logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Изобразительное искусство
  4. Ўрта Осиё миллий нақшларидан нусҳа олиш

Ўрта Осиё миллий нақшларидан нусҳа олиш

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

1286 KB
Скачать
Ўрта Осиё миллий нақшларидан нусҳа олиш Режа: 1. Ўрта Осиё миллий нақш намуналаридан танлаш. 2. Наққошлик санъатининг ривожланиш тарихи. 3. Нақш турлари. 4. Нақш элементлари ва уларнинг турлари. 5. Стилизация ва унинг ўзига хос томонлари. 6. Наққошликда ритм, симметрия, жойлаштириш, тақси. 7. Нақш тузиш усуллари. 8. Ўсимликсимон ва геометрик нақшлар. Ўрта Осиё миллий нақшларидан нусҳа олиш. Ўтмишда бадиий наққошлик меъморчилик билан чамбарчас боғлиқ бўлган. У икки турга бўлинган: ёғочга ва алебастр сувоқ устига ишланган нақшлар. Илгарилари ҳам деворлар сатҳи, шифт ва карнизлар нақшланган. Бундай нақшлар тухум ва елим аралаштирилган сувли буёқлар билан ишланган. Ёрқин, соф тонли, бир-биридан кескин ажраладиган буёқлардан фойдаланилган. Ҳозир ҳам деворларга ишланган нақшларда ўтмишнинг севимли безаклари-гулдондаги кўркам гулдасталар, эгилган мажнунтол ва ҳоказолар кўпроқ ифодаланмоқда. Ёғочлардаги нақшлар одатда яхши сақланмайди. Чунки ёғоч тез чирийди ва шунга кўра ушбу санъатнинг қадимий намуналари аксари ҳолларда бизга етиб келмаган. Лекин унинг қадимий анъаналаридаги юксак маҳоратга мисол сифатида Самарқанддаги қадимий Ҳазрати Хизр масжиди ва Бухородаги Х VI асрга мансуб Баландмачит шифтларига ишланган ажойиб нақшларни кўрсатиш кифоядир. Хива, Қўқон, Бухоро хонликлари даврида халқ амалий санъати усталари шу шаҳарларга ва Самарқандгайиғила бошладилар. XIX аср архитектура ёдгорликларини кузатсак, кўп ҳолларда улар бир хил услубда яратилганлигини кўрамиз. Чунки ўша вақтлари наққошлар ахтариб бошқа шаҳарларга борар эдилар ёки буюртма бўйича бошқа шаҳарларга бориб биноларни безатар эдилар. Кўпинча Фарғона ва Бухоро наққошлари Самарқандга, Қўқон, Марғилон усталари Тошкентга келиб кўпгина биноларни безатар эдилар. Бу эса наққошлик мактабларининг янада ривожланишига ўзига хос композицияларнинг яратилишига, ранглар мажмуасини янада бойитишга катта рол ўйнади. Лекин бу нақшлар бир- бирига ўхшасада, ҳар бир шаҳар ва ҳар бир устанинг ўзига хос ранг колорити, услуби ва композицияси жиҳатидан фарқ қилади. Агар биз XX аср орасида яратилган ва ишланган нақшларни кузатсак, ҳар бир туман ва вилоятни ўзига хос наққошлик мактаблари яратилганлигини кўрамиз. Фарғона наққошлик мактаби. Фарғона нақши Хўжанд, Марғилон, Қўқон, Фарғона, Андижон, Наманган, Чуст, Қува, Олтиариқ ва Риштон шаҳарларида вужудга келган услублардан иборат. XIX аср ва XX аср бошларига мансуб бўлган нақшлар кўплаб осори атиқаларда сақланиб қолган. Қўқондаги Мадалихон даҳаси ва дехаи Шохон, Худоёрхон ўрдасидаги ва бошқа нақшлар ўзига хос кўринишга эга бўлсада, Фарғона нақшларида кўпроқ Бухоро, Хива нақшларининг таъсири бор. Лекин Фарғона водийсида ўзига хос наққошлик мактаби ривож топган эди. Фарғона наққошлари гирих, ўсимликсимон (ислимий) ва гулли гирих нақшларини безакларда қўллаганлар. Композицияларнинг симметрияли бўлиш принципига амал қилганлар. У бошқа наққошлик мактабларидан нақшларининг табиатга жуда яқинлиги, эркин ишланиши, рангларининг контрастлиги билан фарқланган. Булардан ташқари Фарғона нақшларида табиатдаги гул, барг, ғунча ва бошқалардан тўғридан-тўғри фойдаланилган. Чунончи Фарғона нақшларига қарасак, писта гул, анор, атиргул, мажнунтол, бодомгул ва бошқаларни кўришимиз мумкин. Фарғона водийларидаги нақш композицияларнинг табиатга жуда яқинлиги Тошкент, Хива ва Самарқанд нақшларидан ажралиб туради. Фарғонада наққошлар четлари чиройли қилиб, ичига ислимий шакл туширилган қизил, яшил бўёқлар билан турунжни афзал кўради. Тошкент наққошлик мактаби. Тошкент нақшлари ўзининг нафислиги ва рангларнинг бир-бирига аста-секин ўтиши, аниқ бир колоритга қатъий риоя қилиниши, геометрик ва ўсимликсимон нақшларнинг кўп ишлатилиши билан ажралиб туради. Нақшлар кўпинча яшил гаммада ишланади. Ўсимликсимон нақшлардан ойгул, пахта, бофта, уч барг, шукуфта, баргли гул ва бошқа элементлар аниқ стиллаштирилган. Мураккаб геометрик нақшлар ишланади. Наққош усталардан Жалил Ҳакимов, Тохир Тўхтахўжаев, Олимжон Қосимжонов, Ёқубжон Рауфов, Анвар Илҳомов, Комил Каримов ва бошқалар Тошкент наққошлик мактабининг асосчиларидирлар. Хива наққошлик мактаби. Хива нақши Самарқанд, Тошкент, Фарғона, Бухоро нақшидан тубдан фарқ қилади. Ранги жиҳатидан келсак, нақшларнинг умумий ранги кўпинча ҳаворанг колоритда ишланади. Ранглар кам ишлатилсада, ўзига кос кўркамликка эга. Хива нақшида асосан зангори ва яшил ранглар жуда кўп ишлатилади. Хоразм нақшлари бутун юзани геометрик нақшлар билан тўлдириб мовий ва яшил буёқ беришни яхши кўрганлар. Композицияда нақшларнинг тузатилишига қараганда, асосан новда спиралсимон айланиб- айланиб мураккаб