Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати - Изобразительное искусство - Рефераты

Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122 KB

www.arxiv.uz Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати. 1. Талабаларни ўзимизнинг туғилган юртимиз тарихи ва санъати билан таништириш. Ўзбек санъати қадимий тарихга эга. Ҳ озирги Ўзбекистон ҳудудида ибтидоий жамоа давридаёқ одамлар яшаган. Улар яшаган манзиллардаги қоя суратлар, бронзадан ясалган турли хилдаги тақинчоқ, меҳнат ва уруш қуроллари ибтидоий жамоа даври кишисининг ҳаётини билишга ёрдам беради. Бу сурат бирмунча жўн, содда бўлишига қарамай ибтидоий жамоа даври кишилари ҳаёти, уларнинг ёввойи ҳайвонларни ов қилаётган вақти ишонарли талқин этилган. Чопиб бораётган ёввойи қўтос, шохли буқалар ва ниқоб остига яшириниб ҳужум қилаётган одамлар тасвири орқали ибтидоий жамоа даври рассоми шу ов манзарасидаги кучли ҳаракат ва ҳаёжонни усталик билан кўрсата олган. Суратда, айниқса, ҳайвонлар тасвири ифодали чиққан. Улардаги куч, эпчиллик ҳаётий талқин этилган. ўор деворларига ишланган суратлар Ўзбекистонда, жумладан Бойсун ва Термез туманлари, Самарқанд, Тошкент, Жиззах, Хоразм, Фарғона туманларидан археологлар томонидан кўплаб топилган. Бу суратларнинг нигатикаси жуда чегараланган. Асосан ҳайвонлар тасвири ёки ов манзаралари инъикос этган. Шу билан бирга уй ҳайвонлари ҳам тасвирланган. Бу тасвирлар ибтидоий жамоа тузумидаги ўтроқ ҳолда ҳаёт кечираётган одамларнинг теварак- атрофни ўзига бўйсундириш, улар тафаккурининг тараққий этиб бораётганини тушунишда муҳим роль ўйнайди. Эрамиздан аввалги асрнинг охирлари ва янги эранинг бошларида Ўзбекистонда кулолчилик борасида жиддий ривожланиш сезилди. Турли шаклдаги хум ва кўзачалар қўлда бажарилган. Уларнинг ташқи безагига эътибор берилганлиги сезилади. Кейинчалик хум юзаси чизиқли нақшлар билан безатила бошланган. Бу даврларда олтиндан, кумушдан безак ва амалий буюмлар ишлаш санъати ҳам кенг тарқала бошлаган. Тасвирий санъатда ҳам мавзу кенгая борган. Бу ўринда юз манзараларини акс эттирувчи бўртма тасвирлар, жангчилар образи

www.arxiv.uz диққатга сазовордир. Қулдорлик даврида ҳам Ўрта Осиёда санъатга қизиқиш кучли бўлган. Бойларнинг уйи, ибодатхона деворлари суратлар, нақшлар билан безатилган. Эрамизнинг бошларига келиб, иқтисодий жиҳатдан бир мунча илгари силжиш юз бера бошлади, шаҳарлар қурилиши жонланди. Бу давр санъатида Грек санъатининг таъсири борлиги сезилади. Ҳайкалтарошлик санъати кенг тарқалди. Бундай ҳайкалчалар Сўғд, Хоразмдаги шаҳарчалардан кўплаб топилган. Шу билан бирга Будда ва унинг шогирдлари тасвири жуда кўп учрайди. Хоразмда топилган ёдгорликлар, айниқса Тупроққалъадан (III-IV аср) қўлга киритилган ҳайвон ва деворий расмлар қадимги ўзбек санъатини билишда муҳим далилий материал бўлиб хизмат қилади. VI-VIII асрлар халқ санъати, маданият тарихида кўтарилиш даври бўлди. Бу асрларда кўплаб йирик монументал иншоотлар, ҳашаматли бинолар қурилди. Варахша (Бухоро вил.), Афросиёб (Самарқанд вил.)даги сарой қолдиқлари, уларнинг деворларига ишланган суратлар яратилган ҳайкаллар юксак маҳорат билан ишланганлиги ҳозир ҳам кишини ҳайратга солади. Абу Райҳон Беруний, Муҳамад ал Хоразмий, Абу Али ибн Сино, Ал Фаробий яшаган вақтлар ҳам бизга жуда кўп нодир ёдгорликлар қолдирди. Бу асрларда меъморчилик етакчи ўринни эгаллади. Шу даврнинг ёдгорликларидан бири бу Самонийлар мақбараси ўз даврининг эстетик фалсафий қарашларини мужассамлаштирган. Темур ва Темурийлар даврида яратилган Бибихоним мачити, А.Темур мақбараси. Улуғбек мадрасаси ва расадхонаси, Шохи-Зинда ансамбли - буларнинг ҳамаси халқ бадиий меросининг ёрқин саҳифасини ташкил этибгина қолмай, балки жаҳон тасвирий санъати тарихи саҳифаларида ўзининг фахрли ўрнини эгаллайди. Бу даврда миниатюра санъати борасида ҳам сезиларли жонланиш бўлди. Шу даврда яшаб ижод этган Камолиддин Беҳзод, Маҳмуд Музаххиб, Муҳаммад Мурод Самарқандий ва бошқа

