Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини мустаҳкамлашнинг сиёсий ҳуқуқий асослари - История - Рефераты

Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини мустаҳкамлашнинг сиёсий ҳуқуқий асослари

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

171.5 KB

Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини мустаҳкамлашнинг сиёсий ҳуқуқий асослари Режа: 1. Кўппартиявийлик тизимига асос солиниши. Ўзбекистон парламенти. Икки палатали парламент. 2. Ўзбекистонда ижро ҳокимиятининг фаолияти. 3. Суд ҳокимияти ислоҳотлари. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари.

Кўппартиявийлик тизимига асос солиниши. Ўзбекистон парламенти. Икки палатали парламент. Собиқ СССР нинг парчаланиши ва янги мустақил давлатларнинг вужудга келиши собиқ совет репсубликалари қатори Ўзбекистон Республикаси олдига ҳам янги ҳуқуқ тизимини шакллантириш, давлат ҳокимиятини қайтадан тузиш, ҳокимиятнинг олий қонун чиқарувчи органини ташкил этиш ва мазкур орган фаолиятининг демократик принцпларини шакллантириш муаммосини кўндаланг қилиб қўйди. Мустақил Ўзбекистон Конституцияси бутун давлат ва жамиятни янги асосларда қайта қуриш, парламентаризм тамойилларини шакллантириш ва ривожлантиришнинг негизига айланди. Парламентаризм принциплари асосида фаолият кўрсатувчи давлат институтлари билан боғлиқ масалалар Ўзбекистонда ҳуқуқий давлатчиликнинг қарор топишига тааллуқли муаммолар силсиласида муҳим ўрин тутади. Чунки XXI асрнинг бошларига келиб оддий бир ҳақиқат - тўла ваколатга эга бўлган парламентсиз мамлакатда тўлақонли демократия бўлиши мумкин эмаслиги яққол кўзга ташланиб қолди. Бинобарин, фуқаролар демократия тўғрисидаги тасаввурларини аввало давлатни идора этишда ўзлари иштирок этишларининг реал имконияти билан, қолаверса парламент орқали қонун ижодкорлиги жараёнига таъсир кўрсата олиш имкониятлари билан боғлайдилар. Ўзбекистон қонун чиқарувчи олий органининг қарор топиши ўзига хос жиҳатларига эга. Бу аввало тарихий ўтмишга боғлиқ. Миллий ўзлик давлат қурилишининг турли шакл ва усулларини назарда тутади. Шундай қурилишнинг танлаб олинган муайян усули эса миллий-тарихий ўзига хослик билан умумжаҳон тамойилларининг синтезидир. Зеро, ҳар қандай ижтимоий воқеликни англаш учун биринчи навбатда у муайян тарихий босқичнинг конкрет шароитларида қай тарзда юзага келганлигини, ўз тараққиётида қайси асосий босқичлардан ўтганлигини, ана шу ривожланиш жараёнида қай даражада ўзгарганлигини, истиқболда унинг қай тарзда ҳаракат қилишини

англаб олиш муҳим эканлиги бежиз эмас. Ана шу қоидалар ҳар қандай ижтимоий воқеликни, шу жумладан парламент сингари муҳим институт масаласини кўриб чиқишда алоҳида аҳамият касб этади. Қолаверса, амалиётнинг далолат беришича, парламентаризмнинг қарор топиши ўта мураккаб, баъзан эса машаққатли жараёндир. Унда тарихий даврнинг ўзига хос жиҳатлари, ҳар бир алоҳида мамлакатнинг ижтимоий ва давлат ҳаёти, миллий анъаналари, халқнинг ҳуқуқий маданияти ва сиёсий хоҳиш-иродаси намоён бўлади. Табиийки, ижтимоий амалиётнинг ривожи, тарихий тараққиётнинг кечиши мамлакат қонун чиқарувчи органи тўғрисидаги назарий тасаввурларни ҳам ўзгартириб боради. Ўзбекистoн 1991 йил 1 сентябрда давлат мустақиллигига эришгач, давлат ҳокимиятининг энг муҳим институтларидан бири сифатида миллий парламентни ривожлантиришнинг сифат жиҳатидан янги босқичи бошланди. Миллий парламентаризмнинг энг янги тарихи умум эътироф этилган учта асосий даврга бўлина ди . Биринчи давр: 1991-1994 йиллар, иккинчиси: 1995- 2004 йиллар, учинчи давр: 2005 йилдан ҳозирги пайтгача. Биринчи давр: 1991-1994 йиллар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ҳуқуқий ҳолати Конституциянинг V бўлим XVIII бобида ва 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган ―Ўзбекистон Олий Мажлиси тўғрисида‖ги Қонунда белгиланган. Бу қонунларга кўра, Олий Мажлис Олий давлат вакиллик органи бўлиб, қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади. Собиқ иттифоқдан қолган қонунларни ўзгатириш, мамлакат ҳаёти учун зарур ўзгартиришларни амалга ошириш, демократик тамойиллар асосида Олий Мажлисни шакллантириш учун 1994 йил 25 декабрга сайловлар белгиланди. 1993 йилнинг 28 декабрида қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайловлар тўғрисида» ги Қонунга кўра республика парламентига сайловлар умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида

яширин овоз бериш йули билан ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси I чақириқ Олий Мажлисига сайлов республикамиз сиесий ҳаётида улкан ютуқ бўлиб, бунда 250 депутатдан иборат Олий Мажлис — янги Парламент демократик ва кўппартиявийлик асосида тузилди. Иккинчи давр: 1995-2004 йиллар Олий Кенгаш ўрнига Ўзбекистон Республикасининг бир палатали парламенти — Олий Мажлис шакллантирилди. Биринчи чақириқ (1995-1999 йиллар) Олий Мажлис таркибида Ўзбекистон Халқ-демократик партиясидан кўрсатилган 69 нафар, «Адолат» социал-демократик партиясидан 47, «Ватан тараққиёти» партиясидан 14 ва «Миллий тикланиш» демократик партиясидан кўрсатилган 7 нафар депутат бўлиб, депутатларнинг қолган қисмини ҳокимият вакиллик органларидан кўрсатилган шахслар ташкил этди. Иккинчи чақириқ (2000-2004 йиллар) Олий Мажлисга сайлов ҳокимият вакиллик органлари билан бир қаторда бешта сиёсий партия ва сайловчилар ташаббускор гуруҳлари иштирокида бўлиб ўтди 19 . Иккинчи чақириқ Олий Мажлисда 11 нафар депутатни бирлаштирган «Адолат» социал-демократик партияси фракцияси, 10 нафар депутатдан иборат «Миллий тикланиш» демократик партияси фракцияси, 20 нафар депутатга эга бўлган «Ватан тараққиёти» партияси фракцияси, 34 нафар депутат ташкил этган Фидокорлар миллий-демократик партияси фракцияси, 49 нафар депутатдан иборат Халқ-демократик партияси фракцияси, 107 нафар кишидан иборат ҳокимият вакиллик органларидан сайланган депутатлар блоки ва 16 нафар сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан сайланган депутатлар блоки рўйхатга олинди. Кейинчалик «Ватан тараққиёти» ва «Фидокорлар» партиялари битта «Фидокорлар» партиясига бирлашганлиги муносабати билан иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг иккинчи сессиясида уларнинг парламентдаги фракциялари аъзолари ҳам бирлашиб, 54 нафар депутатни бирлаштирган битта фракцияни ташкил этдилар. Олий Мажлиснинг мазкур биринчи сессиясида ―Ўзбекистон Республикасида депутатлар мақоми тўғрисида‖ги Қонун қабул қилинди.