нақшлар ҳосил қилади. Ислимий нақш композицияда новда, маргула, шукуфта, барг, нўхат гул, оддий ойгулдан ташкил топади. Бу ислимий нақшлар бошқа шаҳарлардаги наққошлик мактабларидан асосан нақшларнинг у иноқи ҳаракатчанлиги билан фарқ қилади. Кўпинча юлдуз ҳосил қилувчи гирихлар ишлатилиб, орасига спиралсимон ислимий нақш ишлатилади. Хива нақшлари умуман мадоҳили нақшлар асосида тўзилади. Кейин эса ислимий нақш спиралсимон майда қилиб ишланади. Хива наққошчилик мактабининг намояндалари Абдулла Болтаев, Рўзимат Машарипов, Одамбой Ёқубов, Эшмурод Санаев ва бошқалар. Бухоро наққошлик мактаби. Бухоро нақши ҳамма нақшлардан нақш композицияларининг мураккаблиги, мукаммаллиги ва жозибадорлиги билан ажралиб туради. Бухоро нақшларида мураккаб гирихлар аниқ, пухта ўлчамда ишлатилиши ўсимликсимон нақшларнинг ўзига хос санъат билан ишланганлиги нақшларнинг япроқ, мева, гул барглар ритмига алоҳида эътибор берилиши билан фарқланади. Ўрта Осиё миллий нақш намуналаридан танлаш. Маълумки, исталган меъморий ёдгорликдаги нақшни таъмирлаш ва қайта тиклаш лойиҳасини яратишда ушбу ёдгорлик ҳақидаги ёзма тарихий манбалар, археологик ва илмий материаллардан ташқари график ахборотлар (чизмалар, схемалар, ўлчов ва фото материаллар, аксонометрик ёки песпектив тасвирлар) катта роль ўйнайди. Бундай материалларни ўрганиб, уларни бир-бирига таққослаб ва таҳлил қилиб ёдгорликни қайта тиклаш ва ниҳоят, унинг таъмир лойиҳасини тайёрлаш ўта мураккаб, маъсулиятли ва кўп вақтни олувчи жараёндир. Бу ишни анъанавий лойиҳа тахтаси ва чизма коғозда бажариш тобора эскирган услубга айланиб бормоқда. Ушбу жараённи осонлаштириш мақсадида лойиҳачи меъморлар ва таъмирчи архитекторларга машина графикасининг автоматлаштирилган техник воситалари, электрон ҳисоблаш машиналари (ЭҲМ) ва шунга ўхшаш техник тизимлар-замонавий компьютерлар ёрдамга келмоқда. Чет эл лойиҳалаш амалиётида бундай электрон тизималар аллақачон муваффақиятли қўлланилмоқда. Жумладан, энг такомиллашган ана шундай тизимлардан бири бу А uto СА D ва унинг асосида яратилган Агс hi СА D ва Аrсon тизимларидадир. Бу тизимлар лойиҳалаш жараёнини архитектуравий программалашга мослашган барча техник электрон ускуналарга эга бўлиб, улар замонавий иншоотлар лойиҳаларини бажаришда фойдаланилмоқда ва ўз таркибига намунавий бинолар лойиҳаларининг барча асосий стандарт элементларини киритган. Булар синчли, сиртли ва ҳажмий-фазовий қурилмалар, стандарт панеллар, эшик ва дераза ўймалари, яхлит блок қурилмалар ва бошка меъморий элементларки, улар ёрдамида исталган бино ёки иншоотнинг моделини яратиш мумкин бўлади. Ушбу электрон дастурлар, айни пайтда, меъморий ёдгорликларни таъмирлаш ва график қайта тиклаш ва нақш лойиҳаларини ишлаб чиқиш жараёнини ҳам тезлаштириш имконини бермоқда. Ўрта Осиёда архитектуравий лойиҳалаш ишларида ҳозирги вақтда компьютерлар қўлланилсада, меъморий ёдгорликларни таъмирлаш лойиҳаларини тайёрлашда то кейинги йилларгача компьютер графикаси воситаларидан унумли фойдаланмай келинмоқда. Бироқ, замонавий электрон машиналар таъмирчи меъморларнинг лойиҳа ишларида хам чексиз қулайликлар ва имкониятлар туғдириши муқаррардир. Масалан, компьютер ёрдамида тез ва катта аниқлик билан ёдгорлик меъморий шаклларининг ҳандасавий мутаносиблигини топиш ва тиклаш, унда қўлланилган модул тизимини аниқлаш мумкин. Таъмирланаётган меъморий обиданинг тарзи ва қирқимларини тиклашда лойиҳачи турлича равоқ, ток ва гумбазлар шаклини чизишга мажбурки, бу мураккаб ва қийин жараён компьютерда бир неча сонияда катта аниқлик билан бажарилиши мумкин. Маълумки, Ўрта Осиёда ёдгорликларини меъморий нақшларсиз тасаввур этиш қийин. Уларни чизмаларда қайта тиклаш эса ўта мураккаб ва маъсулиятли иш. Бироқ, юқорида номлари тилга олинган ва бошқа замонавий электрон дастурлар ёрдамида чизмани ўқ атвофида айлантириш, шаклни симметрик кўчириш, ритмик такрорлаш, исталган эгри чизиқ ёки сиртни чизиш ва нақшни бажариш мумкинки, бу таъмирчи меъморларга лойиҳани ишлаш жараёнини ўта осонлаштириши мумкин. Компьютерлар (монитор тизимли блок, клавиатура) қўшимча босмага чиқариш ва нусҳа кўчирувчи (принтер, сканер, графопостроитель ёки плоттер) аслаҳалар билан жиҳозланса, уларнинг имконияти янада кенгаяди, яъни кўп вариантли, тайёр чизмаларни тез, сифатли, хоҳлаган нусҳада ва ўлчамда кўпайтириш, чизмаларни хотирада хоҳлаган вақтгача сақлаш мумкин бўлади. Деяйлик, компьютер техникасига хам эга бўлдингиз, у ҳолда сиз компьютерда чизма чиза оладиган бирор алгоритмик тил, махсус программалар пакети (ППП) ёки махсус системалардан бирига эга бўлишингиз ва улар билан мулоқот қилишни билишингиз керак бўлади. Нақшларни компьютерда бажаришнинг осонлиги шундаки, уларнинг асос элементи-"таксим"ни чизиб олсак қолган қисми шу элементни маълум йўналишлар бўйлаб такрорлаб, симметрик акслантириб ёки бирон-бир бурчак остида буриб ҳосил