www.arxiv.uz мусаввирлар миниатюра санъатининг нодир намуналарини яратиб қолдирдилар. Булар орасида айниқса, К.Беҳзоднинг фаолияти (1466-1535) диққатга сазовордир. У Хиротда туғилиб, кейинчалик Ўусайн Байқаро кутубхонасида ишлаган. 1507 йил Хуросон Шайбонийхон қўлига ўтгач, Бухорога кўчиб келган ва шу ерда (1522 й) яшаб ижод қилган ва ўзининг машҳур Шайбонийхон портретини яратган. Бундан ташқари у бир нечта машҳур инсонларнинг портретини ишлайди, шоирлар асарларига ажойиб, нафис иллюстрациялар яратади. Буюк А.Навоийнинг ғамҳўрлигида камол топган Беҳзод Саъдийнинг «Бўстон», «Гулистон», Низомийнинг «Хамса», Хисрав Деҳлавийнинг «Хамса», Шарофиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асарларига кўплаб суратлар чизган. У Ўрта Осиё миниатюра мактабининг ривожига катта таъсир кўрсатди. Унинг ижодий режаларини кейинчалик унинг шогирдлари давом эттирдилар. Булар Мулла Юсуф, Қосим Али ва бошқалардир. XVII-XVIII асрларда Бухоро, Хива, Урганч, Тошкентда яратилган меъморчилик обидалари, декоратив-амалий санъат буюмлари халқнинг гўзалликка бўлган интилишидан далолат беради. XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошларида ўзбек санъати тарихида янги босқич бошланди. Бу даврда халқ декоратив-амалий санъати етакчи ўринни эгаллади. Бу санъат шу давр кишилари учун воқеликни, теварк-атроф гўзаллигини юксак поэтик шаклларда акс эттирувчи, уларнинг ҳаёт, гўзаллик тушунчаларини ифодаловчи бирдан бир санъат тури бўлиб қолди. Қўли гул халқ усталари яратган нафис заргарлик буюмлари, кулолнинг ажойиб сапол буюмлари, наққошнинг безакларида шу давр кишиларининг воқеликка бўлган эстетик муносабати, эстетик идеали, ҳаёт тўғрисидаги фалсафий қарашлари ўзининг бадиий талқинини топди. Усталарнинг ижодида ўзбек халқининг бой ўтмиши анъаналари давом эттирилди.

www.arxiv.uz Уй ғ ониш даври санъати. Талабаларни уйғониш даври санъати билан ва шу даврда яшаган йирик санъаткорлар ижоди ва ҳаёти билан таништириш . Уйғониш даврида ғ арбий Европа санъати. Феодализм жамияти қўйнида илк капиталистик муносабатларнинг таркиб топиши ва ривожланиши Европа ҳаётида янги ва муҳим ўзгаришларга олиб келди. Дин аста-секин ўз мавқеини йўқота борди. Омма диндан узоқлаша борди, шаҳарлар кенгая борди. Уларнинг шиддат билан ўсиб, ривожланиши майда ҳунармандчиликдан мануфактурага ўтишга сабаб бўлди. Бу шаҳарларда савдо-сотиқ шу даражада ривожландики, денгиз орқали дунёнинг бошқа бурчаклари билан савдо қилишга талаб кучайди. Янги қитъалар кашф қилинди, бу воқеалар инсонлар тафаккури ва ҳаётга бўлган муносабатларида туб ўзгаришлар ясади. Бу даврдаги тараққиёт жараёни шиддат билан ўсди, унинг натижасида янги санъат ва янги маданият дунёга келди. Мамлакатлар орасида маданий ҳаётдаги янгиликлар тез туғилди. Бу тараққиёт даври Европа маданияти тарихида “Уйғониш даври” деб ном олди. Бу иборани илк бор итальян рассоми ва санъатшуноси Жоржо Вазаре томонидан, Жотто ижодига нисбат бериб айтилган эти. Ўрта асрлар давридан сўнг санъат ва адабиётдаги марказий эътибор инсонга унинг ижтимоий ҳаётида тутган ўрнига қаратилганлиги, унинг “уйғонишлигини” белгиси эди. Кейинчалик кенг мазмун касб этган бу ибора Италиядан ташқари Европанинг бошқа мамлакатларига уларнинг феодализм давридаги кейинги санъат ва маданиятларини таърифлашда бошланди.