Олий Мажлис раиси раҳбарлигида ―Олий Мажлис қўмиталари ва комиссиялари тўғрисидаги низом қабул қилинди. Ушбу босқичда қонун ижодкорлигида депутатлар масъулияти оширилди ва улар фаолиятининг бош йўналишига айланди. 1995 йилдан 2004 йилгача бўлган давр оралиғида Олий Мажлис 240 та қонун, 778 та қарор қабул қилди, амалдаги қонун ҳужжатларига 1573 та ўзгартиш ва қўшимча киритди, 130 тадан зиёд халқаро шартнома ва битимни ратификация қилди. Юқорида қайд этилган рақамлардан кўриниб турибдики, республика парламенти бир палатали бўлса-да, қонун чиқариш жараёни анча жадаллик билан борди. Мамлакатнинг қонун чиқарувчи олий органи мазкур босқичда давлат суверенитетини, фуқаролар тинчлиги ва ижтимоий барқарорликни мустаҳкамлашга, жамиятда демократик, ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга кўмаклашадиган қонунлар ишлаб чиқиш ва қабул қилишга интилди. Натижада парламент мамлакатнинг демократик ва тараққиёт йўлидан мустақил ривожланиб боришининг ҳуқуқий негизини анчагина кенгайтирди ва му стаҳкам лади. Мисол учун, биринчи чақириқ Олий Мажлис томонидан қабул қилинган «Сиёсий партиялар тўғрисида» ги, «Нодавлат нотижорат ташкилотлари тўғрисида»ги, «Олий Мажлиснинг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман) тўғрисида»ги, «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги Қонунларда, бошқа қонун ҳужжатларида Ўзбекистон Республикаси Конституциясида асос солинган нормалар янада ривожлантирилди. Учинчи давр. Истиқлолнинг дастлабки йиллари мустақилликни мустаҳкамлашга сарфланган бўлса, бу вазифа асосан адо этилгач давлат ва жамият қурилишини эркинлаштириш сари одим ташланди. Навбатдаги янгиланиш - Ўзбекистонда икки палатали парламентни шакллантириш билан боғлиқ ислоҳотларнинг кун тартибига қўйилиши тасодиф эмас, заруратдир. Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов шундай деган эди: ―Икки палатали парламентга ўтишдан асосий мақсад -

парламентнинг ҳаётимиздаги ўрнини ошириш, қонунчилки ҳокимиятини кучайтиришдир. Негаки, бунда парламентимиз фаолияти янги босқичга кўтарилади, унинг ваколатлари анча кенгаяди. Ўзбекистонда барпо этилажак парламентнинг фаолияти профессионал асосга қурилади. Яъни, қонунларни тайёрлаш ва қабул қилиш билан шуғулланадиган қуйи палата малакали юристлар, иқтисодчилар, сиёсатшунослардан иборат бўлади. Миллий парламентаризм ривож топишининг учинчи даври Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2005 йил 28 январдаги қўшма мажлисидан бошланиб, бунда янги икки палатали Олий Мажлис депутатлари ва сенаторлари амалда ўз ишларига киришдилар. 2000 йил 25 май куни иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи сессиясида икки палатали парламент тузиш ғояси илгари сурилди. 2001 йил 6 декабрда Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси 2002 йил 27 январь куни қуйидаги масаллар юзасидан референдум ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди: 1) кейинги чақириқда икки палатали парламентни сайлаш тўғрисида; 2) Ўзбекистон Республикаси Президенти ваколатларининг конституциявий муддатини беш йилдан етти йилга ўзгартириш тўғрисида. Референдум натижасида Ўзбекистон халқи умухалқ эътиборига ҳавола этилган ҳар иккала масаланинг ижобий ҳал этилишини маъқуллаб овоз берди. 2002-йил 4-5-апрел кунлари бўлиб ўтган иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг VIII сессиясида «Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принцплари тўғрисида»ги Конституциявий қонун қабул қилинди. Бу қонунда республика парламентининг номи Олий Мажлис дейилади, у икки палатали - қуйи ва юқори палаталардан иборат этиб ташкил этилади, деб белгилаб қўйилди. Қуйи палата -Қонунчилик палатаси, юқори палата - Сенат деб аталади, уларнинг ваколат муддати - 5 йил деб белгиланган.

VIII сессияда Олий Мажлисининг «2002-йил 27-январда ўтказилган Ўзбекистон Республикаси Референдумининг якунлари бўйича амалга ошириладиган қонунчилик ишларининг асосий йўналишлари тўғрисида»ги Қарорини ҳам қабул қилди. Хуллас, бу ҳужжатлар икки палатали парламент тузиш ишларини бошлашга ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилди. 2002-йил 12- 13-декабр кунлари Олий Мажлиснинг Х сессияси бўлиб ўтди. Унда халқимизнинг хоҳиш-иродаси билан «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида»ва «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида»Конституциявий қонунларни ҳамда уларни амалга киритиш тўғрисида қарорларни қабул қилди. 2005 йил 27 январда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси 2 палата: Қонунчилик палатаси ва Сенатдан иборат қилиб шакллантирилди. 2005-2010йилларда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси профессионал орган сифатида доимий фаолият олиб борди. Ҳудудий вакиллик органи сифатида республиканинг барча минтақаларининг манфаатларини ўзида қамраб олган юқори палата—Сенатни шакллантириш бўйича ишлар амалга оширилди. 2010-2014 йилларда Ўзбекистон Республикаси Президентининг кўпгина ваколатлари айнан Олий Мажлис палаталарига ўтказилди ва натижада парламентнинг сиёсийтизимдаги мавқеи янада ортиб борди. Парламент соҳасидаги ушбу саъй-ҳаракатлар орқали қабул қилинаётган қонунларнинг сифати ошиши ва парламент жамият ҳаёти кўзгусига айланганини кўриш мумкин. Парламентга «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили ва унинг ўринбосарини сайлаш» ва «Ўзбекистон Республикаси Ҳисоб палатасининг ҳисоботини кўриб чиқиш» ваколатларининг берилиши унинг сиёсий тизимдаги нуфузини янада мустаҳкамлади. Парламент юқори палатасига Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг, Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви раисининг ҳисоботларини эшитиш, юқори давлат лавозимларига тайинланган мансабдорларни тасдиқлаш каби

