Офсет босма усули - Техника и технология - Рефераты

Офсет босма усули

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

300.5 KB

Офсет босма усули Режа: 1. Рулонли ва варақли ротацион ускуналарда ададни босишга тайёрлаш тизмалари 2. Босиш аппаратини ишга тайёрлаш 3. Намлаш аппаратини ишга тайёрлаш 4. Офсет босмада намлаш жараёни 5. Металлнинг сув билан ўзаро бирлашиши хоссалари 6. Офсет босма қолипларда оралиқ элементларнинг чидамлилигини аниқловчи омиллар 7. Офсет бўёқларнинг эмулъсия ҳосил қилиши 8. Намловчи эритманинг нусха сифатига кўрсатадиган таъсири 9. Намловчи эритманинг таркиби ва қўйиладиган талаблар 10. Варақли ва рулонли босма ускуналарда ададни босишнинг технологик шароитлари 11. Офсет босма жараёни барқарорлигини таъминловчи шароитлар 12. Намлашсиз офсет босма турлари

Рулонли ва варақли ротацион ускуналарда ададни босишга тайёрлаш тизмалари Бугунги кунда энг кенг тарқалган усуллсрдан биттаси офсет босма усули ҳисобланади. Бу босма усулида асосан кўп рангли, юқори сифатли босма маҳсулотларнинг барча турлари ишлаб чиқарилмоқда: айрим проспектлардан тортиб то қимматбаҳо рфталогларгача. Офсет босиш ускуналарида тасвирларни тушириш жараёни қуйидаги технологик жараёнларни ўз ичига олади: * ускунага қоғозни жойлаштириш, * қолипни намлаш, * қолипга бўёқни суртиш, * босма қоғозни босиш аппаратига йетказиб бериш, * босиш, ёки босим остида бўёқни қолипдан офсет пластинага ўтказиш, * офсет пластинадан тасвирни босима материалга тушириш, * босилган маҳсулотни қабул қилиш қурилмасига тушириш. Варақли ва рулонли ускуналарни босишга ва умуман босиш учун тайёрлаш жараёни, унинг баъзи тузулиш хусусиятларига қарамасдан, катта фарққа эга эмас. Офсет ускуналарини босишга тайёрлаш жараёнининг асосий ишларига босиш аппаратини ишга тайёрлаш, қоғоз ёки тасма қабул қилиш мосламасини, бўёқ ва намлаш аппаратларини, шунингдек қабул қилиш чиқариш ва буклаш-қирқиш мосламаларини ишга тайёрлаш жараёнлари киради. Босиш аппаратини ишга тайёрлаш Бу жараён босма қолипларни текшириш, ўрнатиш ва жойлаштириш, офсет резина матодан ва декел ости материалларининг ўлчамларини танлаш ва текшириш, қаттиқ эластик декелни офсет цилиндри юзасига тортиш,

цилиндр ва босиш аппарати орасидаги босимни маромига келтириш ишларини ўз ичига олади. Бу ишларни бажаришдан олдин қолипнинг юзасини диққатлик билан текшириш лозим, қолипнинг умумий сифати, · барча ранг комплекти қолипларининг тайёрлиги, · эзилган, тирналган, доғ, занглаган изларнинг бўлмаслиги шартдир. Босма қолиплар юзасида электролиз усули билан хатоларни тузатиш жуда мураккаб. Шунинг учун қолип сифатига жиддий талаблар қўйилади. Босма қолипнинг чеккалари текис бўлиши лозим. Босма қолипларнинг қалинлиги бутун сирти бўйича ускунада кўрсатилган паспортдаги қалинликдан ҳеч фарқ қилмаслиги лозим. Қолип пластинаси қандай материаллардан тайёрланмасин, ўрнатиш вақтида цилиндр сиртида эгилиши ва цилиндр юзини таранг ҳолда қоплаши лозим. Мана шу тарангланишда унинг сирт текислиги бироз миқдорда бўлса ҳам чўзилади, ички томони бироз қисилади. Қолип сиртининг ўрнатилгандан кейин чўзилиши қуйидаги формулада аниқланади: Формулада Лф- қолип сиртининг узунлиги, ҳ-қолипнинг қалинлиги мм бирлигида, Фф- қолип цилиндрининг диаметрини қолип билан биргаликдаги қалинлиги, мм бирлигида. Ускунадаги ўрнатиладиган барча ранг қолипларининг қалинликлари бир хил бўлса, уларнинг чўзилишлари бир хил даражада бўлиб, нусхаларда ҳосил бўладиган тасвирлар устма-уст тушиб мослашади. Агар қолипларнинг бирининг қалинлиги фарқ қилса унинг чўзилишини мос келмаслиги қуйидаги тафсилотга эга:

Масалан: иккинчи қолип биринчисидан 0,12 мм фарқ қилаяпти дейлик. Қолипнинг узунлиги 90 см ёки 900 мм бўлса, у ҳолда қолипни биринчи қолип сиртига қараганда чўзилиши юзаси қуйидаги миқдорга фарқ қилади. Формулада 390 мм қолип цилиндрини қолип билан биргаликдаги диаметри, Л=0,28 мм узунлиги 900 мм бўлган цилиндрнинг 0,12 мм қалинроқ пластина сиртидаги чўзилиш фарқидир. Мана бундай қалинликлар оқибатида тасвирлар мослашиши қийинлашади. Чунки биз бу ерда декелнинг ва босим кучининг таъсирларини инобатга олмаяпмиз. Шунинг учун турли ранг қолипларининг комплектдаги аниқ стандрат қалинликдан рухсат бериладиган чекланишлари ±0,02 мм дан ошмаслиги шарт. Босма қолипни ўрнатиш ва жойлаштириш. Бу жараён цилиндрда махсус штифтлар билан қотирилган, узуклар орасига маҳкам кирадиган жойлаштирувчи чизғичлар ёрдамида бажарилади. Чизғичнинг бўлинма чизиғи бўйича қолипнинг тўғри (ўртаси) тушишини назорат қилиш имконини беради. Офсет ускуналарнинг замонавий русумлари босма қолипларни жойлаштирувчи махсус мосламалар билан жиҳозланган. Қолипларни ўрнатиш ва жойлаштиришда ускунанинг цилиндрларга сиқиш зичлиги, планкалари қотирилганлиги, ишончлилиги текширилади. Офсет резина матоларини танлаш ва уларнинг тавсифлари. Тасвирнинг сифатли чиқишига таъсир этувчи асосий материалларнинг бири бўлиб резина мато саналади. У ишчи резина мато қатламлардан иборат бўлади. Ишчи қатлам бўёқни яхши қабул қиладиган бўлиши ва уни тўлалигича қоғоз юасига ўтказиши (бўёқни ўтказувчанлиги), бўёқни боғловчи ва эритувчанлик ҳаракатларига чидамлилиги, юқори даражада эгилувчанлик, қаттиқлик, юзанинг белгиланган микрогеометрик хоссаларига эга бўлиши керак.

Охирги йилларда ишлаб чиқариш корхоналари офсет босма учун бир неча турдаги янги резина мато материалларини ишлаб чиқаришни бошлади. Офсет резина мато қалинлиги 1,3 мм ли ва 1,95 мм дан иборат. Бу материаллар конструкцияси ва хоссалари жиҳатидан “КАЙ” (Англия) фирмасининг 1,00 ва 1,95 мм қалинликдаги мовий рангли резина мато тузилиши билан бир хилдир. Янги турдаги резина мато материаллари ўзининг технологик хусусиятлари билан замонавий талабларга жавоб бера олади: қалинлиги бир текисда эгилувчан деформацияланишнинг катта қисмига эга, шишиб кетиши ва узайиши кам. Офсет ускуналарида янги резина мато материалларни ишлатиш, босиш сифатини ошириш ва ускунанинг ишлаш шароитларини юқори даражага кўтариш имконини беради, яни босиш ускуналарининг кўп йиллар мобайнида ишлашини ва техник шароитларини таъминлайдиган босиш жуфтлигидаги босимни ва декел деформацияси катталигини туширишни таъминлайди. Босиш жараёнида офсет резина мато сиқилиши учун кўпдан-кўп оғирликларни сезмайди ва доимий босим остида бўлмайди. Шаклланган бир хил вазндаги қолдиқ деформациялар, сиқиш кучи тугагач катта қисми тезда қайта тикланадиган эластик деформациялар саналади. Ҳар доим босишни бошлаш чоғида динамик тенг вазнлилик ҳолати ўрнатилишига кетадиган вақт давомида босимнинг камайиши кузатилади, бунинг натижасида босма нусхаларда асл тасвирдаги аниқлик йўқолади. Динамик уйғунликнинг бошланишига қанчалик кам вақт сарфланса, босиш жараёни шунчалик ўзгармас бўлади. Бироқ резина мато пластинадан кўп муддат фойдаланилса унинг деформацияланиш хоссалари вақтлар оралиғида ўзгариши кузатилади. Офсет резина матоларининг асосий кўрсаткичларидан бири унинг қаттиқлиги саналади. Тасвирда штрихли ва растр элементларининг график бузилишлари минимал кенглиги ва тасвирнинг ялпи майдонида оптик зичликнинг охирги нуқтасигача етиши, ишлатилаётган қоғознинг босма

техник хусусиятлари билан босиш тезлигининг резина мато пластина зичлиги бир –бирига тўғри келган тақдирда эришиш мумкин. Чидамлилик кўрсаткичлари бўйича аниқланадиган зичликка қараб резина мато пластиналар тўрт хилга бўлинади: · Юмшоқ –30 дан 50 Шор гача (резина мато офсет пластиналарини рулонли офсет ускуналарида босишда); · Ўрта –50 дан 70 Шоргача (ускунанинг силлиқлигига мос тушадиган қоғоздан фойдаланган ҳолда); · Қаттиқ –70 дан 90 Шор гача (юқори даражада силлиқ бўрланган қоғозга босадиган варақли ускуналарда босиш учун тавсия қилинади); · Жуда қаттиқ 90 Шордан юқориси (юқори иллюстрацияли маҳсулотларни босишда). Бундан ташқари босма элементлари контурларни аниқ тушириш кўп ҳолларда резина матонинг ишчи юзасининг ҳолатига боғлиқдир. Босма қолипларнинг ялтироқ силлиқ юзаси кўп миқдорда бўёқни ўзига сингдира олмайди, бу эса тасвирни юқори даражада оптик зичликда олиш имконини бермайди. Ўтказилган текширувлар натижасида босма қолип юзаси микронотекислик катталиги 0,5-0,8 мкм бўлиши кераклиги тасдиқланган. Босма қолип юзаси микронотекислиги ўлчанган катталикдан ошиб кетган ҳолда тасвир элементлари аниқ туширилиши бузилади. Белгиланган вазифасига кўра офсет резина матолари бир неча турда тайёрланади: · А–маркали – газета маҳсулотларини рулонли ускуналарда босиш; · Д–маркали – китоб-журнал маҳсулотлари рулонли ускуналарда босишда; · Б–В маркалари–оммавий ҳисобланган маҳсулотларни варақли ускуна- ларда босишда; · Г–маркали – силлиқ бўрланган қоғозларда варақли ускуналарда босиш учун мўлжалланган.