қилинади. Бундан ташқари нақшларни махсус чизувчи тизим (система)лар (А utoCAD , Аг chi СА D ТорСА D ) ёрдамида ишни бундан ҳам тез ва соз бажаришимиз мумкин. Бу тизимларнинг афзаллиги шундаки, бирон бир тизим маълумотлар омборидан тўғридан-тўғри мулоқот (асосий ва қўшимча менюлар) орқали керакли чизиқ, тури ва геометрик нақшлар танланиб, нақш асоси яратилади ва "аффин қайта қуриш" услубларидан фойдаланиб, нақш композицияси тўлиқ шакллантирилади. Экран (дисплей)да ҳосил қилинган нақш чизмалари чоп этувчи электрон аслаҳалар ёрдамида хоҳлаган нусҳа ва катталикда чиқариб олинади. Наққошлик санъатининг ривожланиш тарихи. Ўтмишда қурилган турар жой ва жамоат бинолари интерьерларини кўздан кечирар эканмиз, уларнинг ҳар қайсисида мавқе, функция, композиция ва зеб- зийнат жиҳатидан бино тархининг муҳим қисмида жойлашган битта ёки иккита асосий хонага эга бўлганлигини, қолган хоналарнинг ҳам нақшу-нигорлари ва меъморий ечимлари уларнинг функцияси ва мавқеига қараб амалга оширилганини кўрамиз. Жумладан, турар жой биноларида доимий оила аъзолари ўтирадиган хона ва меҳонхона, саройларда қабулхона, тахтхона ва базми жамшид хонаси, ибодатхоналарда саждагоҳли хона, масжидда хонақох, ҳаммомда- миёнсарой (катта гумбаз) ана шундай асосий мавқе, функция ва зебу-зийнатга бой хоналардир. Замонавий жамоат бинолари интерьерларида кўпроқ деворларга ишланган маҳобатли ранг тасвир безакларини қўллаш одат тусига кирган ва у замонавий наққошликнинг илгор анъаналари қаторидан жой олмоқда. Бу анъана истиқлол даври меъморчилигида ҳам ўз мавқеи ва ўрнига эга. Шунинг учун ҳам уни келажакда тараққий эттириш мақсадга мувофиқдир. Истиқлол даври жамоат бинолари интерьерларида нафақат деворларга, балки шифтларга ишланган нақшлар хам шаклланмоқда. Нақш мавзусини танлашда бинонинг вазифаси эътиборга олиниши лозим, нақш композицияси эса нақшнинг айнан қайси деворга ишланишига ва деворнинг параметрларига боғлиқдир. Жамоат биноларида, одатда бундай жойлар: холл, фойе, оммавий заллар, хоналарнинг деворлари, шиплари бўлиб ҳисобланади. Энг илғор маҳобатли нақш композициялари қаторига ҳозирги вақтда деворларга тўлдириб ишланган ранг тасвирли яхлит ечимли нақшлар, бир нечта ритмик қисмлардан (триптихлардан) ташкил топган деворий безаклар хамда оммавий томоша залларининг шипларига ишланган нақшлар киради. Ҳар қанақа шароитда хам нақш композициясини танлашда у ишланаётган деворнинг томошабинга нисбатан жойланиш, нақш ва томошабин орасидаги кўриш, яъни томоша қилиш масофаси ва муҳитининг самарали уйғунлик шартини назардан четда қолдирмаслик лозим. Нақш композициясининг ана шу уйғунлик асосида танланиши мақсадга мувофиқдир. Бу ҳолат нафақат жамоат бинолари интерьерлари, балки турар жой уйлари интерьерларида, шунингдек биноларнинг экстерьерларига ишланадиган деворий безаклар композициясига хам бирдай тааллуқлидир. Нақш турлари. Нақшни чизишда, асосан икки манбадан - табиий ва геометрик шакллардан фойдаланилади. Ўсимликлар, хайвонлар ва қушлар нақш санъатининг тасвир объектидир. Маълумки, ҳар бир нақш намунаси ўзига хос нақш элементларининг йиҚиндисидан иборат. Стилизация ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан олинган турли шакллар масалан, буталар, новдалар, шохлар, барглар, гуллар, мевалар ва шу кабиларнинг табиий шаклларини қайта ишлаш демакдир. Бунда танланган шаклни нақш композицияси таркибига қўшиш мумкин бўлган безак шаклига келтирилади. Бунда ўқувчи бутун бир яхлит предметнинг ташқи кўринишларини бир нечта бадиий чизиқлар ёрдамида аниқ лўнда қилиб тасвирлашни ўрганади. Халқ усталари қадимдан қўллаб келаётган жами нақшлар табиат ҳамда воқеликнинг шартли тасвири бўлишига қарамасдан ўзига хос қонун-қоидаларга эга. Бу қонун-қоидалар табиатнинг ўзидан олинган. Ўсимликлар фақат бир томонга қараб ўсадилар. Масалан, мажнунтол худди пастга қараб тескари ўсаётгандек туюлади, лекин новдадан барг бўлиб, бир томонлама йўналишда давом этиб келади. Табиатнинг бу қонуни нақшда ўз аксини топган. Уста чизадиган нақш шунчаки қоҚоз бетини тўлдириш учун эмас, балки, онгли равишда табиат ва бадиийлик қонун-қоидаларига амал қилган ҳолда манзара тасвирини чизишдан иборатдир. Бадиий нақш ишлаш жараёнида ўқувчилар қуйидагиларни пухта ўзлаштириб олишлари зарур: - атроф муҳитдаги, табиатда мавжуд бўлган табиий шаклларни қайта ишлаш, яъни стилизациялаш йўлларини билишлари, ундан самарали фойдалана олишлари; - берилган нақш элементлари ёки намуна асосида янги нақш композициясини туза олишлари; - мустақил равишда янги нақш композициясини туза оладиган бўлишлари керак. Нақш элементлари билан таништирув машҚулотларида ўқитувчи ўқувчиларни табиат қўйнига саёҳатга олиб чиқади ва улар машҚулотларда ўрганган назарий ҳамда амалий билим малакалари асосида, ўсимликлар, ҳайвонот дунёсини кузатадилар ва “стилизациялаштириш” орқали уларнинг бадиий тасвирларини, шаклларини