ваколатларнинг берилиши инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш даражасини янада оширди. Қонун чиқарувчи ҳокимиятга ижро этувчи ҳокимият устидан парламент назоратини амалга ошириш ваколатларининг берилиши сиёсий тизимда ҳокимиятнинг учга бўлиниш принципини, уларнинг ўзаро бир-бирларини «тийиб» туриш ва ўзаро мувозанати нисбатларини турғун ва барқарор сақлаб туриш амалиётининг пайдо бўлишига ва унинг барқарор равишда ишлайдиган принципга айланишида муҳим роль ўйнади. Мамлакатда парламент назоратини амалга оширишга доир ҳуқуқий асослар Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида» ги ва «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида» ги Конституциявий қонунларда му стаҳкам ланди. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида» ги ва «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида» ги қонунлар парламент назоратининг ҳуқуқий асоси сифатида бу жараённи демократик принциплар асосида амалга ошириш шарт- шароитларини яратди. Мазкур қонунларда парламент назоратининг муҳим шакли-парламент сўрови акс этган. Бу билан Қонунчилик палатаси, шунингдек, Қонунчилик палатаси депутатига давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг мансабдор шахсларига, уларнинг ваколатларига кирадиган масалалар юзасидан асослантирилган тушунтириш бериш ёки нуқтаи назарини баён қилиш талаби билан парламент сўрови юбориш ҳуқуқини берди. Умуман олганда, мамлакатда икки палатали профессионал парламент фаолиятининг дастлабки беш йилида парламент назоратига доир ҳуқуқий асослар ривожлантирилди, парламент назоратининг янги, замонавий шакл ва усуллари қўллана бошланди. Мазкур давр ўзига хос тарзда ҳуқуқий давлатга мос бўлган парламент назоратига оид фаолият юритишни ўрганиш, бу соҳада ривожланган мамлакатлар ва миллий тажрибаларни уйғунлаштириш даври бўлди. Дастлаб парламент назоратининг чекланган усуллари қўлланилган

бўлса, 2009 йилдан бошлаб парламент назоратининг бевосита ҳукумат фаолиятининг қонунлар ва давлат бюджетининг ижроси бўйича тўлақонли назорат қилиш салоҳияти шаклланди. Тўртинчи даврга 2011-2016 йиллар киради. 2010 йил 12 ноябрдаги Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг «Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси» да Конституциянинг бир нечта моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш таклифи илгари сурилди. Бу парламент назорати институтининг ҳуқуқий ва сиёсий аҳамиятини ошириб, 2011 йилдан бошлаб Бош вазир, унинг ўринбосарлари, вазирлар ва давлат қўмиталари раисларининг бевосита ахборотлари ва ҳисоботларини парламент назорати тариқасида эшитиш қоидалари қўлланила бошланди. Қонунчилик палатаси сессияларида барчаПартиялар фракциялари вакиллари парламент сўровлари билан мурожаат этиши парламент сўрови тариқасидаги назоратнинг такомиллашуви ва демократлашувига олиб келди. Бу даврда Сенатнинг ҳам парламент назоратини амалга оширишсоҳасидаги фаолияти такомиллашди. Айниқса, 2016 йилнинг 11 апрелиданбошлаб кучга кирган Ўзбекистон Республикасининг «Парламент назорати тўғрисида» ги Қонун парламент назоратини амалга ошириш учун барчазарур бўлган ҳуқуқий асосларни ўзида мужассамлаштирди, ушбу соҳадагимуносабатларни тартибга солди. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси қўмиталарининг назорат-таҳлил фаолиятида депутатлар қонунларнинг жойлардаги ижросини ўрганиш жараёнида жалб этилган мутахассислартомонидан аниқланган камчиликлар ва нуқсонларни бартараф этишда амалий ёрдам кўрсатади. Улар жойларда меҳнат жамоалари ва ҳокимият органлари мажлисларида камчилик ва муаммоларни бартараф этишга доир таклифлари билан иштирок этади. Парламент назорати текширувлари якунлари тегишли вазирлик ва идоралар раҳбарлари иштирокида қўмиталарнинг сайёр мажлисларида, ҳокимликларнинг халқ депутатлари кенгашларида кўриб чиқиш тажрибаси ва амалиётини шакллантирди.

Бешинчи давр 2016 йилдан ҳозирги кунга қадар бўлган даврни қамраб олади. 2016 йилнинг иккинчи ярми — 2020 йил давомида давлатҳокимияти органларини демократлаштириш ва модернизациялашнинг янгибосқичи бошланди. Президент Ш.М.Мирзиёев томонидан «Халқ давлатидораларига эмас, давлат идоралари халқимизга хизмат қилиши керак»деган адолат принципини давлат бошқаруви тизимига жорий этиш ғоясиилгари сурилди. Мазкур босқичда парламент назорати институтининг ҳам янгишакллари амалиётда қўлланила бошланди. Президент Ш.М.Мирзиёевпарламент назоратини демократик тамойиллар талаблари даражасидаамалга оширишдаги муаммоларни кўрсатиб берди: «Олий Мажлиснингдавлат бошқаруви органлари фаолияти устидан парламент назоратини амалга ошириш, қабул қилинаётган қонунлар, муҳим ижтимоий-сиёсий, иқтисодий аҳамиятга эга давлат дастурларининг ижросини сўзсиз таъминлашга қаратилган ишларини ҳам етарли, деб бўлмайди. Парламент эшитувлари, ҳукумат аъзолари, давлат ва хўжалик бошқаруви органлари раҳбарларининг ҳисоботларини тизимли равишда эшитиб бориш, депутатларнинг сўровларига атрофлича жавоб қайтаришни таъминлаш борасида муаммолар мавжуд». Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар Стратегиясининг устувор йўналиши сифатида белгилаб берилган парламент фаолиятини янада такомиллаштириш бугунги ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги муҳим заруратга айланди. Бу борада вазифалар давлат ҳокимияти тизимида Олий Мажлиснинг ролини оширишга, унинг мамлакат ички ва ташқи сиёсатига оид муҳим вазифаларни ҳал этиш ҳамда ижро ҳокимияти фаолияти устидан парламент назоратини амалга ошириш бўйича ваколатларини янада кенгайтиришга хизмат қилади. Демократик парламентнинг асосий шартларидан бири кўппартиявийлик масаласидир . Демократик жамиятда кўппартиявийлик тизими бўлиши керак. Кўппартиявийлик, аввало жамиятимизда ўз манфаат ва қарашларидан қатъий назар ҳар қайси ижтимоий қатлам ва гуруҳнинг мақсад ва интилишларини тўлиқ акс эттириши керак.

Бугунги кунда, Ўзбекистонда бешта сиёсий партия мавжуд ва улар қуйидагилар: Ўзбекистон Халқ демократик партияси; ―Адолат‖ социал- демократик партияси, ―Миллий тикланиш‖ демократик партияси ва ―Ўзбекистон Либерал-демократик‖ партияси, ―Ўзбекистон экологик партияси. Ўзбекистон Халқ демократик партияси (ЎзХДП) - 1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг ташкил қилинган биринчи сиёсий партия. Мазкур партияни кўп жиҳатдан собиқ коммунистик партиянинг меросхўри сифатида ҳам эътироф этадилар. ЎзХДП 1991 йил 1 ноябрда расман рўйхатга олинган. Расмий маълумотларга қараганда бугунги кунда партиянинг аъзолари сони 425 минга яқин. Жойларда партиянинг 11 мингдан ортиқ бошланғич партия ташкилотлари фаолият олиб боради. ЎзХДП марказий кенгаши раиси - Хотамжон Кетмонов. Партия уставида унинг асосий мақсади - давлат ҳокимиятининг вакиллик органларида давлат ва жамият томонидан манзилли ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий қўллаб- қувватлашга эҳтиёжманд аҳоли қатламлари манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат эканлиги белгилаб қўйилган. Партиянинг матбуот органи - ―Ўзбекистон овози‖ ва ―Голос Узбекистана‖ газеталари. ―Адолат‖ социал-демократик партияси - 1995 йил 18 февралда ташкил топган. Бугунги кунда 135 минг аъзоси бор. Республика ҳудудларида 3 минга яқин бошланғич партия ташкилотларига эга. Партия сиёсий кенгашининг раиси - Наримон Умаров. Матбуот органи - ―Адолат ижтимоий-сиёсий газетаси. Партия уставида белгиланган асосий мақсади - ҳуқуқий-демократик давлат, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига асосланган кучли адолатли фуқаролик жамиятини барпо этиш ҳамда Ўзбекистон ҳудудида яшаётган барча миллат ва элатларнинг умумий манфаатларига мос келадиган, фуқароларнинг қонун олдида тенглиги, бирдамлиги, конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлари таъминланган маънавий жипслашган жамиятни шакллантиришда фаол иштирок этиш дея белгиланган. ―Миллий тикланиш‖ демократик партияси - 2008 йил 20 июнда Миллий тикланиш ва Фидокорлар партияларининг бирлашуви асосида шаклланган.