Резина матоларнинг деформацияланиши хоссалари босишнинг оптимал босимини ўрнатиш ва аниқлаб олишда асосий вазифани бажаради. Бунга резина матоларни кўп марталик сиқиш асбобларида ёки босишнинг босимини ўлчаш учун ўрнатилган махсус мосламалар орқали эришилади. Ускуна ва ўлчов мосламасидаги офсет резина матоларнинг деформацияланиш хоссалари натижаларини текшириш коэффициенти бўйича ўтказиш мумкин бунда Рдм-ускунада ўлчаб олинган босим; Рдп-ўлчов мосламасида ўлчанган босим. Бундай яқинлаштириш коэффициенти босиш жараёнини моделлаштиришда асосий тавсиф ҳисобланади ва резина матоларнинг деформацияланиш хоссалари натижаларини реал шароитда олинган натижаларга яқинлаштиради. Резина матоларнинг босими ва деформацияланишини кўпайтириш растр элементларининг ўсишига олиб келади. Эгилувчан резина матонинг офсет цилиндри юзасига тортилиши. Ададни босиш учун резина мато танлаб олингандан сўнг у ўрнатилади. Офсет цилиндрига декелни ўрнатишда, резина мато пластинанинг асоси айлана ҳолда тўлиқ жойлашишига эътибор қаратиш лозим. Резина мато офсет цилиндрининг назорат узукларига симметрик тарзда қотирилиши керак (1-расм). Резина матонинг тортилиши штангаларнинг айлантирилиши билан амалга оширилади. Резина матонинг тортилиш кучланиши тасвирнинг сифати ва тузилишига катта таъсир ўтказади. Тортилишнинг кучланиши пластина кенглигига тушадиган куч билан аниқланади ва Н/м билан ўлчанади. Резина мато офсет цилиндрига ўрнатилганидан кейин у ишлашга тайёр ҳолга келтирилади.

1-расм. Резина матонинг тортилиш тизмаси Босиш цилиндри орасидаги босимни бир ўлчамга келтириш. Босиш жараёнидаги босим, декел ва қолипнинг қалинлигига боғлиқ бўлганлиги, шу жумладан тасвирдаги сифат кўрсаткичлари ва ҳажмига таъсир ўтказиши сабабли, босма қолип ва босилаётган материални олиб юрадиган цилиндрларга нисбатан офсет цилиндрнинг ҳаракатига қараб уни таққослаб туриш ва тартибга келтириб туриш керак (2-расм). Босиш аппарати цилиндрининг назорат узуклари оралиғи махсус металл қисқичлар – ҳар хил қалинликдаги калибрланган пўлат пластиналар ёрдамида ўлчанади. 2-расм. Офсет цилиндри ва қолип четларидаги назорат узуклари, ҳ- назорат узуклари орасидаги тирқиш Цилиндр бўйлаб бир маромдаги босимни юзага келтириш учун босиш аппаратининг цилиндрлари бир бирига нисбатан параллел равишда жойлашиши керак. Цилиндрлар орасидаги оралиқ масофанинг кенглигги ускуна паспортидаги тавсифига босма қолип ва қоғознинг қалинлигига қараб

ўрнатилади. Оралиқлар кенглиги билан белгиланадиган декел қалинлиги, резина мато пластина остига қоғози калибрланган варақларни жойлаштириш орқали тўғриланиб туради. Намлаш аппаратини ишга тайёрлаш Б осиш жараёнида қолипга бериладиган намловчи эритманинг миқдори, босма-техник хоссалари, бўёқ, қоғоз ва қолипнинг босма ҳамда оралиқ элементлари майдонининг бирлигига мос тушиши керак. Қолипни ортиқча намлаш бўёқнинг ёйилиб кетишига ва бунинг натижасида босилган тасвирнинг ноаниқликларига олиб келади. Намловчи эритманинг кам сурилиши эса қолипнинг оралиқ элементларига бўёқнинг суртилиб кетишини келтириб чиқаради. Шунинг учун офсет босма ускуналарида сифатли маҳсулотни олиш учун «бўёқ-намлаш» ўртасидаги тенгликка риоя қилингандагина эришилади (расм). 3-расм. Нусхадалар оптик зичлиги Д нинг намловчи эритманинг миқдорига боғлиқлиги (С нисф =100%). ж -дуктор вали айланиш бурчагининг ўзгариши, У, Б -регистрловчи асбоб кўрсаткичи

Замонавий офсет босма ускуналарида асосан контакт типидаги намлаш аппаратидан ва намловчи эритмани узатувчи валиклар ҳамда суртувчи валиклар ёрдамида босма қолипга етказувчи усуллардан фойдаланилади (Далъгрен усули). Варақли офсет ускуналаридаги намлаш аппарати учта ишчи гуруҳидан иборат: · қабул қилувчи; · тақсимловчи; · суртувчи. Қабул қилиш гуруҳига 1-тоғорача, 2-дуктор вал, 3-узатувчи валик ва ундан эритмани қабул қилиб олувчи 4-тақсимлаш цилиндри киради. Тақсимлаш цилиндри эритмани 5-суртувчи гуруҳ валикларига узатади, у эса ўз навбатида эритмани Фбосма қолипга туширади (4-расм). Контакт типидаги намлаш аппаратларини ишга тайёрлашга қуйидаги жараёнлар киради: · тоғорачани жойлаштириш; · текисловчи ва узатувчи валикларни ўрнатиш; · намлаш эритмаси билан тоғорачани тўлдириш; · намлаш эритмасининг қолипга суртилишини тартибга солиш . 4-расм. Варақли офсет ускунасининг намлаш аппарати Тоғорачани ўрнатиш – босувчи томонидан қўл билан ўрнатилади, ускунага ўрнатилишидан олдин тоғорача яхшилаб тозаланади. Суртувчи ва узатувчи валикларни ўрнатиш тақсимловчи цилиндр ва қолипга тегиб