www.arxiv.uz Уйғониш даврида италия санъати ва маданияти узоқ давом этган, ўз ҳаракатларини тўлиқ намоён этиб, қатор тараққиёт босқичларини бошидан кечирди. Бу қуйидаги босқичлардан иборат: 1. Уйғониш даври арафаси - проторенсанс (XIII-XIV асрлар) 2. Илк уйғониш даври - (XV) 3. Юқори уйғониш даври - (XV асрнинг 90 йиллари - XVI асрнинг 20- 30 йиллари) 4. Сўнгги уйғониш даври - (XVI асрнинг II ярми) Албатта бу давр барча Европа малакатларида турлича кечди. Масалан, Германия сўнгги уйғониш, Нидерландия эса юқори уйғониш даврини бошларидан кечирдилар. Уйғониш даври инсоният тараққиётидаги муҳим давр, муҳим босқич, яъни инсоният ўз бошидан кечирган ўзгаришлар ичида энг буюк прогрессив ўзгариш эди. Натижада улар чин маънода халқчил асарлар яратдилар, халқ оммасининг орзу-истакларини, ҳис-туйғуларини ифодалаб чиқдилар, илғор гуманистик ғояларни кўтариб чиқдилар. Шу боисдан ҳам бу давр гуманизм асри, деб ном олди. Бу лотинчада инсонийлик, инсонпарварлик, деган маънони билдиради. Уйғониш даври маданияти антик дунё маданиятидан илҳомланди, Антик дунё ёдгорликларини қунт билан ўрганди, улардан таъсирланди. Антик дунё ёдгорликларининг Италияда кўплаб сақланиб қолганлиги бунга жуда яхши имкон яратди. Лекин антик санъатдан фарқли равишда улар қуллар сажда қилган худолар деб улардан шу йўсинда эмас, балки ўз фикрларини, ҳис-туйғуларини, тушунчаларини ифодалашда фойдаландилар. Гўзаллик ва гармонияни реал воқеликдан қидириш, реал воқеликдан кенг фойдаланиш шу давр тараққиётининг мезонини белгилади. Ўаёт реал ҳодиса деб тан олинди. Санъаткорлар реал воқеликни тасвирлашда янги қонун ва қоидалар изладилар. Асарлар таъсирчанлигини ошириш мақсади кўп соҳалар билан ҳамкорликда ишлашни тақозо этди. Перспектива, рангшунослик, соя ва ёруғ, одам анатомияси ва шунга ўхшаш соҳаларда катта ютуқлар қўлга киритилди.

www.arxiv.uz Меъморчилик ва амалий санъатда янги тенденциялар ривожланди. Шу билан бирга қадимги анъаналар ўзлаштирилиб, улар янги мазмун билан бойитилди. Унда янги конструкциялар вужудга келди. Ибодатхоналар билан бир қаторда кўп қаватли ва шинам бинолар қад кўтара бошлади. Биноларнинг ташқи ва ички кўринишларини безаш, улар ичидаги фазони ташкил қилиш масаласида анча ютуқларга эришилди. Бу қилинган ишлар кейинги Европа санъатида кўпроқ аҳамиятга эга бўлди. Уйғониш даврининг ўзига хос томонлари проторенесанс даврида дастлаб италия рангтасвирида ўзини намоён қилди. Ижодкорлар диний мавзуда ишланган деворий суратларда реалистик мазмунни илгари сура бошладилар. Инсонлар орасидаги муносабатлар, муҳаббат, олижанобликни, разиллик, худбинликка қарши қўя бошладилар, воқеликнинг реал тасвирини яратишга ҳаракат қилдилар. Уларнинг асарларида уйғониш даври реализмининг ўзига хос томони ҳаётий муаммоларни кўпинча диний ниқоб остида, диний мифологик образлар орқали бериш ҳолларини учратамиз. Уйғониш даври санъаткорлари ижодида инсонлар ҳаёти, инсон бахт-саодат яратувчиси ва озодлик учун курашчи эканлиги асосий мавзу бўлиб қолди. Инсонни ўз асарларида шундай куйлаган санъаткорлардан бири, илк уйғониш даврининг йирик вакили Донателло бўлди. Унинг “Давид” деб номланган ҳайкали уйғониш даврида биринчи марта либоссиз ҳолда тасвирланган ҳайкал бўлди. “Отдаги Гаттамеллатти” ҳайкали эса жамоатчиликка манзур бўлган инсонни улуғлаш йўлидаги биринчи отлиқ ҳайкал эди. Инсонни куйлаш, унинг қаҳрамонлиги, ақл-заковатини улуғлаш уйғониш даврида портрет санъатининг қайтадан туғилишига олиб келди. Портрет санъатида ифодаланадиган инсондаги нозик ҳис-туйғулар ўзининг бутун борлиғи билан уйғониш даврининг буюк санъаткорлари Леонардо да Винчи, Рафаэль Санти, Микеланжело, Тициан, Джорджоне ижодида ўз ифодасини топди. Она, оналик меҳри улуғланди. Бу ўринда Леонардо да Винчининг “Мадонна»си ва машҳур “Моно Лиза” портретини, Рафаэль Сантининг “Сикстин Мадоннаси”, Микеланжелонинг ҳайкаллари ва деворий суратларини, Тицианнниг инсон жисмоний

www.arxiv.uz гўзаллигини тараннум этувчи полотноларини эслатмай ўтиш мумкин эмас. Бу асарлар ренессанс даври кишиларининг идеали ўзининг тўлиқ образли талқинини топди. Уйғониш даврида меъморлик ва декоратив амалий санъат борасида ҳам катта ютуқларга эришилди. Шу даврнинг йирик меъморлари Ф. Брунеллески, Леон Альберти ижодида ўз ифодасини топди. Улар яратган асарлар Европа меъморлиги санъатининг ривожланишида муҳим аҳамият касб этди. Улар меъморлик санъатига албатта катта ҳисса қўшдилар. Шу билан бирга Германияда ҳам бу даврларда ренессанс даври санъатининг йирик вакиллари яшаб ижод қилишган. Булар ичида Албрехт Дюрер ижоди алоҳида ўрин тутади. У ўз ижодида немис санъатида эришилган ютуқларга таяниб, униг янги реалистик йўлини бошлаб берди. У ажойиб график, гравюра устаси, манзара, портрет ва бошқа жанрларда ажойиб асарлар яратди. Германия санъатида Дюрер билан бир қаторда Лукас Кранах, Маттис Грюдваньд, Ганс Гольбейн каби йирик рассомлар ижод қилди. Голландия (Нидерланд) эса тасвирий санъатнинг йирик вакиллари Рогир ван дер Вейзен, Гую ван дер Гус, Питер Брейгель, Исроним Босх Голландия санъатини янада юқори поғонага кўтардилар. Таянч тушунчалар. Гармония - нафислик «Давид» - афсонавий қаҳрамон Гаттамелатта - шу даврнинг жангчи қаҳрамони. «Мадонна» - Биби Марям Графика - санаътнинг кенг тарқалган турларидан бири. Бу санъатга оддий қора қаламда чизилган сурат, мавзули композиция, китобга ишланган турли суратлар, безак расмлардир. Гравюра - графиканинг бир турига киради.