ҳосил қилиш билан бевосита шуҚулланадилар. Ўқувчиларга махсус кетма-кетлик асосида тузилган рангли ёки оқ-қора фото- суратлардан ва кўргазмали қуроллардан фойдаланиш орқали тушунчалар бериш ҳам яхши натижа беради. Стилизация табиатда учрайдиган ўсимликлар, ҳайвонот дунёсини, уй- рўзҚор буюмларини табиий кўринишдан анча соддалаштириб, энг ихчам кўринишларда тасвирлаш демакдир. Нақш чизишни ўрганувчилар ана шу усулни батафсил тушунган ҳолда эгаллаб олишлари лозим. Чунки кўпгина нақш композициялари ана шу тарзда қайта ишланган турли-туман шакллар, тасвирлар ёрдамида ҳосил қилинади. Наққошлик машғулотлари жараёнида нақш элементларини чизиш ва уларни ҳосил қилиш тартиблари йўллари ва усуллари ўзлаштириб борилади. Дастлабки машғулотларда қуйидаги нақш элементлари чизиб ўрганилади: - барглар (барг элементларини чизиш). - гуллар (гул элементларини чизиш). - новдалар (новда элементларини чизиш). - боғлам ва сиртмоқ (уларни элементларини чизиш). - таноб (таноб элементларини чизиш). - марғула ва куртак (унинг элементларини чизиш). - мадоҳил элементларини чизиш. - гажак ва жингалак элементларини чизиш. - бофта ва шкуфта элементларини чизиш. Одатда бадиий нақшлар чизишда кўпроқ барг тасвирларидан фойдаланилади. Бунда барг ислимий нақш элементлари сирасига кирганлиги сабабли нозик, нафис кўринишларда тасвирланади. Наққошлар тол, анор, хурмо, бодом, самбит, хина, атиргул, узумлар ва шу кабилар баргларини стилизациялаштириб, нақш композициясини тузишда қадимдан фойдаланиб келганлар. Гуллар - ислимий нақш элементи бўлиб, нақшларга тарғил пардоз берилганидан сўнг янада кўрк ва ҳусн баҚишлайди. Гул элементлари асосан нақш шаклларининг марказий қисмларига жойлаштирилади. Гулларнинг ҳам беҳисоб турлари мавжуд бўлиб, ўзига хос номлар билан аталади. Гул турларига оддий ва мураккаб кўринишдаги ойгул, лола, пахтагул, чиннигул, пистагул, кувачагул, карнайгул, сафсаргул, атиргул, наргизагул ва бошқа гул турлари киради. Новда - ўсимликсимон нақш элементи сирасига киради. Гул, барг, мевабарг ва бошқа элементларини ўзаро боғлаб бириктириб тўлдиради. Намоён рута, морпеч, мунаббат, турунж ва турли мураккаб нақш композицияларида новда элементлари якка ва қўш бандларда учрайди. Таноб - нақш намуналаридаги асосий шакл йўлларини ясайди. Бундай шакл номлари меҳроб, медоҳил қалампир, гардиш ва шу кабилар билан аталади. Мадоҳил - ислимий нақш элементи. Мадоҳил лола, тумор, учбурчак кўринишини эслатувчи шакллар мисолида учрайди. Шкуфта - ислимий нақш элементи. Қисқача шкуфт деб ҳам аталади. Шкуфта асосий шакл ясовчи элементларни куртак - гажак кўринишларида ўзаро боғлайди. Рамзий нақшлар - кабутар, шер, балиқ, давлат герби ва бошқаларнинг стиллаштириб тасвирланган элементларидан ташкил топади. Ота- боболаримизнинг қадимий обидаларини нафис нақшлар билан безар эканлар завқ билан бир қаторда улар орқали ўз орзу умидларини, муҳаббатларини, тилакларини куйлаганлар. Наққош, ота-боболаримиз инсон руҳиятини жуда чуқур ва ҳар тарафлама ўрганиб уларни ажойиб нақшу нигорлар билан бойитганлар. Нақшланган уйда кишилар ҳотиржам, осойишталик оғушида бўлиши, узоқ умр кўришни донишманд боболар асрлар давомида ҳаётий тажрибалар асосида илҚаганлар. Наққошлик санъати тилини билиш учун нақшнинг ҳар бир элементи ва рангларининг рамзий алифбосини билмоқ керак бўлган. Ислими нақш композицияларини тузиш (Йўл, квадрат, айлана, учбурчак ва турли шакл юзаларига) Халқ амалий санъатининг қайси бир тури бўлмасин, унинг заминида нақш элементларидан тузилган композиция ётади. Нақш композициясининг безак элементлари эса табиатда учровчи гул, новда, барг, парранда ва ҳайвонот дунёсини соддалаштириб тасвирлаш натижасида ҳосил қилинади. Нақш элементлари ва уларнинг турлари. Талабаларнинг фантазиялари, мавжуд нақш элементларини маълум қонун- қоидаларга амал қилган ҳолда жойлаштиришда улар маълум билим ва малакага эга бўлишлари лозимлигини тақозо этади. Биргина “Бодом”, “Қалампир” нусҳалари шаклидан наққошлик, заргарлик, кулолчилик, каштачилик, зардўзлик каби халқ амалий санъатида турли-туман ўзига хос нақш намуналарини яратиш мумкин. Композиция тузиш йўллари ва уларнинг ҳомаки намуналарини тайёрлаш наққошлик, ганчкорлик, ёҚоч ўймакорлик ва бошқа амалий санъат турлари учун умумийдек кўринсада, аслида қўлланиладиган хом ашёси, ижро пардоз турлари билан фарқланади. Композиция сўзи лотинча бўлиб “жойлаштириш, қуриш, тузиш” деган маънони англатади. Бунда танланган нақш композициясига кўра унинг элементлари қоҚоз юзасида бир-бирига боғлиқ ҳолда жойлашиб, яхлит композицияни ҳосил қилади. Танланган мавзу мазмунига мос келадиган нақш композициясини тузиш учун бир қанча ҳомаки эскизлар ишланади ва улардан талабга жавоб берадиганлари танлаб олиниб, композиция тузишда қўлланилади. Нақш композициялар тузишда бўлакларнинг ўрнини алмаштириш, қўшимча деталлар киритиш орқали унинг