турувчи валикдан бошланади. Намловчи эритма ускунада жойлашган идишга қуйилади. Идишдаги эритма қувурлар орқали намлаш аппарати тоғорачасига келиб тушади. Тоғорадаги эритма дуктор валнинг юзасини доимий намланишини таъминлаши лозим. Тоғорадаги намловчи эритманинг доимий миқдори автоматик тарзда бажарилади. Намлаш эритмасининг қолипга туширилишини умумий тўғрилаб туришга дуктор вал айланиш бурчагини ўзгартириш орқали эришиш мумкин. Дуктор вал томонидан эритманинг етказиб берилиши шунчалик аниқ қилиб тўғрилаб қўйилиши керакки, офсет қолипнинг намланиши бир текисда ва минимал даражада бўлиши керак. Қолипнинг кенглиги бўйича намловчи эритманинг тарқалиши маҳаллий тўғриланиши, дуктор валга ёндошувчи резина белчалар ёрдамида амалга оширилади. Намловчи аппаратларни такомиллаштириш, офсет ускуналарида намлаш жараёнини автоматик тизимда тартибга солишни ишлаб чиқишга шароит яратиб беради. Офсет босмада намлаш жараёни Офсет босмада намлаш Офсет босма усулини бошқа усуллар билан таққослаганда, намлаш, адгезия ва бошқа ҳодисалар катта вазифани бажаради. Бу жараён офсет босманинг махсуслаштирилганлиги билан тушунтирилади. Босиш жараёнида бўёқ фақат босилувчи элементларни намлаши учун оралиқ элементлар аввалдан махсус сувли эритма ёрдамида намланади. Шундай қилиб офсет усулида босишда, танлов йўли билан босилувчи элементлари бўёқ билан намлаш, намловчи эритма билан эса –оралиқ элементларини намлаш ҳодисаси кузатилади. Қолипнинг бутун юзаси бўёқ ва намлаш валиклари билан тўқнашуви каби, босма элементларидаги бўёқ қатлами намлаш эритмаси билан, намлаш аралашмаси эса оралиқ элементларидаги бўёқ билан тўқнашади, яни битта қуруқ юза қисмга иккита турли хилдаги намлаш юзалари тўқнаш келади. Шундай қилиб офсет

босмани амалга ошириш учун намлаш эритмаси, оралиқ элементларни намлаши ва босиш элементларидан бўёқни сиқиб чиқармаслиги керак, бўёқ эса босиш элементларини намлаши ва оралиқ элементларидаги намловчи эритма қатламларини сиқиб чиқармаслиги керак. Босиш жараёнининг реал шароитларида босиш элементларини бўёқ билан танлов усулида намлаш, оралиқ элементларини эса –намловчи эритма билан намлаш тенглиги сақланиб қолади. Акс ҳолда намланиш камлиги натижасида оралиқ элементлари орасига бўёқлар тиқилиб қолиши, кўплиги натижасида бўёқнинг ёйилиб кетиши ва босиш элементларининг бўёқсиз қолиб кетишиини келтириб чиқаради. Металлнинг сув билан ўзаро бирлашиши хоссалари Офсет босмада металл қолиплардан кўпроқ фойдаланилади. Монометалл – алюминий ва пўлат қолипларда босиш ва оралиқ элементларининг асосини битта металл, би- ва полиметалларда эса – икки турдаги металлар ташкил этади. Бу ерда босма элементларининг асосини мис ва унинг эритмалари ташкил этса, оралиқ элементларининг асосини – алюминий, зангламас пўлат, хром, никелъ, никелъ-кобалът эритмаси ва бошқа металлар ташкил этади. Офсет қолиплар учун металлни танлаш асосан амалий текширув натижасида ажратилади, бу амални йечиш учун аввалам бор, ушбу металлнинг юзаси қандай хоссага эга, ва босиш жараёнида бўёқ ва намловчи эритмалари билан тўқнашганда қандай ўзгарувчанлик хусусиятларига эга эканлигини аниқлаб олиш зарур. Адабиётларда ва амалиётда металлнинг молекуляр таъсири хоссалари бўйича ҳеч қандай ягона ечим йўқ ва бу ҳақдаги фикрлар ҳам бир бирига мутлақо зиддир. Шундай қилиб, айрим олимларнинг фикрига кўра ўта тоза тарзда ювилган металлар гидрофиль ҳисобланса, бошқалари бунга қарама-қарши бўлган: барча металларнинг кимёвий тоза юзалари олеофил ва фақат қайта ишлангандагина пластиналарнинг хоссаларини аниқлаб бера олади деган фикрдалар.

Босиш жараёнида офсет қолипларининг ишчи элементлари бўёқ билан тўқнашганидек, намловчи эритмалар билан ҳам шундай тўқнаш келади, шунинг учун металл суюқликлар билан тўқнашиш хоссаларини ўрганиш ўта муҳимдир. Водородга нисбатан олиб қаралганда, бўёқни ушлаб қолувчи металлар қониқарли даражада зарядланади, эритмани ушлаб қолувчилари эса қониқарсиз. Бунда, электр қайтарувчи металларда мисол учун хромда диполи сувлар металлга нисбатан қониқарли тарзда жойлашади, электр қабул қиладиганларида эса, мисол учун мисда –қониқарсиз кўрсаткичлар намоён бўлади. Сув металл юзасини тўлиқ намлаши ва углеводородни сиқиб чиқариши учун 144·10-3 Дж/м2 дан ошадиган адгезия ишини сарфлаш керак, бунга эса сувнинг металл билан кимёвий таъсирлашуви молекуляр таъсирдан ошиб кетгандагина эришилади. Акс ҳолда сув углеводород томонидан сиқиб чиқарилади. Шундай қилиб, металлни офсет қолипнинг элементлари сифатида танлаб олиш ва уларнинг босиш жараёнидаги ҳаракатини илмий асослаш учун, металлнинг сув билан бирикиш хусусиятларини ўрганиш шартдир. Бундай металларнинг сув билан намланиши (Ван-Дер-Ваалъсли) кучлар таъсири остида кечади, бундаги боғлиқлар ҳам шунинг учун кучсиз бўлади ва бунинг натижасида сув мойлар томонидан осонгина сиқиб чиқарилади. Бундай металлар гидрофоб хоссали деб тавсифланади. Офсет қолипларни тайёрлаш ва улардан фойдаланиш жараёнида улар сув эритмалари ҳамда ҳаво кислородининг таъсирига учрайди, бунинг натижасида металлнинг ҳаракатини ўзгартиришга қодир бўлган оксидли ва гидрооксидли пардалар пайдо бўлади. Термодинамик ҳисоблар металлар оксиди ҳаракатини сувнинг таъсири натижасида аниқлаш имконини беради. Гидрофиль металларнинг оксидлари металлнинг ўзига қараганда кўпроқ гидрофоблик хоссаларига эгадирлар ва уларнинг намловчи эритма билан бирикиши кимёвий йўл билан эмас, балки молекуляр кучлар билан аниқланади. Шунинг учун оралиқ