Партиянинг аъзолари сони 190 минга яқин. ―Миллий тикланиш‖ партияси марказий кенгаши раиси - Сарвар Отамурадов. Партия уставига мувофиқ асосий мақсади - Ўзбекистон Республикаси фуқароларида миллий ўзликни англашнинг ўсиши, миллий ғурур, ватанга садоқат ва муҳаббат туйғусини шакллантириш ҳамда мустаҳкамлаш учун қулай шароитлар яратиш эканлиги таъкидланади. Сиёсий партиянинг матбуот органи - ―Миллий тикланиш‖ газетаси. Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати - Ўзбекистон Либерал- демократик партияси (ЎзЛидеп) - 2003 йилнинг 15 ноябрида тузилган. Партия ўзининг асосий мақсади сифатида - тадбиркорлар, ишбилармонлар ва фермерларнинг янада кенгроқ фаолият юритишлари учун янги имкониятлар яратиш, уларнинг истиқболини ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан асослаб бериш, жамиятнинг мазкур қатлами манфаатларини ҳимоялаш ва эртанги кунини таъминлаш экани қайд этилади. ЎзЛидепнинг аъзолари сони 252 минг нафарни ташкил этади. Партия сиёсий кенгаши раиси - Актам Хаитов. Матбуот органи - ― XXI аср ижтимоий-сиёсий газетаси. 2019 йил 24 январда Ўзбекистон Экологик партияси партия ташкил топди. Ўзбекистон Экологик партияси келажак авлодлар соғлом табиий муҳитда яшаши имкониятини таъминлаш йўлидаги жамиятнинг саъй- ҳаракатларини бирлаштиради. Бу иқтисодиёт, ижтимоий соҳани барқарор ривожлантириш, шунингдек фуқаролар саломатлигини муҳофаза қилишга йўналтирилган тизимли ислоҳотларни ўтказиш учун муҳим ва ушбу партия Ўзбекистон Экологик ҳаракати тўплаган тажриба асосида ташкил этилди. Сиёсий партиялар ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, ―Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида‖ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий қонуни, Ўзбекистон Республикаси ―Сиёсий партиялар тўғрисида‖ги, ―Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида‖ги Қонуни, амалдаги

бошқа қонун ҳужжатлари ҳамда ушбу Уставга мувофиқ равишда амалга оширади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, 2007 йил 11 апрелда Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида‖ги Конституциявий қонуннинг қабул қилиниши катта тарихий аҳамиятга эга бўлди. 2015 йил 14 март куни Олий Мажлис Қонунчилик палатасида Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати –Ўзбекистон Либерал-демократик партияси ҳамда Ўзбекистон ―Миллий тикланиш‖ демократикпартияси фракцияларининг қўшма мажлиси бўлиб ўтди. Унда парламентнинг қуйи палатасида ―Демократик кучлар блоки‖ни тузиш масаласи муҳокама этилди ҳамда тегишли қарор қабул қилинди. Маълумки, мамлакатимизда олиб борилаётган амалий ишларимизнинг самараси ўзбек моделининг тамойилларидан бири ҳар бир ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш жараёни билан узвий боғлиқ. 2007 йил 11- апрелда ―Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида‖ги Конституциявий қонунда вилоят ва Тошкент шаҳар ҳокими номзодлари Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан халқ депутатлари вилоят ва Тошкент шаҳар Кенгашларидаги партия гуруҳларининг ҳар бири билан маслаҳатлашув ўтказиш ҳамда партия гуруҳларига ҳоким фаолиятини назорат қилиш функциясига эга бўлиш билан боғлиқ нормаларнинг ифодаланиши нафақат сиёсий партиялар ролини кучайтиришга, қолаверса, давлат бошқарувининг демократик асосларини такомиллаштириш ва тадрижий равишда кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш имкониятини яратди. Эндиликда, туман ва шаҳар халқ депутатлари Кенгашлари партия гуруҳларига ушбу ҳуқуқларнинг берилиши партия гуруҳларининг вакиллик назорати функциясини янада кучайтиради, уларнинг тегишли ҳокимият номзоди юзасидан ўз фикрларини

билдиришларига, улар фаолиятини таҳлилий баҳолашга ҳуқуқий замин яратади. 2018 йилнинг 4 октябрь куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Сайлов жараёнига замонавий ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисидаги қарори қабул қилинди. Унга кўра, республикада Сайловчиларнинг ягона электрон рўйхатини шакллантириш ҳамда барча даражадаги сайловлар тизимига Сайлов жараёнини бошқариш ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш вазифалари белгилаб берилди. 2019 йил 8 январь куни мамлакатимиз сиёсий-ижтимоий ҳаётида муҳим воқеа содир бўлди. Шу куни мустақил Ўзбекистон тарихида биринчи марта экологик барқарорликни таъминлаш йўлида янги сиёсий куч, Ўзбекистон Экологик партияси таъсис этилди. Эътироф этиш жоизки, Ўзбекистон табиатдан оқилона фойдаланиш сиёсатини изчиллик билан олиб бормоқда. Ер ва сув ресурсларини бошқаришни такомиллаштириш, қишлоқ хўжалигини интенсивлаштириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Бироқ, соҳадаги вазифаларнинг кўлами мамлакат миқёсида ва алоҳида минтақаларда экологик ҳолатни соғломлаштириш муаммоларини яхлит ҳолда ҳал этишда давлат органлари, жамоат бирлашмалари, фуқаролик жамияти институтлари ва фуқароларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштиришни талаб этди. Шундан келиб чиқиб, экологик муаммоларни бартараф этишга кўмаклашиш, атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан оқилона фойдаланиш мақсадида мамлакатимизда илк бора Ўзбекистон Экологик партияси вужудга келди. Шубҳасиз, Орол экологик фожиаси оқибатларининг Оролбўйи аҳолиси ва атроф муҳити учун салбий таъсирини юмшатиш, шунингдек мамлакатнинг бошқа экологик ноқулай ҳудудларида табиий муҳитни соғломлаштиришга