www.arxiv.uz XVII-XVIII Асрларда Европа санъати Голландия, Фландрия, Италия, Испания рассомларининг ҳаёти ва ижоди. Шу даврларда янги кириб келган оқимлар классицизм, барокко, рококо. 1. Талабаларни XVII-XVIII аср Европа санъати билан ва унинг йирик вакиллари билан таништириш. 2. Шу даврда кириб келган оқимлар ва уларнинг фарқини тушунтириш. XVII-XVIII аср Европада капиталистик муносабатларнинг авж олиши ва феодализмдан капитализмга ўтиш жараёнининг тугашида сўнгги босқич бўлди . Ижтимоий ҳаётдаги бу ўзгаришлар бевосита санъат тараққиётига ўз таъсирини ўтказди. Фан, санъат ва маданият гуркираб ўса бошлади. Санъатда реал ҳаётни тасвирлаш ривожланди. Озодлик ғоялари, шаклланиб келаётган буржуа парокандалигини, феодализм кирдикорларини очиб ташлаш бу даврда кўпгина санъаткорлар асарларининг ғоявий мазмунини белгилади. Санъат мажмуасининг кенгайиши унинг янги тур ва жанрларини майдонга келтирди. Портрет, натюрморт, манзара, маиший жанр кўп санъаткорларни ўзига торта бошлади. Ҳайкалтарошликнинг янги ифода воситаларини излаб топдилар, гравюра санъати шаклланди. Социал кучларнинг ўзаро курашининг ривожланиши эса санъатда турли ғоявий бадиий оқимларни вужудга келтирди. Шундай услублардан бири барокко оқимидир. Барокко услубида яратилган санъат асарларида ҳаёт моҳияти кураш ҳаракати орқали акс эттирилади. Унда экспрессив чизиқлар ва ёруғ соялар ўта кескин формада олинган бўлиб, улар асар композициясининг таъсир кучини янада

www.arxiv.uz оширади. Италиялик рассом Л.Бернини ҳайкалларида, меъмор Борромининг биноларида, фландриялик рассом П.Рубенс картиналарида барокко услубининг ўзига хос томони намоён бўлган. Классицизм оқимида эса ҳамма нарса хотиржам ва улуғвор. Унинг намояндалари уйғониш даври ижодкорлари сингари антик ва юқори уйғониш даври анъаналарини қабул этиб, уни ривожлантиришга ҳаракат қиладилар. Лекин шу билан бирга классицизм вакиллари ўтмиш санъати бадиий шакл ва образларини ўзлари яшаб турган давр мазмуни билан тўлдиришга, бойитишга ҳаракат қилдилар. Бу ўринда Никола Пуссен асарлари, Клод Лоррен манзаралари, Жак Суффло бинолари диққатга сазовордир. Классицизм оқими XVIII аср охири XIX асрнинг биринчи ярмигача давом этди ва ўзида давр руҳини ифодалади. XVII-XVIII аср реалистик санъатнинг етакчи ўринга чиқиши билан изоҳланди. Бу даврда яратилган асарларда инсон ўзининг бутун борлиғи билан намоён бўла бошлайди. Унинг ҳаёти, ҳис-туйғулари, ҳаётга бўлган эстетик муносабати санъаткорлар ижодида ўзининг бадиий ифодасини топа бошлайди. Испаниялик рассом Диего Веласкес, Голландия рассомлари - Рембрант ва Франц Хальс, италиялик рассом Караваджо, француз рассоми Шарден ва бошқалар ижодида бу ўзгаришлар яққол кўзга ташланади. Инсон гўзаллиги, унинг олижаноблиги ва юксак маънавийлиги Рембрант асарларининг моҳиятини ташкил этади. Унинг асарларидаги чуқур фалсафий мазмун киши қалбига қувонч бахш этади. Рембрант рангтасвир ва офорт соҳасида, қандай мавзуда (диний, ҳаётий) ишлашдан қатъий назар инсонни куйлашга, унинг маънавий покизалигини ва жисмоний гўзаллигини очишга интилади. Инсонлар орасидаги нозик муносабатларни тасвирий санъат воситаси орқали кенг томошабинга етказишга ҳаракат қилади. Рембрант умрининг сўнгги йилларида яратган “Оқпадарнинг қайтиши” асарида ҳаёт ва инсон тўғрисидаги тушунчалар ўз ҳаётий тажрибаларига таяниб, ота оёқларига йиқилган ўғил образи орқали ҳаётнинг мураккаблиги, уни билиш ва унга тўғри йўл топа олиш нечоғлик оғир эканлигини очиб беради. Бошига оғир кун ва ташвишларни солишига қарамай ўз ўғлини бағрига босаётган ота