мавзусини янада бойитиш кабилар ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Нақш мавзусининг ифодалашда композициянинг асосий қонуниятларига риоя қилиш лозим. Композицияда нақш яратиш муайян қоидасини симметрия, ассиметрия, мувозанат, деталларнинг ўлчови, шакли, ранги кабиларга риоя қилиш ташкил этади ва бунга қатьий амал қилинади. Мустақил нақш тўқиш жараёнида ўқувчилар стилизация орқали тузилган элементларини ўзаро бириктирадиган нақш элементларининг вазифаларига ва уларнинг равон чизилишига эьтибор берадилар. Мустақил нақш композициясини тузишда қуйидагиларга эътибор бериш лозим: - Чизиладиган нақш композициясини шакл, ўлчам ва тақсимларини мўлжалга олиш. - Композициянинг якка ёки қўш банддан иборат бўлишлиги назарда тутилган ҳолда таноб (ясовчи) элементи шаклларини жойлаштириш. - Композицияга новда, барг, гул ва бошқа нақш элементларини киритиб мукаммаллаштириш. - Даврий такрорланиш. - Нақш бандини бофта, шкуфта элементлари билан боғлаб бойитиш. - Композициянинг асосий шаклини умумлаштириб нақшни номлаш. - Композициянинг маъно ва мақсадини ҳисобга олган ҳолда ранг тусларини аниқлаш. - Симметрик жойлашув ва ранглар мутаносиблигини сақлаш. Йўл, айлана, квадрат шакллари учун чизиладиган нақш композициялари ҳам ихтиёрий равишда мавжуд нақш элементлари бирикмаларидан тузилади. Мустақил нақш тўқишни бошлашда ўқувчи икки, уч ва ундан ортиқ элементлар ёрдамида энг содда нақш композициялариниларини тузиши мумкин. Бунда ихтиёрий таноб шакли чизилади ва гул, новда, барг элементлари ёрдамида тўлдирилади. Мавжуд композицияни шакл ёки гул элементлари номлари ёрдамида номлаш мумкин. Йўл, айлана, квадратга чизиладиган нақш композицияларини ҳам ихтиёрий равишда мавжуд нақш элементлари бирикмасидан тузилади. Ўар қандай нақш композициялари пишиқ ва чиройли чизилишига аҳамият берилиши керак. Элементларнинг ўзаро тартибли жойлашуви нақшнинг жозибасини янада оширади. Мустақил нақш композициясини тузишда ҳам халқ усталари ижодини кузатиш, халқ амалий санъати музейига бориш ва нусҳа кўчириш яхши самара беради. Ўқувчи қанча кўп нақш элементларини ёддан чиза олса, композиция тузиш шунчалик осон кечади. Содда нақш композициясини тузиш. Стилизация ва унинг ўзига хос томонлари. Стилизация - ўсимлик ва хайвонот дунёси буталар, новдалар, шохлар, барглар, гуллар, мева шаклларини қайта ишлашдир. Наққошлик санъатининг илдизи жуда қадим ўтмишимизга бориб тақалади. Инсоният ўзи учун зарур бўлган жамики буюмларни бадиий безаб, такомиллаштириб келган. Оддий рўзҚор буюмларидан тортиб, кийим-кечак, китоб, бино безаклари ҳамма-ҳаммаси нақш элементлари ёрдамида безатилади. Халқ амалий санъатидаги безак элементлари табиатда учровчи ўсимлик дунёси, гул, новда, барг ва ҳайвонлар тасвирини энг сода кўринишидаги аксидир. Ўтар бир воҳа ва шаҳарларнинг нақш композициялари бир-биридан ўзаро ажралиб туради. Тошкент, Хоразм, Фарғона, Самарқанд, Бухоро наққошлик мактабларининг ўз орнамент ва ранг коллоритлари мавжуд. Мустақил нақш тузиш жараёнида стилизация орқали нақш элементлари ўзаро бириктирилади. Нақш бўлакларининг вазифалари ва равон чизилишига эътибор берилади. Гул, барг, новда, бофта ва қўш бандлик нақш элементларидан нақш композицияси тузилади. Бошланғич содда нақш композицияларини тузиш одатда талабаларда бу борада айрим назарий ва амалий тушунчалар, иш тажрибалари ҳосил бўлганидан сўнг мустақил топшириқ сифатида берилиши мумкин. Дастлаб талабалар буюм ёки юза сиртини, унинг ўзига хос ўлчамларини диққат билан кўздан кечириб, бўлажак нақш композициясининг шакл ва элементларини “хаёлан” танлаб оладилар. Албатта, бу нақш элементлари талабалар томонидан қачонлардир ўзлаштириб олинган ёки кузатилган нақш бўлакларидан иборат бўлади. Бунда талабаларнинг тасаввурлари, иш тажрибалари, фикр юритишлари қанчалик яхши ривожланган бўлса, шунингдек, хотиралари заҳирасида қанчалик кўп нақш элементлари мавжуд бўлса, улар ажойиб нақш композицияларини тузишлари мумкин бўлади. Тузилажак нақш композициялари бўлаклар асосида тузилиб, унинг нусҳаси махсус усулда керакли жойларга кўчирилиб туширилади. Бу усулдан фойдаланиш узоқ вақтлар мобайнида наққошлар меҳнатини анча енгиллаштириб келмоқда. Шу кўрсатмаларга мувофиқ шакл ясовчи режа-қолип 4\1 нисбатда чизиб олинади. Рамка чизиқлари якка, қўш ва бир неча қўшимча чизиқлардан иборат бўлиши мумкин. Патнис кўринишидаги бу шаклга бофта ва гажак элементлари уланади. Навбатдаги босқич якка ёки қўш бандли таноб ясовчисини топишдир. Таноб шакли меҳроб ва юрак шаклидан иборат бўлиши ҳам мумкин. Машқлар давомида чизиқлар ҳаракатининг равонлигига шакл чизиқларининг қийшиқ ёки синиқ ҳолатда чизилиб қолмаслигига эътибор қаратилади. Якка банд йўлидан иборат таноб айриси шкуфта элементи билан боҚланади. Энди юза бўшлиқларига гул, новда, барг ва бошқа элементларни бир- бирига боғлаган ҳолда жойлаштириш режалаштирилади. Новда