эришиш янги партиянинг асосий дастурий мақсад ва вазифалари этиб белгиланди. Мамлакатда Миллий мустақилликнинг илк даврида давлат томонидан амалга оширилган ислоҳотлар натижаси ўлароқ, фуқаролик жамиятининг муҳим институти бўлган сиёсий партияларнинг демократик қадриятлар асосида фаолият юритишлари учун ҳуқуқий асослар яратилди. Қисқа давр ичида мамлакатда бешта сиёсий партия ташкил этилиб, кўппартиявийлик тизими сиёсий ҳаётга кириб келди. Парламент, Президентлик сайловлари ва маҳаллий вакиллик органларига сайловлар асосан кўппартиявийлик асосида ўтказилиши анъанага айланди. Ўзбекистонда ижро ҳокимиятининг фаолияти. Ҳокимиятлар тақсимланиши тамойилига кўра, ҳукумат давлат ҳокимятининг махсус ваколат доирасига эга бўлган ижро этувчи органлар тизими шаклида намоён бўладиган мустақил тармоғи ҳисобланади. Ҳукумат қонун нормаларини ижро этиш юзасидан тегишли тартибда ҳуқуқий хужжатлар яратади. Ҳукуматнинг мазкур йўналишдаги фаолияти қонун устуворлиги тамойилини давлат ва жамият ҳаётида амалга ошириш ва таъминлашга қаратилгандир. Вазирлар Маҳкамаси- ижро этувчи ҳокимиятни амалга оширади. Ўз.Р Конституцияси 98-моддасига кўра Вазирлар Маҳкамаси Бош вазир, унинг уринбосари, вазирлар, давлат қумиталарининг раисларидан иборат. Қорақолпоғистон Республикаси ҳукумати бошлиғи Вазирлар Маҳкамаси таркибига ўз лавозими бўйича киради. Вазирлар Маҳкамаси таркиби Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан шакллантирилади. Ўзбекистон Республикаси Бош вазири (ҳозирги пайтда Ш.Мирзиёев) номзоди президент тақдимига кўра Олий Мажлис палаталари тамонидан кўриб чиқилиб тасдиқланади. Вазирлар Маҳкамаси аъзолари Бош вазир тақдимига кўра Президент томонидан тасдиқланади. Вазирлар Маҳкамаси иқтисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига

раҳбарликни, республика қонунлари Олий Мажлис қарорлари, Прездент фармонлари, қарорлари, фармойишлари ижросини таъминлайди. Демак, Вазирлар Маҳкамаси ижроия ҳокимият бўлиб, у давлат ҳокимияти бўлиниш принципига кўра иккинчи ҳокимият, яъни ҳукуматдир 31 . 1990-йил 24-мартда Ўзбекистонда президентлик лавозими таъсис этилгандан кейин ижро этувчи ҳокимият мақоми ҳам ўзгарди. 1990-йил 15- ноябрда Ўзбекистон Прcзидентининг «Ўзбекистон ССР Президенти ҳузуридаги Вазирлар Маҳкамасининг таркибини тасдиқлаш тўғрисида» Фармонига мувофиқ Ўзбекистон Президенти ҳузурида Вазирлар Маҳкамаси тузилди, Президент унинг Раиси бўлди. 1992-йил 4-январда вице-президент лавозими тугатилди ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Бош вазири лавозими таъсис этилди. Бош вазир зиммасига Вазирлар Маҳкамасига раҳбарлик қилиш, унинг ишини ташкил этиш вазифаси юкланди. Иккинчи чакирик Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси биринчи сессияси иккинчи йигилишида (2000 й. феврал) мамлакатимиз Президенти томонидан Вазирлар Маҳкамасининг янги таркиби тасдикланди. 1991 йил 6 сентябрида республика мустақиллиги ҳамда ҳудудий яхлитлигини ҳимоя қилиш мақсадида мудофаа ишлари вазирлиги тузилди. Шу мақсадларни кўзлаб унинг таркибида 1992 йил январ ойида Ўзбекистон Республикаси миллий гвардия бригадаси барпо этиш лозим, деб топилди. 1992 йил июлида у Мудофаа Вазирлигига буйсундирилди. Мустақил Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш билан шуғулланувчи давлат идоралари тизимида тубдан ўзгаришлар амалга оширилди. Мамлакатда 1990 йил декабрида Давлат режа қўмитаси иқтисод комиссиясига айлантирилди. 1992 йил 5 августида эса ушбу қўмита ва статистика давлат қўмитаси негизида Вазирлар Махкамасининг Истиқболни белгилаш ва статистика давлат қўмитаси ҳамда жойларда унинг тегишли идоралари барпо этилди. 1997 йилдан ушбу қўмита Макроиқтисодиёт Вазирлигига айлантирилди.

Халқ хўжалигини бошқаришнинг янги усули сифатида концернлар вужудга келтирилди. Бу аввало, иқтисодий мустақиллик ва бозор иқтисодига ўтиш зарурияти билан боғлиқ бўлди. «Ўз дон маҳсулот»,«Ўзбекнефтгаз» ва бошқа кўплаб концернлар шулар жумласидандир. 1991 йил 7 сентябрида Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолият миллий банки ташкил қилинди. Юқорида келтирилган маълумотлардан шундай хулоса келиб чиқадики, собиқ иттифоқ манфаатларини биринчи галда қондирувчи идоралар тугатилиб, янги шаклдаги қўмиталар, концернлар ва вазирликлар ташкил этилди. Бу билан янгича иқтисодий муносабатлар шароитида ўз миллий тараккиётига мос, ватан мустакиллигини мустахкамловчи бошкарув тизими вужудга келтирилди. Вазирлар Маҳкамаси фаолиятини ташкил этиш тартиби Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг 2005-йил 14-февралдаги 62-сон қарори билан тасдиқланган Регламентида янада ривожлантирилган ва мазмунан бойитилган. Унга кўра Вазирлар Маҳкамасининг иши чораклик рcжаларга мувофиқ олиб борилади. Вазирлар Маҳкамасининг мажлислари йилнинг барча чорагида камида 1 марта ўтказилади. Вазирлар Маҳкамасининг доимий органи сифатида Бош вазир ва унинг ўринбосарларидан иборат таркибдаги Вазирлар Маҳкамасининг Раёсати фаолият кўрсатади. 2003-йил 11-декабрдан 2016 йилгача Ўзбекистон Республикаси Бош вазири лавозимини - Мирзиёев Шавкат Миромонович эгаллаб келган. Мустақиллик йилларида ҳукумат таркиби 3 марта янгидан тасдиқланди. 1993 йил 6 майдаги Вазирлар Маҳкамаси тўғрисидаги ва унинг 29 августдаги (1993) янги таҳрирдаги қонунларга кўра биринчи мартда Вазирлар Маҳкамасининг янги состави 1995 йил 23 февралда 2) иккинчи марта эса 2000 йил 11 февралда янгидан тасдиқланди. 2005 йил 4 февралда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси таркиби тасдиқланди. Сўнгги йилларда Вазирликлар таркиби янада ислоҳ килиниб такомиллаштирилмоқда. Уларнинг аксариятининг таркибига ўзгариш