www.arxiv.uz образи орқали меҳрибон, инсонларга фақат яхшилик истаган мўътабар инсон қиёфаси гавдаланади. Бу асрлардан бошлаб инсон меҳнати гўзаллиги санъаткорнинг диққатини торта бошлади. Санъаткорлар меҳнат мавзусида йирик асарлар ярата бошладилар. Европа санъатида Диего Веласкес биринчи бўлиб, меҳнат гўзаллигини шоирона, кўтаринки руҳда талқин этди. Унинг “Гилам тўқувчилар” деб номланган асари ана шундай асарларидан дастлабкисидир. Рассом оддий кундалик ҳаётда инсонларнинг хотиржам меҳнати орқали уларнинг бахт ҳақидаги орзуларини кўра олди. Композицияда кишиларнинг табиий ҳолдаги хотиржам меҳнати, уларнинг жисмоний бақувват гавдалари ишонарли талқин этган. Хонани тўлдириб турган нур эса бу тинч осойишта ҳаёт гўзаллигини янада бўрттиради. XVII-XVIII асрда ижтимоий ҳаётда содир бўлган ўзгаришлар меъморчилик олдига ҳам қатор муаммоларни қўйди. Бу даврдан бошлаб черков қурилиши ҳажми камайди, унинг ўрнини фуқаро меъморчилиги эгаллай бошлади. Шаҳар лойиҳалаштирилишига алоҳида эътибор берила бошланди, шаҳарда меъморчилик ансамбллари пайдо бўлди. Турмушда гўзал буюмларга интилиш кучайди. Теварак-атроф гўзаллигига эътибор бериш, боғ-парк санъатини майдонга келтирди. У билан бирга декоратив ҳайкалтарошлиги ҳам ривож топди.

www.arxiv.uz XVII Аср охири ва XIX Аср бошларидаги чет эл санъати. 1. Талабаларни XVIII-XIX аср чет эл санъати билан таништирш. 2. Буюк рассомлар ҳаёти ва ижоди билан таништириш. XVIII асрнинг охири XIX асрнинг бошларида ижтимоий ҳаётда содир бўлган ўзгаришлар санъатда ғоявий бадиий мазмуннинг ўзгаришига олиб келди . Баъзи демократ рассомлар ижодида пролетариатнинг революцияси билан боғлиқ бўлган асарлар пайдо бўла бошлади, санъат асарларининг тарбиявий имкониятига алоҳида эътибор берила бошланди. Танқидий реализм ривожланди. Рассомлар ўз асарлари билан идеалистик санъатга қарши чиқиб, аристократия парокандаликларини танқид қила бошладилар. Бу ўринда англиялик рассом Уильям Хогартнинг сатирик картина ва гравьюларини, германиялик рассом Д.Ходовецкийнинг ҳаётий қалам суратларини эслаб ўтиш мумкин. XVIII асрнинг охирги чорагида Европа тасвирий санъатидаги асосий оқим классицизм оқими бўлиб қолди. Бу оқим ўзининг тўлиқ моҳиятини айниқса, франция санъатида намоён қилди. Бу ерда у революцион мазмун билан суғорилиб, буржуазия революцияси ғояларини тарғиб этди. Бу революцион классицизмнинг йирик вакили ва йўлбошчиси Жак Луи Давид ижодида яққол сезилди. Унинг “Горациялар қасами” асари революцион классицизм оқимининг характерли намунасидир. Бу картинанинг сюжети Рим республикаси тарихидан олинган бўлиб, асарда отанинг ўз ўғилларини душманларига қарши жангга боришга даъват этиб, уларга қилич тутқазаётган вақти тасвирланади. Рассом бу

www.arxiv.uz асарида фуқаролик бурчини ҳар қандай шахсий манфаатдан устун қўяди. Юксак идеаллар учун ҳар қандай қийинчиликларни енгишга, керак бўлганида қурбон бўлишдан ҳам қўрқмасликка даъват этади. Давид ижодининг энг чўққиси “Маратнинг ўлими” номли асарида намоён бўлди. Бу асар XVIII аср Европа тасвирий санъатининг энг нодир асари ҳисобланиб, унда француз революциясининг доҳийси Маратнинг ўлдирилиши тасвирланган. Бу асарида Давид конкрет воқеа асосида юксак бадиий образ яратади. “Маратнинг ўлими” революция қурбонлари учун яратилган асар сифатида, оммани революцион руҳда тарбиялашга хизмат қилди, уларни курашга чорлади. Давид революция йилларида портрет жанрига ҳам мурожаат қилди. Революция қатнашчиларининг, шунингдек оддий кишиларнинг портретларини яратди. Уларнинг бўйсунмас характери, психологик ҳолатини очиб беради. Бу ўринда унинг “Аёл” портрети диққатга сазовордир. Европа санъатида XVIII асрнинг охирида вужудга келган яна бир йирик оқимлардан бири Романтизм бўлди. Бу оқимнинг энг гуллаган даври 1820-30 йилларга тўғри келади. Бу даврда романтизм оқимининг вакиллари ўзларининг характерли асарларини яратдилар. Романтизм вакиллари санъатни ҳис-туйғуга, воқеликни динамик ҳаракат вақтида тасвирлашга, ёрқин ранглар гаммасига алоҳида эътибор бердилар. Улар классицизм вакилларига нисбатан реал воқеликка кўпроқ эътибор бера бошладилар. Романтизм оқимининг ўзига хос томонлари шу оқимнинг йирик вакили ва асосчиларидан бири Теодор Жерико ижодида ўз ифодасини топди. Унинг “Медуза соли” полотносида бўлиб ўтган воқеа - “Медуза” кемасининг Атлантик океанида ҳалокатга учраши тасвирланади. Очиқ океанда “Медуза” кемаси сув ости қоясига урилиб, парчаланиб кетади. Кемада қутқариш учун ҳеч қандай воситалар йўқ эди. Шу боисдан кема аъзолари кема қолдиқларидан сол ясаб олишади ва унинг устига 149 киши чиқиб олади. Сол очиқ океанда 14 кун кезади ва шулардан фақат 15 одам омон қолади. Тасодифан ўтиб кетаётган кема одамлари томонидан бу қолган одамлар

