Sopol yoki chinni buyumlari uchun kompozitsiya ishlash - Изобразительное искусство - Рефераты

Sopol yoki chinni buyumlari uchun kompozitsiya ishlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Sopol yoki chinni buyumlari uchun kompozitsiya ishlash Sopol yoki chinni buyumlarda X-XVIII asrga oid yozuvli va bezakli hayvonlar tasviri motivlari o'rnini yanada hayotiyroq talqin etilgan qushlar va o'simliklar tasviri bilan almashdi. Oq, qizil va qora, jigarrang majmuasi loyqalangan sir tagidagi yashil naqshlar ko'k-oq rang jamlamasi yoki erkin- moviy quyma tagidagi qora rang soyasi berilgan naqshlarga o'rnini bo'shatib berdi. XIV asr oxiri va XV asrda Markaziy Osiyo kulolchiligida rang va bezakning yangicha o'zgarishi ma'lum darajada Xitoy kulolchiligi ta'siri bilan izohlanadi. Xitoy sopoli buyumlarini olib kelish avvalgi asrlardayoq amalga oshirilgan. Markaziy Osiyoning qadimgi shahar qal'a xarobalarida xira yorug' aksi mavjud sirlangan, go'zal va bo'yog'i muloyim pistoqi - yashil tusda bo'lgan chinnisimon seladonlar tez-tez uchrab turadi. Ammo seladonlar bu yerdagi haqiqiy chinni kabi hayratga solgan emas. Xitoy chinnisi ta'sirida Markaziy Osiyo kulolchiligida oq- moviy rang ustunlikka erishdi. Oq-moviy sopol idishlar Amir Temur davlatida yo'lga qo'yilgan keng xalqaro aloqalarni ifoda etadi. Xitoydan keltirilgan buyumlar tarkibida kaolin loyidan yasalgan chinni-kobalt bilan naqsh solingan oppoq qordek sopol bo'lgan. Markaziy Osiyo ustalari chinni tayyorlash sirlarini bilisha olmagach, kaolin o'rniga sopolchilikda XII asrdan beri, me'morchilik o'yma bezaklarida esa XIV asrdan boshlab ishlatilayotgan koshindan foydalanishdi. Bezaklarida xitoyliklar fors mamlakatidan olib kelib ishlatadigan metall kobaltni, ba'zida esa qoramtir-yashil, keyinroq siyohrangni qo'llashgan. Xitoy chinnisining ta'siri idishlarning o'zi va bo'yog'iga taqlid tarzida namoyon bo'lib, xitoycha naqshlarning ko'plab takrorlanishiga olib keldi. Ammo ilk davrlarda xitoycha badiiy motivlar va ramzlar, bir juft shaftoli, bulutmonand shakl to'g'ridan-to'g'ri ko'chirilgan bo'lsa, bu motivlar asta-sekin islimiy bezaklar uslubiga yaqinlashib, o'zgarib bordi. Temuriylarning saroy, bog', shiyponlarini bezagan yirik guldonlar parchalaridagi naqshlar ko'proq, Xitoy namunalari yo'Iida ishlangan. Oppoq qordek koshinlarda goh erkin, goh muloyim ko'k kobaltdan ishlangan rangin kompozitsiyalar ko'zga tashlanadi. Xitoy uslubida ishlangan nilufar gullari va burmalari goh egiluvchan qochirma tarzda, tosh shaklli jimjimador lavhalarda joylashtirilgan. Ammo markaziy osiyolik ustalar u yoki bu unsurlarni o'zlashtirganlari holda, ko'r-ko'rona taqlid qilishdan yiroq bo'lganlar. Ularni o'zlaricha talqin qilishib, yangicha motivlarni kirgizishgan, vaqti-soati bilan sopol idishlar bezagida rangtasvir va yengil oqma mujassam etilgan o'ziga xos rasm uslubi ishlab chiqildi. Tasviriy motivlar-mevali butoqlar, qushlar qo'nib turgan novdalar kosa yoki idishning oq yoxud ko'k fonida erkin joylashtirildi. Ba'zan markaziy kompozitsiyalar yaratildi. Bundan bezak akvarel suratni eslatib, tabiatning lirik timsolini