элементлари сифатида ишлатиладиган металларни қўшимча гидрофиллаштириш керак, босиш жараёнида эса гидрофиль парданинг яхлитлиги сақланиб қолиниши, бунинг ҳам иложи топилмаган тақдирда намловчи эритма ёрдамида қайта тикланиши керак. Офсет босма қолипларда оралиқ элементларнинг чидамлилигини аниқловчи омиллар Босиш жараёнида ҳар хил ҳолатлар юзага келиши мумкин, бунда айниқса офсет қолипларининг оралиқ элементлари ўзининг чидамлилик хусусиятларини йўқотади ва бўёқни ўзига қабул қилиш хоссаларининг бузилишини намоён қилади, бунинг натижасида тасвирнинг ифлосланиши юзага келади. Бундай ҳолатларга қолипнинг сояланиши ва ёғланиш киради. Сояланиш – намловчи эритма ёрдамида қолипга тушувчи, оралиқ элементларининг бўёқ зарралари билан кўп ёки кам миқдорда ифлосланиш хусусияти тушунилади. Бунда оралиқ элементларининг молекуляр ҳолати ўзгармайди. Ёғланиш – оралиқ элементларга бўёқнинг кириши тушунилади, бунда уларнинг молекуляр ҳолати ўзгаради. Қолипнинг оралиқ элементларининг сояланиш ҳолатини келтириб чиқарувчи сабабларини бартараф этиш натижасида тўғри йўлга тушириши мумкин. Мисол учун, сояланишни келтириб чиқарувчи юза фаол жисмни ўз ичига олган қоғоз ёки бўёқни алмаштириш мумкин. Қолипнинг ёғланиши қуйидаги ҳолларда содир бўлади: 1) қатламнинг механик зарар кўриши ёки уларнинг физик-кимёвий чидамлилик хусусиятлари бузилиши натижасида оралиқ элементлар ўзининг гидрофиллик хусусиятларини йўқотиши оқибатида; 2) намловчи эритма қатлами оралиқ элементлари унинг бўёқ билан тўқнашувининг олдини олмаган тақдирда.

Оралиқ элементларининг намлашга чидамлилиги гидрофиллашишга қанчалик боғлиқ бўлса, эритмаларнинг таркиби ва хусусиятларига ҳам боғлиқдир. Шунинг учун суюлтирувчи эритманинг катталиги қолип, бўёқ ва қоғозга нисбатан pH=5,3-7,5 дан ошмаслиги керак. пҲ нинг доимийлигини сақлаб қолиш учун суюлтирувчи эритмага, мисол учун фосфор кислотаси ва унинг тузлари кўринишидаги буфер буюмларини киритиш керак. Қуюқлашиш қолипнинг зангланиши натижасида ҳам келиб чиқиши мумкинлиги сабабли суюлтирувчи эритмаларга рух, магний ва аммоний бихроматларини, яни занглашга қарши турадиган ингибиторларни киритиш керак. Тоза сувлардан суюлтирувчи эритма сифатида фойдаланиш мумкин эмас, чунки у гидрофиль қатламнинг бузилишларини автоматик тарзда тиклай олмайди. Бундан ташқари тоза сув қолипнинг занглашига қарши кураша олмайди. Намловчи эритманинг таркибини фақатгина тўғри танлаб олиш эмас, балки оралиқ элементларнинг чидамлилигини таъминлаш учун мавжуд шароитдаги қатламнинг ўзгармас қалинлигини ҳам аниқлаш зарурдир. У оралиқ элементларининг чидамлилиги бузилиши, гидрофиллик хусусиятлари ёмонлашиш ҳолларига ҳам боғлиқдир. Оралиқ элементларида бўёқ адсорбцияланади ва ёғланишни келтириб чиқаради. Офсет босиш жараёнининг технологик кўрсаткичларига асосан, металл қолипнинг турига қарамасдан, барча намловчи эритмаларга фосфор кислотасининг натрийли тузларини киритиш тавсия қилинади, чунки намловчи эритма ва бўёқларда ёғли кислоталар бўлиши мумкин. Натрий олеатига ўхшаш моддаларнинг адсорбцияланиши қайтмас жараён хусусиятга эга, чунки улар металл юзаси билан таъсирлашади. Шунинг учун ёғланиш сояланишга қараганда қайтариб бўлмас хоссаларга эга ва қолипнинг алмаштирилишини талаб қилади. Ёғланиш босқичи намловчи эритманинг бўёқ билан бирикиш вақтига боғлиқ; бу боғланишнинг вақти қанчалик кўп давом этса, намловчи эритма таркибига шунча кўп ёғланишни келтириб