киритилиб, янги вазирликлар ташкил қилинди. Ўзбекистон Республикасида бугунги кунда жами 22 та вазирлик мавжуд. Эътиборли томони, охирги 2 йил ичида вазирликлар сони 6тага кўпайди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 15 февраль 2017 йилдаги ―Ўзбекистон Республикаси Маданият Вазирлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида‖ги Қарорига биноан Маданият ва спорт ишлари вазирлиги иккита мустақил идорага қайта ташкил этилди: Маданият вазирлиги ҳамда Жисмоний тарбия ва спорт давлат қўмитаси ташкил топди. 2017 йил 13 апрелда Ўзбекистон Республикасининг ―Ташқи савдо соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги Фармонига кўра, Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлиги (ТИАИСВ) Ташқи савдо вазирлиги этиб қайта ташкил қилинади. Янги идора ТИАИСВнинг ташқи савдо муносабатлари қисмида унинг мажбуриятлари ва шартномалари, шу жумладан, ҳалқаро мажбуриятлари ва шартномалари бўйича ҳуқуқий вориси ҳисобланади. Ташкил этилган вазирлик ваколатли давлат органи бўлиб, ташқи савдо соҳасида давлат сиёсатини шакллантириш ва амалга ошириш учун масъул ҳисобланади. У ташқи савдо фаолиятини тартибга солиш соҳасида давлат бошқаруви органлари ишини мувофиқлаштиради. Фармон билан Ташқи савдо вазирлигининг асосий вазифалари ва фаолияти йўналишлари тасдиқланди, шунингдек ТИАИСВни қайта ташкил этиш борасидаги ишларни мувофиқлаштириш ва амалга ошириш бўйича комиссия тузилди. Бундан ташқари: 2017 йил 18 апрел Уй-жой коммунал хизмат кўрсатиш вазирлиги ташкил этилди; 2017 йил 24 май Меҳнат вазирлиги Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги этиб қайта ташкил қилинди (ушбу вазирликнинг номи 2016 йил 22 февралда ҳам ўзгарганди) 2017 йил 30 сентабр Мактабгача таълим вазирлиги ташкил этилди; 2017 йил 29 ноябрИнновацион ривожланиш вазирлиги ташкил этилди;

2018 йил 5 март Жисмоний тарбия ва спорт давлат қўмитаси негизида Жисмоний тарбия ва спорт вазирлиги ташкил этилди; 2018 йил 2 апрел Давлат архитектура ва қурилиш қўмитаси негизида Қурилиш вазирлиги ташкил этилди; 2018 йил 17 апрел Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги иккига бўлиниб, Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳамда Сув хўжалиги вазирлиги ташкил этилди. 2020 йил 18 февралда Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Ўзбекистон Республикаси маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида‖ги Қарорига мувофиқ Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги ташкил этилди. 2020 йилгача маҳалла ўз-ўзини бошқариш органи эди. 2020 йилдан бошлаб давлат органига айлантирилди. Юртимизда сўнгги йилларда Вазирликлар тизими янада оптималлаштирилиб, янги вазирликлар ташкил қилинаётганлиги энг аввало ижро механизмининг янада самарадорлигини оширишга хизмат қилади. Суд ҳокимияти ислоҳотлари. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари. Давлат ҳокимияти тизимига кирувчи хокимиятлардан бири суд ҳокимиятидир. Суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритилади. Суд - бу давлат томонидан ўрнатилган қонунларнинг бузилишига қарши юридик санкциялар қўллаш ёрдамида жазо тайинлайдиган давлат органидир. Агар қонун чиқарувчи ҳокимият парламент томонидан, ижро этувчи ҳокимият ҳукумат томонидан амалга оширилса, суд ваколатлари бир ёки икки суд томонидан амалга оширилмай, балки бутун суд ҳокимияти тизимини ташкил этувчи судлар томонидан амалга оширилади. Судларнинг ўзаро можароларни кўриб чиқиши, ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларга қонун нормаларига мувофиқ ҳолда жазо тайинлаш фаолияти одил

судлов деб аталади. Суд тизими 5 йил муддатга сайланади. Судларни ташкил этиш, фаолият кўрсатиш тартиби қонун билан белгилаб қўйилган. Мазкур судларнинг ҳуқуқий ҳолати Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида, Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган «Судлар тўғрисида» ги Конунида баён этилган. Бундан ташқари Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президентининг 2005 йил 1 августдаги ―Ўзбекистон Республикасида ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисида‖ги ҳамда 2005 йил 8 августдаги ―Қамоққа олишда сакция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш тўғрисида‖ги Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев томонидан 2016 йилнинг 21 октябрида эълон қилинган ПФ-4850-сонли ―Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Фармони судьяларнинг мустақиллиги ва фақат қонунга бўйсунишига доир конституциявий нормани амалда тўла-тўкис рўёбга чиқишига замин яратди. Шунингдек, ―Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида‖ги Фармон ҳамда ушбу Фармон билан тасдиқланган ―2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожланти- ришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини ―Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили‖да амалга оширишга оид Давлат дастури‖да судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш, суднинг нуфузини ошириш, суд тизимини демократлаштириш ва такомиллаштиришга оид қатор чора-тадбирлар назарда тутилди. Ўтган давр мобайнида суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва жиноят қонунчилигини либераллаштириш борасида амалга оширилган ислоҳотлар изчиллигини қуйидаги босқичларга ажратиш мумкин: Биринчи босқич, 1991-2000 йилларни ўз ичига олиб, бу даврда, янги давлат ва жамият барпо этишнинг оқилона стратегияси ишлаб чиқилди. Суд ҳокимиятининг мустақиллигини таъминлашнинг ҳуқуқий асослари яратилиб, мамлакатимиз тарихида илк бор Конституциявий суд қарор топиб, янги

мазмундаги умумий юрисдикция судлари, хўжалик судлари жорийэтилди. ―Судлар тўғрисида‖ги Қонун, Жиноят кодекси, Жиноят-процессуалкодекси, одил судловга оид бошқа қонунчилик базаси вужудга келди. Фуқароларнинг суд ҳимоясига бўлган конституциявий ҳуқуқлари кафолатланди. 2000 йил 14 декабрда ―Судлар тўғрисида‖ги Қонуннинг янги таҳрирда қабул қилиниши процессуал қонунчиликка судларда иш юритишда тортишувчилик принципини таъминлаш ва амалга ошириш, жиноят ва фуқаролик тартибидаги ишларни кўришнинг барча босқичларида прокурор ҳамда адвокатнинг тенглигини таъминлаш, одил судловни сифатли ва тезкор амалга ошириш, суд қарорлари адолатлилигини таъминлаш, юқори турувчи судларни якуний қарор қабул қилишда масъулиятини кучайтиришга қаратилган қатор ўзгартиш ҳамда қўшимчалар киритилишини белгилаб берди. Шу мақсадда ишларни апелляция босқичида кўриш тартиби жорий этилиб, кассация инстанцияси ислоҳ қилинди. Натижада фуқаролик ва жиноят судларида биринчи инстанция ва тергов органи томонидан йўл қўйилган хато камчиликларни тез ҳамда самарали равишда бартараф этиш имконияти юзага келди. Иккинчи босқич, 2001-2009 йилларни ўз ичига олиб, ушбу босқич фаол демократик янгиланишлар ва мамлакатни модернизация қилиш даври бўлиб, бунда иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши, сиёсий ҳаёт, қонунчилик, суд-ҳуқуқ тизими ва ижтимоий соҳаларни изчил ислоҳ қилиш таъминланди. Жиноий жазоларни либераллаштиришнинг янги босқичи 2001 йил 29 августда ―Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамда Маьмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида‖ги Қонуннинг қабул қилиниши билан бошланди. Бу давр жиноий жазолар тизимидаги ўлим жазосини бекор қилиниши билан ҳам аҳамиятлидир. Фавқулодда жазо чораси ҳисобланган ўлим жазоси 2008 йил 1 январдан эътиборан жиноий жазолар тизимидан чиқарилиб, ўрнига оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдириш ва