mujassam etadi. Kulolchilik bezagidagi uslub rivoji islomdagi barcha san'atga daxldor o'zgarishlardan kelib chiqqan bo'lib, aslida ular islom shakllanishining birinchi asrlaridayoq boshlangan. Keyinchalik bunday harakat miniatura san'atida o'zining yorqin ifodasini topdi. Bora-bora kulolchilikda bir xil rang o'rniga yorqin-ko'k bezak bo'lmish ko'pranglik kirib keldi. Radius bo'ylab naqshni bir maromda joylashtirish o'rniga xuddi xomaki qilib chizayotgandek mo 'yqalamni erkin yurgizish, naqshni andoza qilib takrorlash o'rniga erkin shakllanayotgan rasm, belgilar va ramzlar o'rniga realistik talqin etilgan motivlar paydo bo'ldi. XV asr badiiy kulolchiligi yangilik kashf etish yo'lidan borib, o'zida amaliy san'atning yangi yo'nalishlarini namoyon eta boshladi. Agar awalgi asrlarda naqsh sohasi, uning ortida gulchambarsimon uslub ustunlik qilgan bo'lsa, endi uning o'rniga erkin uslub-rangtasvir kirib keldi. Sopolchilikda yorqin motiv sirlangan qoramtir rasm sharpasi mavjud bo'lsa, demak, bu XIV asrdagi mahalliy an'analarning saqlanib qolganligidan dalolat. Ammo mavzular turkumi tamoman o'zgargan o'simliksimon motivlarda tabiatga sadoqat seziladi. Ularning idish ustki sathida joylashtirilishi erkin. Ular beldagi chiziq yoki o'q atrofiga aniq handasaviy usulda joylashtirilmagan bo'lsada, shaklning kompozitsiyasidagi aniqlik buzilmagan. Temuriylar davri sopol idishlarining shakllari ham rang-barang bo'lgan. Buning ikki turi keng tarqalgan. Ghuqur, uzuksimon oyoqda, chetlari tekis, yassi qayrilgan, chekkalari baland bo'lmagan turli devorlari tekis ko'zalarning shakli rango-rang. Ulardan ayrimlarining shakliy ko'rinishlari kamyob. Ularning muqobillarini uchratish ham qiyin. Aftidan, ular maxsus buyurtma asosida, chegaralangan miqdorda tayyorlangan. Ko'rinib turibdiki, chinnisimon buyumlarning deyarli barchasi, xususan, mana shu davrda shakllantirilgan. Kulolchilikdagi bezakning tubdan o'zgarishi XV asr Movarounnahr badiiy madaniyatining barcha tomonlariga ta'sir ko'rsatgan tarixiy jarayonlar in'ikosidir. Ta'kidlash lozimki, ushbu yo'nalishlar ushbu davr miniatura-rangtasviri uchun ham xos xususiyatdir. Garchi bevosita miniatura bilan bog'liq, muqobil misollar bo'lmasada faqat Niso kulolchiligida temuriylar davri miniaturasidan olingan sujetlar va obrazlar uchraydi. Kulolchilik bezagidagi rangtasvir uslubi XV asrda san'atni yuksaklikka ko'targan uyg'onish davri yo'nalishlarini aks ettiruvchi yana bir dalil bo'la oladi. O'quvchilar o'tmishdagi ota-bobolarimizning tarixini, milliy an'analarimizni chuqur o'rgangan holda, zamonaviy sopol yoki chinni buyumlari uchun kompozitsiyalar ishlaydilar. Sunday kompozilsiyalar yaratishlarida Rishton, G'ijduvon kulolchi ustalar hamda ustoz rassomlarimiz Chingiz Axmarovning chinni laganlarga ishlagan «Yetti go'zal» va Raxmatulla Aripjonovning « Atlas», «Oq oltin» nomli paxta gulli choynak, piyolalar to'plamlari, Xiva,