www.arxiv.uz қутқарилиб қолинади. Бу асарда рассом ана шу воқеани - солдаги одамларни узоқда сузиб бораётган кемани кўриб, ундан ёрдам сўраётган вақтини кўрсатган. Романтизм оқимининг яна бир йирик вакили Эжен Делакруадир. Унинг “Баррикадалардаги озодлик” полотноси ҳам бевосита конкрет воқеани акс эттиришга қаратилган. Бу революция таъсирида яратилган бўлиб, тарихий воқеани акс эттирди, революцияда қатнашган халқ образини яратди. Рассом бу асарда бўлаётган жангнинг шиддатини, қизғинлигини, бу революцияда халқнинг ҳамма табақаси қатнашганини кўрсата олди. Қўлида байроқ ушлаган аёл образи озодлик рамзи сифатида тасвирланган. Қолганлар эса унга интилган. Уларни озодликка олға бошламоқда. XVIII аср охирларидан бошлаб Европа санъатида Реалистик оқим асосий оқимлардан бирига айланиб қолди. Воқеликка мурожаат қилиш, ҳаётда содир бўлаётган воқеа ва ҳодисаларнинг моҳиятини рўй-рост кўрсатиш кўпгина санъаткорлар диққатини ўзига жалб эта бошлади. Бу принцип испан рассоми Франсиско Гойя ижодида алоҳида ўрин эгаллайди. Унинг асарлари ва сатирик офортларида испан ҳаётида содир бўлган воқеалар ўзининг тўлиқ бадиий ифодасини топди. Унинг “2 майдан 3 майга ўтар кечасидаги қотиллик” асари XIX аср халқларининг озодлик ва мустақиллик учун олиб борган курашини акс эттирувчи буюк асарлардан биридир. Асарда қўзғолон кўтарганларни тундаги отиш пайти тасвирланади. Композиция қуролсиз омма ва қуролланган жаллодларни қарама-қарши қўйиш принципида тузилган. Асар марказида оқ куйлакли қўзғолончи тасвирланган бўлиб, у орқали рассом бўйсунмас испан халқи тимсолини гавдалантиради. Готя ўзининг машҳур офордлар туркумида Испаниядаги монархия тузумини, маънавий қашшоқ руҳонийларни, бағритош инквизиторларни қаттиқ қоралайди. XIX асрдан бошлаб ҳарбий Европа санъатида реалистик оқим асосий ўринни эгаллаб олди. Бунинг боиси бор эди, албатта. Кўпгина ижодкорлар ижтимоий ҳаётда бўлаётган революцион ҳаракатларда қатнашиб, шу воқеаларни ўз асарларида тасвирлаб, шу билан бирга ўзлари ҳам шу

www.arxiv.uz мамлакатнинг фаол фуқароси эканини чуқурроқ ҳис эта бошладилар, улар ўз халқларининг орзу-истаклари, интилишлари билан яшай бошладилар. XIX асрдан бошлаб манзарачи рассомлар кўзга кўринарли ютуқларни қўлга кирита бошлайдилар. Улар жонажон ўлкалари манзарасини чизиш орқали кишиларда ўз юртига муҳаббат уйғотиш, уларда ватанпарварлик туйғуларини оширишга ҳаракат қилдилар. Манзара жанрига бўлган бундай муносабат англиялик рассом Ж.Констебл ва франциялик Барбизон мактабининг йирик вакиллари Теодор Руссо, Шарль Добиньи ва бошқалар ижодида яққол кўзга ташланди. Улар эрта баҳорги майсазорларни, сув, ҳаво, нур гўзаллигини куйлайдилар. Жамиятнинг илғор ижодкорлари шу мавжуд ҳаётда содир бўлаётган воқеаларни тасвирлаш билан чегараланмасдан, шу билан бирга воқеликни идеал тараққиёт йўлига буриш, дунёни гўзаллик қонунлари асосида қайта қуриш иштиёқи билан ёндошадилар. Ўз асарларини шу мақсадга бўйсундиришга ҳаракат қиладилар. Бу давр санъаткорларининг асарлари кўпроқ танқидий характерга эга бўлиб, социал тенгсизлик, оғир меҳнат ва бошқа жамият иллатларини рўй- рост кўрсатишга интилиш билан характерланади. Буни кўрсатишда айниқса, меҳнат мавзуси кўпчилик ижодкорлар диққатини ўзига жалб қилади. Деҳқон, ҳунарманд ва ишчилар ҳаёти, меҳнати кўпгина санъаткорлар асарларининг бош мавзуси бўлиб қолди. Шундай мавзуда ижод қилган санъаткорлардан бири франциялик Оноре Домьедир. У ўз асарларида бўлаётган воқеаларни тасвирлар экан, шу воқеаларга ўз муносабатини билдиради, инсонлар орасидаги самимий муҳаббатни куйлайди. Буржуа иллатларини, иккиюзламачиликни танқид қилади. Ўаётий воқеаларга бефарқликни қоралайди. Домьенинг ана шундай мавзуларга бағишланган асарларидан бири “Қонун чиқарувчилар уяси” асаридир. Бу асарда рассом депутатларни палата мажлиси вақтида тасвирлайди, ҳар бир образнинг индивидуал характерини очиб беришга ҳаракат қилади. Лекин шу билан бирга бу образларнинг ҳаммасида умумий ўхшашлик - атрофга бефарқлик, маънавий