оғирлаштирувчи ҳолатларда терроризм жиноятини содир этганлик учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси белгиланди. Мазкур босқичнинг ўзига хос хусусияти яна шундан иборатки, бундасуд ҳокимияти босқичма-босқич мустаҳкамланди, судларнинг мустақиллиги таъминланди, бу эса ўз навбатида суд тизимини ижро этувчи ҳокимияторганлари назорати ва таъсиридан чиқариш имконини берди. Жумладан, судлар фаолиятини ташкилий жиҳатдан таъминлаш, суд тизими учун кадрлар масалалари билан шуғулланиш вазифаси махсус орган- Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича олий малака комиссиясига юклатилди. Ўз навбатида, ―Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисидаги Қонуннинг қабул қилиниши натижасида суд ҳужжатлари мажбурий ижро этилаётганда юзага келадиган мулкий ёки номулкий муносабатларни тартибга солиб, судлар суд қарорларини ижро этиш каби ўзларига хос бўлмаган вазифалардан озод қилинди. Биринчи Президент Ислом Каримов 2005 йил 28 январда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма йиғилишида ҳокимиятнинг ана шу тармоғини, суд тизимини тубдан ислоҳ қилиш йўлларини кўрсатиб ўтди. Суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва янада либераллаштириш учун прокуратура органларининг суд жараёнларига аралашувини чеклаш, шахсни ушлаб туриш, ҳибсга олиш хуқуқларини суд зиммасига ўтказишни белгилаб беради. Суд жазоловчи органдан оддий одамларнинг хуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи органга айланиб, мустақил фаолият юритишини таъминлаш таъкидлаб ўтилди. Ушбу босқичда амалга оширилган ислоҳотлар натижасида сиёсий, иқтисодий, давлат-ҳуқуқий муносабатларнинг бутун тизими модернизация қилиниб, фуқаролик жамиятини шакллантириш, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя этишнинг ҳуқуқий асослари яратилди. Суд-ҳуқуқ соҳасини эркинлаштириш борасида кенг қамровли ишлар амалга оширилмоқда. Фуқароларни шавқатсиз жазолаш билан эмас, балки

инсонпарварлик руҳида тарбиялаш асосида ҳуқуқий давлат йўлидан бориш зарурлигини кўрсатди. 2006 йил 30 ноябрда Олий Мажлис Сенатининг қабул қилган ―Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг ўн тўрт йўллиги муносабати билан амнистия тўғрисида‖ги Қарорига асосан 2007 йилда 44 мингдан зиёд шахслар озодликка чиқарилди. Жумладан, содир қилган жиноий ҳаракатлар учун жазога тортилиши лозим бўлган 2 минг 377 аёл ва 689 вояга етмаганлар жазодан озод қилинди. Шунингдек, прокуратура органларининг суд жараёнига аралашувини чеклаш, прокуратура ваколатларининг бир қисмини судларга ўтказиш мақсадида 2005 йил 8 августдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг ―Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқу қини судларга ўтказиш тўғрисида‖ги Фармони қабул қилиниб, мазкур тартиб 2008 йил 1 январдан эътиборан амалга оширилиши белгиланди. Натижада жиноий жазога санкция бериш прокуратура органларидан суд тизимига ўтказилмоқда, адвокат, оқловчиларнинг мавқеи, ролини оширишга хизмат қилади. Учинчи босқич, 2010 йилдан 2016 йилга қадар бўлган даврни ўзи ичига олиб, мазкур босқичдаги суд-ҳуқуқ ислоҳотлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 12 декабрда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма йиғилишида сўзлаган ―Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш Концепцияси билан боғлиқ бўлиб, унда кучли фуқаролик жамиятига асосланган ҳуқуқий давлат барпо этишда суд-ҳуқуқ тизимини изчил ислоҳ қилишнинг энг муҳим жиҳатлари акс этди. Натижада, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2012 йил 18 сентябрдаги ―Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги Қонунига мувофиқ лавозимдан четлаштириш ва шахсни тиббий муассасага жойлаштириш тарзидаги процессуал мажбурлов чораларини судьянинг санкцияси асосида қўллаш тартиби жорий этилди. Амалдаги қонунчиликда прокурорнинг суд мажлисида айблов хулосасини

ўқиб эшиттириш бўйича мажбурияти аниқ белгиланмаганлиги суднинг мақсад ва вазифаларига зид равишда айблов хулосасини судьялартомонидан ўқиб эшиттирилишига сабаб бўлган. Юқоридаги Қонунга кўра, Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 439-моддасига ўзгартиш киритилиб, биринчи инстанция судида иш бўйичаайблов хулосасини ўқиб эшиттириш мажбурияти прокурор зиммасига юклатилди. Шунингдек, жиноий жазоларни либераллаштириш борасидаги ислоҳотлар ҳам давом эттирилиб, 2015 йил 11 августда ―Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида‖ги Қонуннинг қабул қилиниши натижасида жиноий жазолар тизимига озодликдан маҳрум қилиш жазосига муқобил бўлган янги жазо тури - озодликни чеклаш жазоси киритилди. Юртимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг мақсади тадбиркорлик субъектларига эркинликлар яратиш, уларни жадал ривожлантиришга қаратилган бўлиб, 2015 йил 20 августдаги ―Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига хусусий мулкни, тадбиркорлик субъектларини ишончли ҳимоя қилишни янада кучайтиришга, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этишга қаратилган ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида‖ги Қонунга кўра, Жиноят кодекси 189- моддасининг биринчи ва иккинчи қисмлари декриминализация қилиниб, жиноий қилмишлар доирасидан чиқарилди, шунингдек, 184-моддаси: ―Биринчи марта жиноят содир этган шахс, агар усолиқ текшируви материалларини кўриб чиқиш натижалари бўйича давлатсолиқ хизмати органининг қарорини олган кундан эътиборан ўттиз кун ичидасолиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар, шу жумладан, пенялар ва бошқамолиявий санкциялар тарзида давлатга етказилган зарарнинг ўрнини тўлиққопласа, жавобгарликдан озод қилинади‖, деган бешинчи қисм билан тўлдирилди. Суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишнинг тўртинчи босқичи 2016 йил сентябрь ойидан кейинги давр бўлиб, ушбу босқичда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги ―Суд-ҳуқуқ тизимини

янада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги Фармони, 2017 йил 7 февралдаги Фармони билан тасдиқланган ―2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси‖, 2017 йил 20 февралдаги ―Ўзбекистон Республикаси суд тизими тузилмасини тубдан такомиллаштириш ва фаолияти самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги Фармоннинг қабул қилиниши билан сифат жиҳатдан янги давр бошланди. Қабул қилинган ушбу норматив ҳужжатларда: - судларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш мақсадида судьялик лавозимига биринчи маротаба беш йил муддатга ва кейин ўн йил муддатга, шундан сўнг муддатсиз даврга тайинлаш; - Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича олий малака комиссияси тугатилиб, унинг ўрнига Судьялар ҳамжамиятининг органи ҳисобланадиган ва Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти мустақиллигининг конституциявий принципига риоя этилишини таъминлашга кўмаклашадиган Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши ташкил этиш; Ўзбекистон Республикаси Олий суди суд ҳокимиятининг фуқаролик, жиноий, маъмурий ва иқтисодий судлов соҳасида ягона олий органи сифатида давр талаблари асосида янгидан шакллантирилгани, одил судловнинг мазмун-моҳиятига мутлақо тўғри келмайдиган ҳолат - судлар томонидан жиноят ишларини қўшимча терговга қайтариш амалиётига чек қўйилганди. Бугунги кунда халқимиз кутаётган адолатли қарорлар қабул қилишга ҳар томонлама қодир, иродаси мустаҳкам, юксак касб ва маънавий фазилатларга эга бўлган суд ходимлари таркибини шакллантириш энг муҳим вазифа бўлиб қолмоқда. - 2017 йил 1 июндан Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Олий хўжалик судини бирлаштириш, фуқаролик, жиноий, маъмурий ва иқтисодий