G'ijduvon, rishtonlik badiiy kulolchilik ustalari va ularni ishlash texnologiyalari bilan tanishib chiqqan holda, o'zlarining kompozitsiyalarini ishlash tavsiya qilinadi. QUTICHAGA «BUYUK IPAK YO'LI» MAVZUSIDA KOMPOZITSIYA ISHLASH Quticha yasash texnologiyasi. Lakli miniatura san'ati qadimdan mavjud bo'lgan san'at turidir. O'zbek xalqining amaliy bezak san'atida turli shakldagi qutichalar, qalamdonlar, kitoblarga muqovalar, milliy qo'g'irchoqlar yasashda tosh qog'ozdan yasash uslubini ko'ramiz. O'quvchilar kompozitsiya ishlash uchun birinchi navbatda tosh qog'ozdan qutichalar yasaydilar. 1-bosqieh* Toshqog'oz - qog'ozni bir-birining ustiga qavat-qavat qilib yopishtirib, uni kuchli bosinida presslab, ma'lum qalinlik hosil qilinib, ishlov berilgan yengil, puxta ashyo. Toshqog'ozning afzallijr shundaki, unda yorilish xususiyati bo'lmaydi. Hajmiga nisbatan yengil. Hozirgi kunda toshqog'ozdan yasalgan turli qutichalarni, qalamdonlarni, milliy o'zbek qo'g'irchoqlarini ko'rishimiz mumkin. Ularning asosi yog'och qatliqligida bo'lgan mustahkam va yengil kartonlarning qavat qilib yopishtirilgan holatidir. Bir necha qavat karton qog'ozini yopishtirish uchun un va suv mahsulotidan yelim tayyorlanadi. Karton qog'oz kerakli o'lchamda kesib olinadi. Yas yuzali mo'yqalam orqali xamir yoki PVA yelimi surtiladi, so'ng uning us tiga bos hqa karton qog' oz qo' yilib, bu jarayon kerakli qalinlikkacha olib boriladi. 50x50 sm karton panno tayyorlashda 1,5 sm atrofidagi qalinlik yetarli bo'lib, taxminan 10 qavat kartondan iborat bo'ladi. Bir-biriga yopishtirilgan kartonlar yaxshi, zich yopishishlari uchun ular presslangan holda 1 sutka davomida ushlanadi. 2- bosqich. Pressdan olingach, toshqog'oz 1 soat davomida temir idishda yog'da qaynatiladi. Eng yaxshi yog' zig'ir yog'idir. Chunki bu yog' boshqa yog'larga nisbatan tez quriydi. Yog'da qaynatilgan karton taxta yog'i oqib ketguncha temir panjara ustiga terib qo'yiladi. 3-bosqich. Bu jarayonlar tugagach, yog'li taxta qurishini tezlatish uchun issiqligi boshqariladigan pechka isitgich javonga terib qo'yiladi. Isitiladigan javon issiqligi xona issiqligidan boshlab har kuni 10° C qo'shib boriladi. Issiqlik 90° C ga yetgach, har kuni 10° C dan kamaytirib boriladi. Xona issiqligi 21° C bo'lsa, 81° C ga yetishi uchun 6 kun kerak bo'ladi. Yana ortga qaytish uchun 6 kun kerak bo'ladi. Demak, 12 kun davomida issiq temir javonda ushlangan yog'li karton taxta qurib ulguradi. 4-bosqich. Yaxshi qurigan karton taxtaning ust qismidagi qirralar egov yoki qum qog'oz yordamida yarim aylana holatiga keltiriladi. Burchaklar ko'proq kesilishi kerak bo'lsa, o'tkir pichoq bilan kesib ishlov berish mumkin. Yog' shimgan karton taxta pichoq yordamida juda yaxshi kesiladi. Ishlov berish yakunlangach, shpaklovka jarayoni boshlanadi. Ya'ni, panno sathi mayda notekislik va chuqurchalari shpatel yordamida 3-4 yupqa surtib quritilgan shpaklovka suvog'i