чиқарувчи молекулалар ўтади. Бундан ташқари боғланиш кўп вақт давом этса полимернинг гидрофиль пардаси қуюқлашиши мумкин, бунинг натижасида эса, у офсет босма материалига ўтади, оралиқ элементлари очиқ майдонлари бўёқ билан ифлосланиши мумкин. Оралиқ элементлари намлашга чидамлилиги гидрофиллашиш жараёнига, яни уларнинг таркиби ва фойдаланилаётган эритмаларнинг хоссаларига ҳам боғлиқдир. Офсет бўёқларнинг эмулъсия ҳосил қилиши Офсет бўёқларнинг эмулъсия ҳосил қилиши – босиш жараёнининг текис қолипларидан фойдаланган ҳолда махсус шароитлар ёрдамида келиб чиқади. Босиш жараёнида босма қолипнинг оралиқ элементлари юзасидаги намловчи валиклар билан бўёқ валиклари тўқнашувида намловчи эритма пардаси ҳосил бўлади. Валиклар ажралганда эритманинг бир қисми ушбу валикларга ўтади, улардан эса босма аппаратига ўтади. Босма аппаратига сув тушиши оқибатида сув-мой кўринишидаги эмулъсия юзага келади. Бўёқдаги юза фаол жисм бўёқ –суюлтирувчи эритма чегарасидаги сирт тортилишни сусайтиради ва бу билан бўёқнинг эмулъсия ҳосил қилишига сабаб бўлади. Босиш жараёнида пайдо бўладиган механик таъсир, бўёқдаги нотекис ҳаракатларни келтириб чиқаради, бу ҳаракатлар эса унинг дисперсия ҳосил қилишига олиб келади. Бўёқ томчилари суюлтирувчи эритмага тушиши натижасида мой–сув туридаги эмулъсияни келтириб чиқаради. Шунинг учун бўёқ аниқ шароитлар учун, сирт–фаол моддаларнинг сонини маълум даражада сақлаши керак. Эмулъсия бўёқнинг намловчи хусусиятини ўзгартиради, чунки сув оралиқ элементларини намловчи ташқи фазага айланади. Бўёқдаги намликнинг таркиби офсет қолип металл хоссалари ва юзасининг намлик ҳажмига боғлиқдир. Мисол учун биметалл қолиплардан босишда бўёқда

25%, алюминийларида - 35% гача, пўлатларидан эса - 30% гача намловчи эритма бўлиши мумкин. Босма бўлимидаги температура ва ҳаво намлиги бўёқ таркибидаги намликга ўз таъсирини кўрсатади. Температура юқори ва нисбий намлик кам бўлса, қолип юзасидаги намлик шунчалик кўп буғланиб қолип юзасига кам миқдордаги бўёқнинг ўтиши кузатилади. Босма бўлимдаги оптимал шаройит 20-25 0C ва нисбий намлик 55 фоиз қилиб белгиланган. Офсет бўёқларининг эмулъсияланиш босқичи бўёқ-намловчи эритма чегарасидаги сирт тортилиши билан аниқланади. Намловчи эритма ва бўёқ орасидаги сирт тортилиш қанчалик кўп бўлса, уларнинг чегарасидаги сирт тортилиш шунчалик кўп бўлади. Бўёқларнинг сирт тортилиши К.Шлепфернинг айтишича 30-36 мН/м, намловчи эритмалар 40-70 мН/м ва фазалар оралиғи чегарасида 10-20 мН/м бўлади. Фазалар оралиғи тортилишининг пасайиши белгиланган чегарадан кам бўлмаслиги керак, акс ҳолда бу нарса фазаларнинг аралашиб кетишига сабаб бўлади. Бўёқнинг намловчи билан чегарасидаги сирт тортилиш боғловчининг майдонига ҳам боғлиқ бўлади. Боғловчининг юзаки тортилиши ўз навбатида ундаги эгалланмаган мойли кислоталарнинг сонига боғлиқ бўлади. Бундан келиб чиққан ҳолда бўёқ ўзида камроқ моддаларни жамлаши керак. Бўёқларнинг эмульсияланишини камайтириш учун, оралиқ элементлари гидрофиллик хусусияти чидамлилигини сақлаб қолган ҳолда, қолипга тушириладиган намловчи эритмаларнинг миқдорини қисқартириш керак. Бунга намловчи эритманинг таркибига сирт фаол моддаларни киритиш орқали эришилади. Сувли ва спиртли намловчи эритмалардан фойдаланилганда, ускуна ишининг тезлигини эътиборга олиш керак, чунки ускунанинг иш ҳаракати қанчалик кам бўлса, спиртнинг буғланиши шунчалик тез бўлади ва бунинг натижасида қолипнинг сояланиши олдини олиш учун катта миқдордаги намловчи эритмаларни киритиш талаб этилади.