шакллар бўйича ҳаракатлантирилиб чизиб борилади. Композиция таркибидаги новданинг чизилиши гул ва бошқа нақш элементларининг бир-бирлари билан яхлит, узвий боҚланиб кетишини таъминлайди. Нақш намунасига новда, гул ва барг элементларини жойлаштириш, яъни улаш натижасида композиция мазмуни тугал ечимини топади, мавжуд нақш композицияси патнис кўринишидаги нақшлар турига хос бўлганлиги сабабли “Патнис ислими” деб аталади. Композиция режасини тузиш ва чизиш жараёнида шакл ва замин бўйича тарқалувчи ранглар ва элементларнинг ўзаро мутаносиблиги ҳисобга олиниши шарт. Бунинг учун дастлаб нақш композициясининг қоралама нусхаси чизиб олинади. Сўнг, ана шу қоралама асосида ҳар бир бўлакка ишлов берилган ҳолда унинг нусҳаси керакли жойларга кўчирилади ва яхлит нақш композицияси тузилади. Наққошликда ритм, симметрия, жойлаштириш, тақси. Шарқнинг машҳур олимларидан Абдулвафо ал Бузжоний (940-998) ўзининг китобларида 20 га яқин геометрик нақшлар ечими тўғрисида ёзиб қолдирган. Бу китобларда гирихлар ечимининг баъзи осон йўллари тушунтириб ўтилган. Бу китоб ҳозирда Париждаги музейларнинг бирида сақланмоқда. Абдулвафо ал Бузжоний асарларида гирихлар ҳақида маълумот берилган бўлсада, уларнинг кўпчилигини ечими ҳали ҳам жумбоқлигича қолган. XYII асрга келиб гирих санъати жуда кам ишлатиладиган бўлди. Гирихчи усталар ниҳоятда кам қолган, уни чизиш қийин бўлганлиги туфайли ҳамма усталар ҳам чиза олмаганлар. Ўша даврларда гирих нақшини яхши билган усталар етук усталар бўлиб ҳисобланган. Шундай усталардан бири Уста Ширин Муродовдир. У янги гирихларни осонлик билан чиза олган ҳамда ўз ўрнида усталик билан қўллай билган. У ўз даврида гирихни пири ҳисобланган. Санъатшунос олимлар Л.Ремпельнинг “Панжара” ва “Архитектурний орнамент Узбекистана”. МБулатовнинг “Геометрическая гармонизация Средней Азии IX - XV веков” каби асарларида гирих ҳақида батафсил ёзиб ўтганлар. Нақш тузиш усуллари. Накш композициялари ўзини рамзий маънолари, табиий шакл ва ранглар гўзаллиги билан халк амалий санъати асарларига ж озиба ва кўрк багишлайди. Накшлар бино, уй рўзгор ва бош ка турдаги жихозларга ишланшидан катъий назар, ўзига хос услуб ва мазмунга эга бўлади. Накш сўзи арабча - тасвир, гул деган маънони англатади. У табиатда учровчи ўсимлик, хайвонот дунёси ва турли геометрик шаклларнинг энг сода кўриниш ларида такрорланиб келувчи тасвири яъни безакдир. Ўзбек халк амалий санъатининг барча турлари, ж умладан наккошлик, ганч ва ёгоч ўймакорлиги, кабилар учун накш элементларииинг чизилиш и ўхшаш кўринсада, бажарилиш технологияси ва пардозлаш усуллари турличадир. М асалан: Ганчкорлик ва ёгоч ўймакорлигида накш лар ўйиб, наққошликда чизиб, каш тачиликда чок ёрдамида, мисгарликда зарб билан, зардўзликда кадаб ва шунга ўхшаш усуллар ёрдамида накш солинади. Накш ўсимликсимон геометрик, мураккаб деб аталувчи турларга бўлинади: 1) Ўсимликсимои (ислимий, югурувчи) накш лар асосан гул новда куртак, барг, гунча каби элементларнинг ўзаро маълум тартибда богланиб тузилиш идир. Ўсимликсимон накшлар яка (бир) ва қўш (икки) бандли новда кўринишларида ишланади. Уларга мисол қилиб: рута хошия, рафтор, намоён, мехроб, турунж, мунаббат ва хокозо. каби накш намунапарини олиш мумкин. 2) Гириҳ (хандасий) чигал, тугун деган маънони англатиб, тўгри чизиқпарнинг ўзаро кесишуви - натиж асида геометрик шакклларни хосил килади. Гирих накшлари ислимий накш турлари сингари маълум бўлаклардан иборат бўлиб, алохида тузилиш ларига эга. 3) Гули гириҳ (аралаш) - мураккаб накшлар, ўсимликсимон ва геометрик накш турларининг ўзаро бирикиш идан хосил бўлади. Ҳондосий накш композициялари, гирихларни тузувчи усталарни наққошликда гирихкор, ката усталар деб аташган. Геометрик наккошларни гумбаз мехроб ва турли ш оклларда қўллаб ишлаш анча мураккаб иш саналади. Янги накш композицияларини одатда наккош усталар чизиб бериганлар. Улар халк амалий санъати турлари учун чизилувчи нақш ларнинг композицион тузилиши, чизилиши, ўйиш, тикиш усуллари ва пардоз бериши коидапарини яхш и билганлар Наккош усталар бир вактнинг ўзида бир неча хунар турларини хам эгаллаб борганлар. Рамзий сўзи арабча «ишора килмоқ» сўзини англатади. Нақш ранглари ва элементларииинг рамзий маъноси: Рамзийлик олам ва одам рухияти, табиат вокелик, хаёт фалсафасини жонли чизиклар, ранглар оркали тасвирлаш дир. Наққошлик ганякорлик ва ёгоч ўймакорлигини санъатларида турли шакллар, гул элементлари ва ранг тусларининг рамзийфалсафий маънолари айникса кенг ифодаланади. Яшил ранг - она табиат рамзи, кўк ранг - мовий осмон, сариқ ранг - муққаддаслик, қора ранг - матонат, оқ ранг тозалик, бахт ва омад рамзи, барг бахорги уйгониш, атиргул - гўзаллик рамзи, олма мухаббат рамзи, анор эзгулик, тўкин сочинлик. Маълумки хар бир накш намунаси ўзига хос накш элементларига асос килиниб, табиатда учровчи ўсимлик дунёси, хайвонот олами