bilan tekislanadi. Har bir shpaklovka surtishdan oldin qurigan suvoq mayin jilvir bilan ishlov beriladi. Shpaklovka - 100 g bo'r, duradgorlai yelimi - 10 g, zig'ir yog'i - 10 g bo'ladi. Shpaklovka qilib silliqlangan panno sathi moyli bo'yoq bilan 3 marotaba bo'yaladi. Har bir bo'yoq yaxshilab quritilgandan so'ng navbatdagisi surtiladi. Kerakli rang bilan tekis bo'yalgan panno sathini laklash jarayoni davom ettiriladi. La'k surtish ham 3 qavat bo'ladi. Laklash jarayonidan so'ng, lakli sath mayin jilvir yordamida ishqalab, yaltiroq sath olib tashlanadi. Ko'zga ko'rinmas mayin notekislik hosil qilinadiki, bu tuxumli tempera bo'yog'i sathga yaxshi yopishishi uchun kerak. 5-bosqich. Tayyor holga keltirilgan toshqog'ozlar kerakli o'lchamlarda qutichaning qopqog'i, yon tomonlari va asosi kesib olinadi. Ular PVA yelimi yordamida bir-biriga yopishtirib chiqiladi va yaxshilab quritilgan qutichaning qopqoqlarining ochilib-yopilishi tekshirib ko'riladi. Qutichaning qopqoqlari bo'yoq va laklangandan keyin ham bemalol ochilib-yopilishi uchun oldindan hisobga olinadi va qum qog'oz yordamida kam-ko'stlari jilvirlab chiqiladi. Tayyor holga kelgan quticha suv tekkanda yorilib ketmasligi uchun birinchi navbatda turli o'simlik moylari yoki alif bilan to'ydiriladi va yaxshilab quritiladi. Kompozitsiya loyihasining koloritiga qarab quticha yuzasi moy bo'yoqda bo'yab chiqiladi. Ichki qismi esa qizil moy bo'yoq rangga bo' yalib, quritiladi. Qutichaning o'lchami, hajmi va murakkabligiga qarab uning ichki qismiga ayrim hollarda duxoba matosi yopishtiriladi. Qutichaga berilgan moy bo'yoq rangi qurigandan so'ng laklash bosqichiga o'tiladi. Qutichani laklashda rangsiz moyli lakdan foydalaniladi. Qutichani har xil changlardan asrash va sifatli quritish uchun yuqorida aytilgan issiqlik pechlardan foydalaniladi. Quritish jarayoni 60° C issiqlikda olib borilib, asta-sekinlik bilan sovitiladi. Laklangan quticha yuzasida kamchiliklar sezilganda qum qog'ozda jilvirlanib, u qaytadan laklanadi. Bu jarayon 3 marotaba takrorlanib, quticha tayyor holga keladi. 6-bosqich. Qutichaning aniq o'lchamini olib, qog'oz tanlab mavzu asosida kompozitsiya loyihalari bajariladi. Kompozitsiya ishlash jarayonida tabiatdan, hayvonot bog' idan, turli adabiyot va jurnallardan ashyolar to'planadi. To'plangan ashyolar asosida kompozitsiya yaratiladi. 7-bosqich. Quticha yuzasiga o'qituvchi tasdig'idan o'tgan miniatura kompozitsiyasini tushirish uchun, shaffof qog'oz (kalka)dan foydalaniladi. Tayyorlangan shaffof qog'oz axta deb nomlanadi. Axtaga chizilgan naqshning chiziq yo'llari igna yordamida teshilib, naqqos hlik, kas htachilik, yog' och o' ymakorligi, ganch o'ymakorligida va shu kabi xalq amaliy san'ati turlarida naqshni yuzaga ko'chirishda ishlatiladi. 8-bosqich. Quticha yuzasiga kompozitsiyani axta yordamida tushirishdan oldin uning yuzasidagi lakning yaltiroq qismi qirib tashlanadi va pishgan g'isht upasi yuzaga surib chiqiladi. Qutichaning laklangan yuzasi bilan ranglarning bog'lanishida hamda axtadagi kompozitsiyani yuzaga tushirishda upa muhim ahamiyatga ega. Chunki upa surilmagan taqdirda quticha