Бўёқларнинг эмулъсия ҳосил қилиши фақатгина намловчи эритмалар миқдорига боғлиқ бўлиб қолмасдан, балки унинг пҲ катталигига ҳам боғлиқдир. Намловчи эритманинг нусха сифатига кўрсатадиган таъсири Босиш жараёнида бўёққа 30-40% намловчи эритма ўтиши мумкин. Агарда бўёқдаги сув тасвирнинг оптик зичлиги 5-15 фоизда ва бўёқнинг босматехник хусусиятида 5-15 фоиздан кам бўлса катта таъсир ўтказмайди, лекин 20-22 фоизни ташкил этса унда тасвир йиғиндисининг камайишига олиб келади. Йиғиндиларнинг камайтирилиши ўз навбатида босиш аппаратини тўғрилаш эвазига ўз ўрнига қўйиш мумкин бўлганлиги учун намловчи эритмаларнинг бу кўрсаткичлари етарли деб ҳисобланади. Бўёқ таркибида намлик даражаси юқорилиги тасвирларнинг сифати қониқарсиз бўлишига олиб келади. Таркибида сув бор бўёқлар билан босилганда тасвирлар хиралашиб қолади, чунки ингичка бўёқ қатламидан сувнинг ажратилиши бўёқ қатламининг бирлигини бузади, бунда, юза қатламида рангларнинг сочилиб кетиши ҳоллари кузатилади. Юқорида айтиб ўтилганидек, тасвирларнинг сифатли чиқиши кўпроқ бўёқнинг нусхага туширилишига боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, бўёқдаги намловчи эритма 20 фоизни ташкил қилганда, бўёқларнинг бошланғич қуришига қараганда сифати яхшиланади, 40 фоиз бўлганда эса ёмонлашади. Намловчи эритманинг кислота билан бўёқнинг қуришига кетадиган вақти ошади. Шундай қилиб, А.Баргийя (Франция) нинг билдиришича, пҲ=7 га тенг бўлганда, бўёқнинг қуришига кетадиган вақт 11-12 соат, пҲ нинг катталиги 5,0; 3,0 ва 2,5 га тенг бўлса, қуриш вақти 13-15, 25-30 ва 45-55 соатни ташкил этади. К.Шлепфернинг билдиришича, намловчи эритма таркибига сиккативлар киритилган тақдирда қуришнинг вақти 20-40 фоизгача камаяди. Бунда

намловчи эритмадаги сиккативнинг жамланиши қанчалик юқори бўлса қуриш вақтининг тезлиги ҳам шунча ортади. Шундай қилиб, намловчи эритма тасвирларнинг сифатига ва бўёқ қуришининг вақтига таъсир этади, бу билан пҲ чегараланган диапазонли катталикдаги намлаш эритмалари ишлатилиши кераклигини кўрсатади. Намловчи эритманинг таркиби ва қўйиладиган талаблар Намловчи эритманинг таркиби фойдаланилаётган қолип, қоғоз ва бўёқдан келиб чиққан ҳолда танланади. Минерал электролитларга асосланган сувли эритмалар бу: минерал электролитлар (кучсиз кислота ва унинг тузлари); гидрофилли полимер; зангланиш ингибиторлари; буфер моддалари; демулгаторларни ўз таркибига киритиши керак. Туширилаётган эритманинг миқдори фақатгина қолип, қоғоз ва бўёқнинг хоссаларига боғлиқ бўлиб қолмасдан (пҲ катталигига тенг), балки резина мато пластина хоссалари, босилувчи ва оралиқ элементларининг майдонига ҳам боғлиқ бўлади. Намловчи эритмага қўйиладиган умумий талаблар қуйидагича бўлади: намловчи эритмаларининг оралиқ элементлари гидрофиль қатламларини намлаш ва босиш жараёнида унинг хоссалари доимийлигини сақлаб қолиши керак. Намловчи эритмаларининг нархи ҳам қиммат бўлмаслиги керак. Намловчи эритмани қолипга узатш тартибига қўйилган барча технологик талабларни амалга ошириш – бу офсет босишда намлаш жараёнини меъёрлаштиришнинг асосий шарти ҳисобланади.

Варақли ва рулонли босма ускуналарда ададни босишнинг технологик шароитлари Офсет ускуналарнинг босиш, бўёқ ва намловчи аппаратлари, варақ ва тасма қабул қилиш мосламаларини тайёр иш ҳолатига келтирилгач, босиш ускунасида тўсиқсиз ишлаб чиқариш амалга оширилади. Варақли ва рулонли офсет ускуналарида ададни босишдан аввало бўёқнинг аниқлик даражаси ва тасвирнинг жойлашувини аниқлаб олиш учун назорат нусхалар олинади; босиш учун аниқ тартиб ўрнатилади, намловчи эритма, бўёқ ва босим тўғриланади. Ҳозирги кунда босилаётган тасвирнинг сифатини назорат қилиш УГРА, ПДИ, ГРЕТАГ, ВНИИ, КПП ва бошқа назорат шкалалари ёрдамида амалга оширилади. Босиш жараёнида бўёқ идишидаги мавжуд бўёқ тез –тез аралаштириб турилиши керак. Ададни босиш жараёнида резина мато пластина тез –тез ювилиб туриши керак. Контакт майдонида босим ва унинг нусха сифатига боғлиқлиги. Офсет босманинг технологик жараёнини бир бирига узвий боғлиқ жараёнлар занжири сифатида кўриб чиқиш мумкин. Ўлчанган оралиқларда маълум бир натижаларни олиш учун ҳар бир жараённи алоҳида бошқариб туриши керак. Офсет босиш жараёнини меъёрлаштириш бир бирига аниқ ўхшайдиган адад тасвирларини олишга қаратилгандир. Икки босқичли офсет босиш жараёнида олинадиган тасвир сифати, биринчи навбатда, тўқнашувнинг икки майдонидаги физик –механик шароитларига боғлиқдир. Бўёқни қолипдан босилаётган материалга кўчиришда босим тасвирнинг шаклланиши учун энергия манбаи сифатида қаралади. Варақли офсет ускуналари контакт майдонидаги босимни ўлчашга йўналтирилган тадқиқот изланишлар унинг ҳақиқий вазифасини аниқлаб олиш имконини беради. Босма ускуна цилиндрлари контакт майдонидаги динамик босим офсет резина мато пластина ва декел хоссаларига ҳам боғлиқдир. Контакт майдони декел деформацияланиш хоссаларига ҳам боғлиқ.