ва турли геометрик шаклларнинг энг сода кўриниш ларидаги «стиллаштирилган» - холатлари олинади. - Бунда танланган шакл кўришиш накш композицияси таркибига кўшиши мумкин бўлган безак ш аклига келтирилади. Нақшда элементларнинг ўзаро бирикиб бориши, муттаносиб богланишлари накш нинг бутун бир яхлитлигини таш кил этади. Нақш чизишни ўрганишда дастлаб куйидаги шакллар чизиб ўрганилади. Барглар, гуллар, новдалар, боглам ва сиртмок, таноб, маргула ва куртак, мадохил, гажак ва ж ингалак бафта ва шукуфта. Накш чизишда кўпрок барг тасвирларидан фойдаланилади. Барг ислимий накш элементлари сирасига кирганлиги сабабли, нозик, нафис, эгилувчан, силлик кўриш иш ларда тасвирланади. Наққошлар тол, анор, хурма, бодом, самбит, атргул, чинор, узум ваш у кабиларнинг баргларини стилизациялаш тириб, накш композициясини тузиш да кадмдан самарали фойдаланиб келганлар. Бафта ислимий ва мураккаб накш лар элементи. Накшдаги патнус таноб, мехроб, сават кўриниш идаги рамкаларни юрак шаклдаги элементлари билан боғлайди. Бофта накш ларда богловчи элементлар таркибига киради. Бафта ислимий руфта ва гирих хошия накш ларининг хам ўзига хос элементларидан биридир. Шкуфта - ислимий накш элемементи, кискача шуфта деб хам фталади. Шкуфта асосий шакл ясовчи элементларни куртак - гажак кўриниш ларида ўзаро боғлайди. Гуллар - ислимий накш элемента бўлиб, накшларга тарғил пардоз берилганидан сўнг янада кўркам ва хусн багиш лайди. Гул элементлари асосан нокш ш аклларининг марказий қсмилаига жойлаш тирилади. Гулларнинг хам бехсоб турлари мавжуд бўлиб. Ўзига хос номлар Билан аталади. Гул турларига оддий ва мураккаб кўринишдаги ойгул, лола, пахтагул, чиннигул, пистагул, кўвачагул, карнайгул, сафаргул, наргизгул, тирнок гул ва бош ка гул турлари киради. Новда - ўсмликсимон накш элементи сирасига киради. Гул барг, гунча, шобарг ва бош ка элементларни ўзига боглаб бириктириб тўлдиради. Новда накш композицияларидан факатгина тўлдирувчи вазифасини баж арибгина колмай, балки нозик ва равон йўналишлари Билан алохида шаклларни ясайди. Табиатда барча дарахт ва ўсмликлар пастдан тепага ўсиш лари сабабли, новда элементлари хам иложи борича бир том онлам а харакат эттирилади. Боглам ва сиртмоқпар - ислимий накш элементларидир. Новда ва рамка ш аклларига хос богловчи оддий аркон, куртак ва сиртмок боглам турларини эслатади. Таноб - накш намуналаридаги асосий шакл йўлларини ясайди. Бундай шакл номлари мехроб, модохил, бодом, калампир, гардишваш у кабилар билан аталади. Таноб, бофта, шкуфта, боглам элементлари билан боғланади. Маргула - айрим новда ва таноб шаклларининг тугалланишини билдирувчи кўш- чизикли гажак, маргула накш композицияларида куртак элементлари билан бирин кетин гохида ўриндош сифатида хам учрайди. Куртак - асосан бодом, каламтир, тирнок, кўриниш ларига эга. Маргула ва куртак элементлари новда, таноб, ясовчи кўриниш ларини бойитади. Мадохил - ислимий накш элементи мадохил лола, тумор, учбарг кўриниш ларини эслатувчи шакллар мисолида учрайди. Мадохил мехроб намоён накш ларининг кжори кисмларига хос элементдир. Гажак ва жингалак - ислимий нақш эелементи. Табиатда учрайдиган узун, карнайгул, печак ўт новдаларини стилизациялаш тирилган ҳолдаги кўринишидир. Гажак ва жингалак элементларини номоён, гулдаста ва ислимий накш бирикмаларида учрайди. Ўсимликсимон ва геометрик нақшлар. Нақшлар мазмунига кўра ўсимликсимон, гирих, гулли гирих, рамзий ва бошқа турларга бўлинади. Ўсимликсимон нақш табиатдаги барг, банд, дарахт, бута Қунча ва бошқа нарсаларни наққош томонидан стиллаштириб олинган шаклини маълум қонуниятлар асосида такрорланишидан ҳосил қилинган. Гирих- геометрик шакллардан тузилган бўлиб, чигал, тугун маъносини англатади. Хандасий нақш - мураккаб нақш тури. У геометрик нақш турларидан бири бўлиб, тўртбурчак, учбурчак, айлана ва ёйлардан ҳамда кўпбурчаклардан иборат бўлади. Геометрик нақш узлуксиз раппортлардан ташкил топган бўлиб, ҳар бир раппорт ўз тузилишига эга бўлади. Рута - икки томонга уланувчи нақш тақсими, яъни ҳошия нақш. Унинг ўлчами кўпинча 14-20 см атрофида бўлади. Ўошия нақш турли хил бўлиб, унинг мехробга, хонага ишланишига қараб лўла ҳошия, ишком ва бошқа турлари бўлади. Мунаббат - арабча ўстирмоқ деган маънони англатади. Асоси квадрат ёки тўртбурчакдан ташкил топиб, тўрт томонга такрорланадиган нақш тақсими. Катта юзаларни безашда мунаббатдан фойдаланилади. Мунаббатнинг ўсимликсимон, геометрик ва бошқа композицион турлари бор. Унинг мунаббати меҳроб, мунаббати бофта, мунаббати ислими, мунаббати гирих ва бошқа атамалари мавжуд. Турунж - арабча “лимон” деган маънони билдиради. Русча медальон. Нақшларда композициянинг марказига чизиладиган нақш тури. Турунж ҳеч қандай нақшга уланмай муаллақ турадиган композиция бўлиб, унинг шакли асрлар давомида ривожланиб, бойитилган. Намоён - форсча кўриниш, манзара демакдир. Намоён ҳеч