўла айланиб бўлгунга қадар бўлган вақт давомида декелнинг ДД кичик кесмаси қалинлиги тикланади. Аммо умумий ҳолатда, ушбу вақтда тўла йўқолишга улгурмаган қолдиқ ва суст эластик деформациялар мавжудлиги туфайли Н1 дастлабки қалинликка етиб боролмайди, балки бир мунча кичик Н2 қалинликка эга бўлади, бунинг оқибатида деформацион давр аввалгисидан фарқ қилади. Иккинчи босиш даврида босим вужудга келишининг бошланиши ҳам а2 нуқта контактнинг йўқолиши с2 нуқта билан белгиланади. Сиқилишнинг иккинчи даврида декел сиқилишининг максимал деформацияси дд2 бўлади. У биринчи давр давомидаги деформациядан д1д2 миқдорда яни сиқишнинг биринчи давридан сўнг йўқолишга улгурмаган деформация миқдоридан кам. Иккинчи даврда эришилган босим катталиги п2=дд2×Cсол каби белгиланади.

Маълумки, п1<п2 декел қалинлиги сиқишнинг иккинчи давридан сўнг дам олиш пайтида ўзининг Н2 аввалги қалинлигига етиб бормайди. Сиқишнинг учинчи даври бошланишидан аввал у Н3 қалинликка эга бўлган тўла босиш даврида контакт бошланиши ан нуқта билан, контакт йўқолиши cн нуқта билан белгиланади; н- босиш даврида декел деформациясининг максимал катталиги ддн га тенг бўлади; босимнинг максимал катталиги пн=ддн×Cсол га тенг. Ҳар бир босиш даври учун декелнинг бевосита сиқиш катталиги босиш даври камайиб боради, ва унинг хусусиятини ўзгартиради. Юқорида кўрсатилгандек, декел деформациясининг қайта тақсимланиши бўлади. Асл ҳолига қайта оладиган деформациялар ўлчами камаяди дд1>дд2>ддн, асл ҳолига қайта олмайдиган деформациялар ўлчами ортади д1д2<д1дн (умумий деформация эбузмах = cонст ). Эластик деформациялар босиш ускунасининг иш даврининг ортиши билан астасекин ривожланади. Декелнинг «дам олиш» вақтида улар бутунлай йўқолишга улгурмайди ва босимни яратишда иштирок этмайдиган қайтмас деформация ҳосил қилади. Декелда қайтмас деформацияларнинг тўпланиши ўзгармас деформация миқдорининг камайишига олиб келади, бу эса маҳсулотларни босиш чоғида босимнинг камайишига олиб келади. Шу тариқа декел материалларни танлашда таранг ва ўз хусусиятини йўқотмайдиган материаллардан фойдаланиш тавсия этилади. Бундай материаллар-дан тайёрланган декеллар исталган ададни босишда босимнинг барқорарлигини таъминлайди. Босиш тезлигининг босма маҳсулот сифатига таъсири Босиш ускунаси иш унумдорлигини ошириш босма нашр адади ўсишига, уларни тайёрлаш муддатлари қисқаришига олиб келиши аниқ. Ускунани

ишга тайёрлашга кетадиган жараёнларни камайтириш туфайли иш унумдорлигини оширишга эришиш мумкин. Босиш ускунасининг иш тезлиги ошиши бўёқнинг қолипдан қоғозга ўтиш тартибининг бузилишига олиб келиши мумкин, чунки, босиш ускунасининг иш тезлигининг ортиши билан босма қолипнинг қоғоз билан контакт вақти ҳам қисқаради. Бу бўёқнинг қоғозга тўла ўтишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин, яни қолипдан қоғозга ўтадиган бўёқ миқдори камайиши мумкин. Бунинг оқибатида нусхалардаги бўёқнинг оптик зичлигининг камайиши ва босма маҳсулот сифатининг ёмонлашишига олиб келиши мумкин. Айни пайтда амалиёт шуни кўрсатадики, босиш ускунасининг иш тезлиги оширилганда босма маҳсулотнинг оптик хусусиятлари сезиларли ўзгариши кузатилмаган. Баъзида юқори тезликда олинган нусхаларда бўёқ оптик зичлигининг ортиши қайд этилган. Босиш тезлигининг бўёқнинг босма қолипдан қоғозга кўчишига ва нусха сифатига таъсири Босиш тезлигининг босма маҳсулот сифатига таъсирини ўрганиш босиш ускунаси ишлаш тезлигининг ортиб боришини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Босиш тезлигининг ортиши билан, табиийки қоғознинг босма қолип билан контакт вақти қисқаради ва бундан қоғозга ўтадиган буёқ миқдорининг пасайишини, нусхалар оптик зичлигининг камайишини, яни босма маҳсулот сифати пасайишини кутиш мумкин. Аммо кўп сонли тажрибалар ҳам, амалиёт ҳам нусхалар оптик зичлигининг босиш тезлигининг ортиши билан амалда камаймаслигини кўрсатмоқда. Буни қандай изоҳлаш мумкин. Босиш тезлининг ортишида буёқнинг босма қолипдан қоғозга ўтиш жараёнига қатор омиллар таъсир этади. Босиш тезлигининг ортишида контакт вақтининг камайиши бўёқнинг қоғозга ўтишини камайтириши мумкин, бундан нусхалардаги оптик зичлик ҳам камайиши мумкин. Айни пайтда босиш тезлигининг ортиши келтириб чиқарган босимнинг

кўтарилиши қоғозга ўтадиган бўёқ миқдорини камайтиради бинобарин нусхалар оптик зичлигини кўпайтиради. Контакт йўлаги бошланишида максимал майдонининг силжиши қоғознинг буёқ сиғими пасайишига ёрдам беради (қоғоз нотекслиги ва ғовакчалари анча эрта эзилади, чунки қоғоз контакт йўлагида бирданига юқори босим майдонида бўлади), буниг оқибатида буёқ қоғоз ғовакчалари ва нотекис жойларига сингишга улгурмайди, балки унинг юзасида қолади. Бу ўз навбатида, нусхалар оптик зичлигининг ортишига ёрдам беради. Айтилганларга якун ясаб, шундай хулоса чиқариш мумкинки, босиш тезлигининг ортиши (таранг қайишқоқ декеллар қўлланганда) нусхалар оптик хусусиятларини ёмонлашишига олиб келиши ва бу билан уларнинг сифатига салбий таъсир кўрсатиши мумкин эмас.

Адабиётлар: 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Ҳелмут Киппхан. Ҳандбоок оф принтмедиа: Течнологиэс анд Продуcтион Метҳодс. Германй, 2014. 6. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод молия. 2010 йил. 288 бет. 7. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Лаборатория ишини бажаришга мўлжалланган услубий қўлланма. Т.: ТТЙЕСИ босмахонаси. 2013 йил

Похожие

Босма маҳсулотнинг сифати

Офсет босма усули

Чуқур босма усули

Босиш жараёнида электрофизик ходисалар

Босма қолипларнинг ададга чидамлилиги