Босишдаги босим оширилганда бўёқни қолипдан қоғозга ўтказиш коэффициенти ошади ва максимал даражагача кўтарилади, босимни янада кўтариш кейинги бўёқни кўчириш коэффициентига таъсир ўтказмайди. Қолипдан босма материалга кўчирилган бўёқнинг сони, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, нусхадаги оптик зичликка ўз таъсирини ўтказади. Тасвирнинг сифатига таъсир кўрсатувчи омиллардан бири бу контакт вақти тконт саналади. Ўтказилган текширувларнинг кўрсатишича босим қанчалик юқори даражага оширилмасин, босилаётган тасвирнинг оптик зичлиги пасаяди. Тасвирнинг оптик зичлиги пасайиши босиш тезлиги оширилганда қолипнинг босилаётган материал билан контакт давомийлиги пасайиши билан тушунтирилади. Шундай қилиб, нусханинг ялпи майдонининг оптик зичлиги босимга қанчалик боғлиқ бўлса, контакт вақтига ҳам шунчалик боғлиқлиги билан тушунилади. Офсет босма жараёни барқарорлигини таъминловчи шароитлар Офсет босманинг барқарор шароити технологик аниқланиш ва ускунанинг барча элементларини тўғрилашга, ҳамда босиш жараёни, қоғоз, бўёқ ва резина мато пластиналарнинг босма-техник тўғриланишига боғлиқдир. Нусхани талаб этилаётган сифатда олиш учун босиш жараёнидаги технологик омилларнинг чекланиши белгиланган чегарадан ошиб кетмаслиги керак. Бироқ ададни босиш жараёнида, ускунанинг айрим элементлари аниқ ишламаслиги натижасидаги технологик жараёнинг бузилиши юзага келади. Кўпгина нашриёт–матбаа корхоналарида босиш жараёнидаги нусханинг сифатини назорат қилиш ҳалигача оддий, яни юзаки тарзда бажарилади. Ускунани ададни босишга тайёрлаш вақтида босувчи субъектив равишда тўғриланадиган кўрсаткичлар орасидаги тенгликни ўрнатади ва ундан

кейинги тасвирнинг сифатини юзаки назорат остидан ўтказаётганда зарур бўлган кенгликда ушлаб туради. Ададни босиш жараёнида босувчи ускуна ишининг тўғриланишини юзаки текширув натижаларига асосан амалга оширади. Бироқ юқори даражадаги тезлик шароитида босувчи нусханинг ҳар бирини назорат қилиб боришга улгурмайди ва бунинг натижасида босма сифатининг боришини аниқ тасвирлашнинг имкони бўлмайди. Ҳозирги кунда тасвирларнинг оптик зичлигини объектив назорат қилиш мақсадида матбаа корхоналари денситометрлардан фойдаланади. Денситометр босиш жараёнида оптик зичликни танлов усулида назорат қилиш имконини яратади ва камчиликлар топилган тақдирда бўёқ узатиш ва намловчи эритма таркибига аниқликлар киритиш имкониятини яратади. Лекин денситометр ҳам юқори тезликда босиш ишлари олиб борилганда, камчилик топиш ва назорат қилишда қийинчиликлар туғдиради, яни босувчи назорат қилиб боришга улгурмайди. Офсет босиш жараёнида оптик зичликдаги барча майда ўзгаришларни аниқлашда самарали бўлган назорат кўрсаткичларига эришиш керак. Чунки бу майда ўзгаришлар иш сифати ва суратига ўз таъсирини ўтказиши мумкин. Намлашсиз офсет босма турлари Намлашсиз босиш технологиясида – устида қаттиқ силиконли, каучук қатламли, асосида нур сезувчи диазо қўшилмалар мавжуд металл пластиналарини ўзида жамлаган босма қолипдан фойдаланилади. Қолипларни тайёрлаш учун лазерли техникалардан ҳам фойдаланиш мумкин. Бундай қолиплардан фойдаланган ҳолда намлашсиз босиш қолипнинг барча юзаларида адгезия –когезия тенглигига асосланган, бунда бўёқ валиклари адгезияси ва бўёқ когезияси кенглигига қараганда оралиқ элементлари бўёқ адгезияси кам бўлади. Бу шароитларни таъминлаш учун адгезия –когезия тенглигини сақлайдиган янги турдаги бўёқлардан фойдаланиш лозим. Бундай бўёқларни

тайёрлаш шартлари пигмент зарралари ёпишқоқлигини йўқотишга эришиш тушунилади. Акс ҳолда, пигмент зарралари юзага кўтарилади ва ўзининг бошланғич хусусиятларини йўқотади. Намлашни талаб этмайдиган қолиплардан босиш, ҳозирча оддий ускуналарда бажарилмоқда. Келажакда бу усулда ишлашни янги турдаги ускуналарда амалга ошириш кўзда тутилмоқда. Намлашсиз босма қолипларидан фойдаланиш сифатли бўлган тасвирни олишга имкон беради. Қоғознинг деформацияланишига сабабчи бўладиган намловчи эритмаларнинг мавжуд эмаслиги нусхаларда бўёқнинг аниқ жойлашишини таъминлайди ва босма бўёқ эмульсия ҳосил қилишини йўқотади. Юқорида айтиб ўтилганлар билан бир қаторда намлашсиз босиш ҳам айрим камчиликларга эгадир. Лекин барча камчиликларни бартараф этиш устида ҳозирда чет эл ва давлатимизда катта ишлар амалга оширилмоқда. Барча кўриб ўтилган йўналишларда эришилган ютуқлар билан бир қаторда камчиликлар мавжуддир, бу камчиликларнинг барчасини бартараф этиш учун қатор – қатор текширув изланишлари ўтказилиши керак.

Адабиётлар: 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Ҳелмут Киппхан. Ҳандбоок оф принтмедиа: Течнологиэс анд Продуcтион Метҳодс. Германй, 2014. 6. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод молия. 2010 йил. 288 бет. 7. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Лаборатория ишини бажаришга мўлжалланган услубий қўлланма. Т.: ТТЙЕСИ босмахонаси. 2013 йил

Похожие

Чуқур босма усули

Босма маҳсулотнинг сифати

Босиш жараёнининг назарий асослари

Асосий босиш усулларининг умумий тавсифи

Юқори босма усулида босиш