нимага уланмайдиган мустақил композиция бўлиб, мураккаб нақш турига киради. Унинг ўсимликсимон, геометрик, гулли гирих, рамзий ва бошқа турлари мавжуд. Намоёнлар симметрик ва ассимметрик тузилишга эга бўлади. Гирих нақш композициялари тузиш. Ўрта Осиё халқ амалий санъати қадимдан машҳур. Ота-боболаримиз яратган нодир санъат асарлари, улар қурган муҳташам бинолар, архитектура ёдгорликлари ҳозирги кунгача ўз мафтункорлигини йўқотмаган. Чет эллик сайёҳлар ҳам қадимий ёдгорликларни кўриб лол қолмоқдалар. Булар жумласига Бухородаги Исмоил Сомоний мақбараси, Калон минораси, Самарқанддаги Шоҳи-зинда мақбараси, Гўри Амир мақбараси, Улуғбек, Шердор, Тиллақори мадрасалари киради. Юзлаб халқ меъморларининг қўллари билан яратилган жонли нақшлар кишиларга кўтаринки руҳ бағишлайди. Чунончи, Улуғбек мадрасасини томоша қилар эканмиз, унинг таълим-тарбия мақсадида бунёд этилганлиги наққошлар безаги орқали сезилиб турибди. Мадраса безагидаги бир-бирини кесиб ўтган беҳисоб чизиқлардан ташкил топган нақшлар чарақлаб турган юлдузларни эслатади. Ана шу кўп бурчакли ва қиррали юлдузлардан ташкил топган геометрик нақшлар гирих деб юритилади. Ўрта Осиё ва яқин Шарқ мамлакатлари безак санъатида гирих IX - XX асрларда равнақ топган. Археология фанининг маълумотларига қараганда Ўрта Осиё безакларида гирих нақшини вужудга келиши VIII асрнинг бошларига бориб тақалади (Варахша ганч ўймакорлик намуналари, Муғ тоғидаги топилмалар - Сўғд қалъаси). Зарафшон водийси, Хива (IX-XII асрлар) даги археологик топилмалар, XIV - XVII ўрта асрларга оид Бухоро, Самарқанд, Хива шаҳарларда масжид, мақбара ва саройларини безашда гирих кенг қўлланилган. Аниқ фанлар ва қурилиш ишларидаги мувафаққиятлар ушбу безак санъатидаги мавҳум геометрик шакллар учун йўл очиб берди. Гирих - форсча чигал, тугун деган маънони англатади. Гирих мураккаб нақш турига киради. Геометрик нақш муайян тақсимларга эга бўлади Ўар бир тақсимнинг ўз тузулиши мавжуд бўлади. Гирих қатъий қонуниятга эга мураккаб шакллар асосида такрорланади. Демак, ҳар бир гирих ҳандасавий (геометрик) қонуниятлар асосида вужудга келади. Гирих ўзининг мураккаблиги, аниқ қонуниятга эга бўлганлиги ҳамда кўркамлиги билан бошқа нақш турларидан ажралиб туради. Гирих қатъий қонуниятга эга мураккаб нақшдир. Уста ислимий нусха чизишда истаган томонга навдаларни йўналтириши мумкин. Агар маъқул бўлмаса ўчириб бошқа ёққа йўналтириб бўш ўринларни гул, ғунча ёки барглар билан тўлдириш мумкин. Лекин гирих нақшини чизишда уста чизаётган гирихга тобеъ бўлиб қолади. Чунки ҳар бир гирих ҳандасий (геометрик) қонуниятлар асосида вужудга келади. Хандасий нақшлар Ўрта Осиё ва яқин шарқ мамлакатларида жуда кенг тарқалган. У ўзини мураккаблиги ва аниқ қонуниятга эга бўлмаганлиги, кўркам ва вазминлиги билан совлат тўкиб туради. Бирон иншоатни безашда гирих билан ислимий биргаликда қўлланган бўлса, биринчи бўлиб кўзимизга гирих ташланади. Композицияда гирих етакчи ўринни, ислимий эса тўлдирувчи ўринни тутади. Шу сабабли гирих билан ислимий биргаликда қўлланган композицияда ислимий гирих чизиғини кесиб ўтмайди. Гирих биринчи, ислимий иккинчи планда туради. Ҳар бир халқни ислимий ёки оддий ўсимликсимон нақшларини кўрсак улар бир-биридан ажралиб туради. Чунки, ҳар ерни ўзига хос манзараси ва ўсимлик дунёси нақшида акс этиб туради. Бундан маълум бўладики, ислимий нақшлар географик характерга эга бўларкан. Гирихнинг Яна бир афзаллиги шундаки, у байналминал, географик характерга эга эмас: шу боис у ватан танламай ер юзининг ҳамма қитъасида ўз-ўрнини топа олади. Гирих Ўрта Осиёда ва Яқин Шарқда кенг тарқалган мураккаб нақш тури бўлиб, XII - XVI асрларда айниқса, Ўрта Осиёда жуда кенг тарқалган, тараққий этган. Гирих яна Покистонда, Туркия, Испания, Япония каби мамлакатларда ҳам яхши ривожланган. Дунёда гирихнинг энг кўп тарқалган жойи Ўрта Осиёдир. Биз гирих композициялари билан архитектура ёдгорликларидан тортиб, китоб муқоваларигача безатилганлигини гувоҳи бўламиз. Ўша давр учун гирихни чизмачилик асбоблари, математика формалари асосида ишланиши катта илмий кашфиёт эди. Adabiyotlar : 1. O’zbekiston Enstiklopediyasi ―J‖ harfi 2. Boymetov B. ―Qalamtasvir‖. Darslik 1-qism. Toshkent,2006 3. Tolipov N., Abdirasilov S., Oripova N. Rangtasvir. T., 2006. 4. Abdirasilov S. Tolipov N., Oripova N. ―DastgoHli rangtasvir‖ (2qism). T., 2003. 5. Tojiev B. ―DastgoHli rangtasvir‖ fanidan ma’ruzalar matni. T.,2000. 6. Tolipov N. Abdirasilov S. ―DastgoHli rangtasvir‖-Toshkent. 2005. 7. Tojiev B. ―Qalamtasvir asoslarini o’rganish‖. Toshkent 1994.

Похожие

Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати
Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати. Уйўониш даври санъати
Қадимги Эрон ва ўрта Осиё санъати.Эроннинг яқин шарқ халқлари санъати ва маданиятидаги тарихий ўрни
Ўрта асрлар санъати
Ўрта асрлар наққошлик санъати тарихи