yuzasiga ranglar berilganda ranglar bir joyga to'planib qoladi, axtadagi kompozitsiya nina yordamida yuzaga tushirilayotganda qora chiziqlarning paydo bo'lishiga yordam beradi. 9-bosqich. Kompozitsiya quticha yuzasiga to'liq tushirilgandan so'ng ranglash jarayoni boshlanadi. Quticha yuzasini ranglash to'rt bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda katta yuzalar: fon, kiyimlar, yuz va qo'l qismlari bo'yab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda turlash, siyoh qalam ishlari, kiyimlardagi chiziq va burmalar bajariladi. Uchinchi bosqichda odam yuz qismidagi bo'laklar ingichka mo'yqalam yordamida ishlanadi. To'rtinchi bosqichda liboslardagi naqshlar, gullar bilan bezaladi va kompozitsiyadagi mayda qismlarga aniqliklar kiritiladi. 10'bosqieh. Qutichaning yon tomoni (bo'rti) uning katta- kichikligiga qarab olti xil naqsh belgilari yordamida bezalishi mumkin. 1. Resfeyder yordamida rangli chiziqlar chizish. 2. Katta va kichik nuqtalar bilan bezash. 3. Zanjir naqsh kompozitsiyasini bajarish. 4. Qaytarilma naqsh yo'li (friz) bilan bezash. 1. Murakkab shakldagi qutichalarning kichik qirralariga g'uncha yoki gul, islimi naqsh kompozitsiyasi bilan bezash. 2. Qutichaning yon qismi baland bo'lgan hollarda yuza qismiga mavzuga bog'liq kompozitsiya ishlash. 11-bosqich. Quticha yuzasidagi kompozitsiyaning tugallanishining so'nggi bosqichida ustaning ijod qilgan shahri, nomi, yili va shaxsiy imzosi qo'yilgandan so'ng, tashqi muhit ta'siri quyosh, suv, issiq, sovuq, changdan saqlash va uzoq vaqt saqlanishi uchun laklardan foydalaniladi. Laklash va pardozlash ishlari 4-bosqichda bajariladi. Birinchi bosqich. Quticha yassi yuzali mo'yqalam orqali rangsiz moyli lakda laklanib, pechda quritiladi. Buning uchun rassomchilikda foydalaniladigan laklar quyidagi talablarga javob berishi kerak: tashqi muhitga chidamlilik, elastik rangsiz qobiq hosil qilish, tez qurish va boshqalar. Lak tayyorlash uchun sifatli rangsiz smola va yog' kerak bo'ladi. Smola bu - daraxt va o'simliklardan olinadigan qattiq, shaffof, och sarg'imtir rangdagi modda. Smolalar tabiiy va sun'iy bo'ladi. Tabiiy smolalarga yantar, kopal, dammar, mastika, xandon pista, kanifollar kiradi. Sun'iy smolalarga akril smolasi kiradi. Moyli lak - bu smolaning yog' bilan aralashmasidir. Lak tayyorlash uchun zig'ir yog'i, yong'oq yog'i yoki ko'knori yog'i ishlatiladi. Ikkinchi bosqich. Quritish jarayonida yuzaga kelgan pufakchalarni yo'qotish maqsadida qum qog'oz bilan jilvirlanib, yana bir marotaba laklanadi va quritiladi. Uchinchi bosqich. Quticha yana bir bor mayda qum qog'ozda jilvirlanib, o'simlik yog'i bilan qo'l kafti yordamida ishqalanadi.