www.arxiv.uz тубанлик, ақлий нотавонлик яққол сезилади. Давлат арбоби деган олий номга буларнинг ҳеч қандай дахли йўқлигини кўрсатади. Домьенинг таъсирчан асарларидан бири “Трансонен кўчаси” асаридир. Бу асарда ишчи кварталларидаги қўзғолончиларнинг қирғин қилиниши жуда таъсирчан қилиб кўрсатилган. Полда ўлиб ётган ишчи, унинг тагида эзилиб ўлиб қолган гўдак, қарияни тасвирлаш орқали фожеанинг ниҳоятда оғир эканлигини кўрсатишга ҳаракат қилган. Домье ўз ижодида ижобий образларга ҳам мурожаат қилади. Оддий меҳнаткаш халқ образини меҳр билан тасвирлайди, уларга ўз хайриҳоҳлигини билдиради. Унинг “Кир ювувчи”, “III класс вагони пассажирлари” деган асарлари шулар жумласидандир. Оддий халқ ҳаёти ва меҳнатини тасвирлаш йирик француз рассомлари Ж.Ф.Милле ва Г.Курбе асарларининг мазмунини ташкил этади. Милленинг машҳур асарларидан бири “Бошоқ терувчи аёл” картинасидир. Бу асарда деҳқон аёллари, ўримдан кейин далада қолган буғдой бошоқларини йиғаётганларни тасвирлаш орқали деҳқонлар турмушининг ниҳоятда оғир эканлигини кўрсатади. Г.Курбе ўз асарларида ижтимоий ҳаётда содир бўлаётган ўзгаришларни очиб боришга интилди. “Демократик санъат реализмдир” - деган санъаткор бу фикрига умрининг охиригача содиқ қолди. Курбе ўзи билган ва уни ўраб турган воқеаларни тасвирлар экан, уларнинг улуғвор, бадиий бўлишига ҳаракат қилди. Унинг картиналари ичида “Орнандаги дафн маросими” картинаси диққатга сазовордир. Бу картина бевосита маълум воқеа асосида ишланган бўлиб, унда тасвирланган ҳар бир образ рассомга таниш ва улар қайтарилмас характерга, ўз дунёқарашига эга бўлган шахслардир. Рассом ҳар бир шахснинг характерини бўлаётган воқеага муносабатини кўрсатиш орқали асар ғояси ҳисобланган инсон қадрининг сўниб бораётганлигини очиб беришга муваффақ бўлди.

www.arxiv.uz XIX Асрнинг I ярмида рус санъати. 1. Талабаларни шу давр рус санъати билан тўлиқ таништириш. 2. Россияга Европадан кириб келган оқимлар ва унинг йирик вакиллари билан таништирш. Рус санъатининг кейинги ривожланиши XVIII аср бошларидаги Пётр I реформалари билан узвий боғлиқдир . Пётр I рус санъати ва маданиятини кўтариш учун ҳақиқий жонбозлик кўрсатди. Шу даврда Пётр I Петербург шаҳрига асос солди. Шаҳар қурилиши учун чеккадан кўплаб меъмор, қурувчи-инженерлар, рассомлар жалб этилди. Шу билан бирга миллий санъаткорларни тайёрлаш муҳим вазифалар қаторига қўйилди. Қобилиятли рус ёшлари чет элларга ўқишга юборилди, уларга шахсий ҳомийлик қилинди. Бу эса рус бадиий мактабининг ривожланишига самарали таъсир кўрсатди. Бу даврда етакчи ўринни меъморчилик санъати эгаллади. Унинг тур ва жанрлари кенгайди, янги типлари, жумладан театр, кутубхона, саройлар, ўқув даргоҳлари, майдон ва боғ-парклар вужудга келди. Ҳайкалтарошлик борасида катта ютуқларга эришилди. Бу ўринда Пётр I га ўрнатган ёдгорлик, “Мис Чавандоз”, В.Козловскийнинг “Самсон”, А.Суворов ҳайкали Ф.И.Шубиннинг портретлари, Мартоснинг “Минин ва Пожарский” ҳайкалларини эслаб ўтиш мумкин. Бу асарлар Европа классик санъатининг анъаналарини чуқур эгаллаган, уни янги давр мазмуни билан тўлдира олган етук ижодкорлар мавжудлигидан, рус санъатининг илғор вакиллари Европа санъати билан узвий боғлиқлиги ва алоқадорлигидан далолат беради. Бу даврда рангтасвир соҳасида ҳам сезиларли ривожланиш бўлди. Портретчи рассом И.Н.Никитин, А.Г.Антропов, И.П.Аргунов, Ф.С.Рокотов,