To'rtinchi bosqich. Qutichaning yuzasi ko'k tosh kukuni bilan duxoba mato yordamida pardozlash ishlari bajariladi, 12-bosqich. Tayyor holga kelgan qutichani sifatli saqlash uchun kartondan quticha yasaladi va quticha abribahor, marmar yoki gul qog'ozlari bilan bezaladi. Marmar qog'oz yoki abribahor qog'ozi qo'lyozma kitoblarning muqova ichki qismlari, she'rlar yozilgan varaqlar hamda varaq hoshiya qismlarini bezashda ishlatilgan. Uni tayyorlash ma'lum bir mutaxassislargagina ma'lum bo'lib, sir saqlangan. Mannar qog'ozni tayyorlashning bir necha yo'llari bo'lib, ulardan bid quyidagicha: 200 gramm miqdorda tragant yelimi 3 litr suvda eritilgan. Tragant yelimini topish imkoniyati bo'lmaganda, u n in g o ' rn ig a zi g ' ir u ru g ' in i su v g a b o ' k tirib , h o sil b o ' lg an suyuqlikdan foydalanish mumkin. Tayyor bo'lgan eritmani bir necha marotaba yupqa matodan o'tkazib, yirik bo'laklardan tozalangan. So'ngra suyuqlik ishlov beriladigan qog'oz o'lchamidan kattaroq bo'lgan tog'orasimon idishga quyilgan. Bir qancha vaqt tindirilib, suvning yuziga chiqib qolgan ortiqcha chiqindilar olib tash langan. Turli rangd ag i pigmentlar maydalanib, alohida- alohida chinni idishchalarga solib, yelim bilan aralashtirilgan. Yangi buzoq o'tini jelch - mol va parrandalarning ichki a'zosidan olinadi. Bir oz isitilib, bo'yoqlar bilan aralashtiriladi. Bu bo'yoq va mol o'ti aralashmasi tog'oradagi eritilgan tragant ustiga mo'yqalam yordamida tomiziladi. Bunda oldin to'q ranglar, so'ng och ranglar tomiziladi. Bo'yoq tarkibidagi mol o'ti moddasi bo'yoqning qog'ozga singishiga yordam beradi. Ot dumidan tayyorlangan cho'tka yoki nozik cho'p yordamida suv sathida turli shakllar chiziladi. Shundan so'ng hosil bo'lgan rangli aralashma sirtiga oq qog'oz 5-10 soniya davomida yotqizilib, asta- sekinlik bilan ko'tarib olinadi. Shu vaqt davomida suv sathidagi rangli shakllar qog'oz sirtiga o'tadi. Qog'ozni orqa tomoni bilan yotqizib, soya joyda quritiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Rеmpеl L.I. Pandjara. -- T.; Gosudarstvеnno`y izdatеlstvo xudojеstvеnnoy litеraturo`. 1957 2. Zaxidov P.Sh. Fеrganskaya rospis. – T.; Gos. izd. xud. lit. Uzbеkistana. 1960 Rеmpеl LI. Arxitеkturno`y ornamеnt Uzbеkistana. -- T: Gosudar stvеnno`y izd, xud. litеraturo`. 1961 3.Qosimov S.S. Naqqoshlik. -- T.; «O’qituvchi» 1982 4.Abdullaеv N. San'at tarixi. 1t-T.; «O’qituvchi» 1986. 5.Mirzaaxmеdov M. Matеriallarga badiiy ishlov bеrish. -- T:, «o’situvchi» 1986. 6.Azimov I. o’zbеkiston nasshu nigorlari. – T.; Q. qulom nomidagi «Adabiyot va san'at» nashriyoti, 1987 7.Sosimov S.S. Naqqoshlik -- T.; «o’situvchi» 1990 8.Manakova V.N. o’zbеk xonadonining badiiy bеzash madaniyati. - T.; Q. qulom nomidagi «Adabiyot va san'at» nashriyoti, 1989 9.Bulatov S.S. o’zbеk xalq amaliy bеzak san'ati. -- T.; «Mеќnat», 1991 10.Bulatov S.S. Ashurova M.O. Amaliy san'at sissacha luђati. – T.; Qomuslar bosh taqririyati. 1992 11. Abdullaеv N. San'at tarixi. 2t-T.; «San'at» 2001. 12. Bositxonov Z. Xandasiy Naqsh (girix)larning еchimlari. –T.: «Ochiq Jamiyat Instituti Ko’mak Jamqarmasining O’zbеk Vakolatxonasi», 2002 1 3 . Q ulomov K. Ashyolarga badiiy ishlov bеrish. -T.: «Bilim», 2004

Похожие

Murakkab shakldagi qutichaga «ov» mavzusida kompozitsiya ishlash

Rangtasvirda kompozitsiya

Inter`erda ikki va undan ortiq kishi ishtirokida murakkab kompozitsiya ishlash (Tarixiy mavzuda kompozitsiya tashkil etish)

San’at atributlaridan tuzilgan natyurmortning qalamtasviri

Aylana va boshqa ko'p burchak yuzalariga naqsh yoki miniatura kompozitsiyasi ishlash