www.arxiv.uz Д.Г.Левицкий, В.Л.Боровиковскийлар рус реалистик рангтасвирининг ривожига самарали таъсир кўрсатдилар. Шу давр ижодкорлари санъат тарихида биринчи бўлиб, халқнинг улуғворлигини тўлақонли, кўп фигурали композициялар орқали ёритиб, ўз даврининг ҳақиқий образли панорамасини яратишди. Портрет, маиший, тарихий ва манзара жанрларида яратилган асарлар юксак маҳорат билан ишланганлиги, ўзининг чуқур психологизми, композицион тугаллиги ва мазмундорлиги билан ҳамон кишиларга эстетик ва маънавий озуқа бахш этиб келмоқда. XIX аср рус санъати тараққиётидаги дастлабки босқич бевосита 1812 йил Ватан уруши билан боғлиқдир. Урушнинг рус халқи учун ғалаба билан тугалланиши миллий ғурурнинг ўсиши, инсонга нисбатан янги муносабат, ҳурмат билан қарашнинг пайдо бўлишига олиб келди, ҳамон ҳукм сураётган крепостной тузумининг жамият тараққиётига тўсиқ эканлигини аниқроқ кўрсатиб берди. Россиянинг илғор кишилари бу тузумнинг бекор қилинишини талаб қилиб, Чор Самодержавиясига қарши кураш бошладилар. Бу кураш бўлиб ўтган Декабристлар қўзғолонида яққол намоён бўлди. Ижтимоий ҳаётдаги кайфиятлар санъат ва адабиётга ўз таъсирини ўтказа бошлади. Санъаткорлар инсон қадр-қимматини улуғловчи асарлар яратишга алоҳида эътибор бера бошладилар. Инсоний бурч, ватанпарварлик мавзуларида асарлар яратдилар. Санъаткорлар ўз асарларида оммани тарбиялаш, улар орасида маърифат тарқатишга ҳаракат қилдилар. Бу даврнинг илғор вакиллари портрет устаси О.А.Кипренский, В.А.Тропинин, А.Г.Венициановлар эди. Улар ҳаётни жон дили билан севувчи инсон образларини яратдилар; ҳаётни тўлақонли тасвирлаб, инсон ва табиат уйғунлигини куйладилар. Инсонларнинг меҳнатсеварлигини, ички гўзаллигини унинг жасурлигини ўз асарларида кўрсатдилар. Бу рассомлар моҳир педагог сифатида ҳам машҳурдирлар. XIX асрдан бошлаб, рассомлар қайси мавзуга мурожаат қилишмасин, қайси жанрда асар яратишмасин, дастлаб ўз замондошларининг ҳис-туйғу, фикр ва ўйларини ифодалашга, даврнинг долзарб масалаларини халқ орасига ёйишга ҳаракат қилдилар. Бу ўринда К.П.Брюлловнинг “Помпейнинг сўнгги куни”,

www.arxiv.uz А.А.Ивановнинг “Исонинг халққа кўриниши” каби полотнолари характерлидир. “Помпейнинг сўнгги куни”да рассом ўтмиш воқеасини тасвирлаш билан чегараланмайди, балки шу факт асосида ўша давр учун зарур бўлган аҳлоқ, бурч масалаларини куйлайди. Рассом одамийлик ва худбинликни қарама-қарши қўяр экан, шу билан бирга инсонийликни ҳамма нарсадан юксак қўяди. Бу ҳол одамларнинг ҳатти-ҳаракати, ҳиссий кечинмаларидан яққол кўринади. Брюллов олийжанобликни, инсонийликни улуғлайди, инсон манфаатини шахсий манфаатдан юқори қўяди. А.Ивановнинг “Исонинг халққа кўриниши” асари диний мавзуда орқали бўлса ҳам, рассомнинг халқ ҳаёти масалалари тўғрисидаги фикр-ўйлари унда етакчи ўринни эгаллайди ва натижада асар давр мазмуни ва кайфиятини акс эттирувчи реалистик асар даражасига кўтарилади. Халқнинг ҳақиқатга, озодликка бўлган интилиши ва ички кечинмалари бу асар мазмунини ташкил этади. Рус рангтасвирида яратилган бу асарлар кейинги рассомлар томонидан яна ривожлантирилди, мавзулари кенгайтирилди.

Похожие

Қадимги ва ўрта асрлардаги ўрта осиё санъати. Уйўониш даври санъати

Ўрта асрлар санъати

Қадимги Эрон ва ўрта Осиё санъати.Эроннинг яқин шарқ халқлари санъати ва маданиятидаги тарихий ўрни

Ўрта асрлар наққошлик санъати тарихи

Ўрта Осиё миллий нақшларидан нусҳа олиш