суд иш юритуви соҳасидаги суд ҳокимиятининг ягона олий органи - Ўзбекистон Республикаси Олий судини ташкил этиш, оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган маъмурий низоларни, шунингдек, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишга ваколатли бўлган Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судларини, туман (шаҳар) маъмурий судлариниташкил этиш белгиланди. Мазкур Фармон ва Ҳаракатлар стратегиясида қайд этилган вазифалардан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 2017 йил 29 апрелда ―Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш кафолатларини таъминлашга доир қўшимча чора-тадбирлар қабул қилинганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикаси айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида‖ги, 2017 йил 6 апрелда ―Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида‖ги ва ―Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши тўғрисида‖ги Қонунлар қабул қилинди. Суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш, одил судловга эришиш даражасини ошириш каби вазифалар бу борадаги ишларнинг асосини ташкил этади. 2017 йилнинг 1 апрелидан жиноят, жиноят-процессуал, фуқаролик процессуал ва бошқа қонун ҳужжатларига инсон ҳуқуқ ва эркинликлари устуворлигини таъминлаш, суд муҳокамасини адолатли ва ўз вақтида ўтказиш, жазонинг адолатли ва инсонийлиги кафолатларини кучайтиришни инобатга олган ҳолда одил судлов самарадорлигини оширишга қаратилган бир қатор ўзгартишлар киритилмоқда. Жумладан, қамоқ тарзидаги жиноий жазо тури тугатилиб, унинг ўрнига озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазонинг муқобил турларини қўллаш имконияти кенгайтирилмоқда. Яъни, жиноий жазолар тизимидан нисбатан қаттиқ таъсир чораларидан бири чиқарилаётганлиги жиноий жазоларни

либераллаштиришга, ҳуқуқбузарларга нисбатан тарбиявий-тузатиш таъсир чораларининг илғор шакл ва услубларини кенг қўллаш бўйича олиб борилаётган сиёсатнинг мантиқий давоми ҳисобланади. Жиноят процессида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий кафолатларини кучайтириш, жиноят ишларини тергов қилишнинг тезкорлигини ошириш мақсадида жиноят содир этишда гумонқилинган шахсларни ушлаб туриш муддати 72 соатдан 48 соатга, қамоққаолиш ва уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чораларини қўллашнинг, шунингдек, жиноят ишлари бўйича дастлабки терговнинг энг кўп муддатлари 1 йилдан 7 ойга қисқартирилмоқда. Шунингдек, ―Хабеас корпус институти қўлланиш доирасини янада кенгайтириш ҳам кўзда тутилмоқда. Фуқаролик иши бўйича суд қарорини назорат тартибида қайта кўрибчиқиш имкониятини берувчи муддатнинг 3 йилдан 1 йилга қисқартирилиши фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг барқарорлиги, фуқаролик процесси иштирокчиларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлариҳимоя қилинишини таъминлашга хизмат қилади. Ярашув институтини жиноят процессида қўллаш доирасини кенгайтириш, ижтимоий хавфи катта бўлмаган айрим турдаги жиноят таркибларини жиноят тоифасидан чиқариш, жабрланувчининг аризаси асосида жиноят иши қўзғатилиши мумкин бўлган жиноят таркиблари рўйхатини кенгайтириш назарда тутилмоқда. Бундан ташқари, қонунийликни таъминлаш ва мамлакатимизда ислоҳотларни самарали рўёбга чиқаришда юридик хизматлар ролини ошириш мақсадида давлат органларининг юридик хизматлари фаолиятини янада такомиллаштиришга доир аниқ чора- тадбирлар назарда тутилмоқда. Дарҳақиқат, юртимизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг туб моҳияти суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллиги, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг ишончли ҳимоясини таъминлаш, шунингдек одил судловга эришиш даражасини оширишга хизмат қилади 35 .

Маъмурий судларни, хўжалик судлари тизимида минтақавий апелляция судларини тузиш, судья ёрдамчиси лавозимини таъсис этиш орқали судларни келгусида ихтисослаштириш ва уларнинг девонини мустаҳкамлаш назарда тутилмоқда. Сансалорликка ва ишларнинг кўриб чиқилиши судлар томонидан асоссиз чўзиб юборилишига йўл қўймаслик мақсадида процессуал қонун ҳужжатларини такомиллаштириш, қуйи инстанция судларининг камчиликларини мустақил бартараф этиш ва узил-кесил қарор қабул қилиш юзасидан юқори суд инстанцияларининг ваколатларини кенгайтириш режалаштирилмоқда. Ушбу йўналиш доирасида барча ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва назорат органлари, давлат ҳамда хўжалик бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари раҳбарларининг халқ билан бевосита мулоқотини йўлга қўйиш чора-тадбирларини рўёбга чиқариш, аҳоли уларга эркин мурожаат эта олишини таъминлаш, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда эркинликлари бузилганлиги тўғрисидаги мурожаатларнинг, хабарларнинг ўз вақтида олинишини таъминлаш назарда тутилмоқда. Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш тизимига, жиноятчиликка қарши курашиш ва жамоат тартибини сақлаш бўйича ички ишлар органларининг фаолиятини тубдан такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилади. Шунингдек ушбу йўналиш 2018-2021 йилларда жиноят ва жиноят- процессуал қонун ҳужжатларини янада такомиллаштириш концепциясини ишлаб чиқишни, суд, ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва назорат органлари ходимларини ўқитиш, танлаш ва жой-жойига қўйиш тизимини такомиллаштиришни, мурожаатларни мунтазам таҳлил қилишни ҳамда вақти-вақти билан унинг натижаларини эълон қилиб боришни, адвокатурани ривожлантиришни, нотариат тизимини ва ФҲДЁ органларини ислоҳ қилишни ҳам ўз ичига олади. 2017 йил 13 июнь куни Тошкент шаҳрида суд органлари тизимида одил судловни таъминлаш борасидаги ишларнинг аҳволи, муаммолар ва

истиқболдаги вазифаларга бағишланган видеоселектор йиғилиши бўлиб ўтди. Йиғилишда Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев нутқ сўзлади . Давлатимиз раҳбари адолат халқимиз учун азал - азалдан тинч ва фаровон ҳаёт мезони , барча эзгуликлар манбаи бўлиб келгани , Соҳибқирон Амир Темур бобомиз " Куч - адолатда " деган ҳикматга амал қилиб , давлат бошқарувини ташкил қилиш , эл - юртнинг тинчлиги ва ободлигини таъминлашга эришганини қайд этиб , бугунги кунда мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат , фуқаролик жамияти барпо этишда қонун ва адолат устуворлигини таъминлаш энг муҳим вазифа бўлиб қолаётганини таъкидлади . Бу борада давлат ҳокимиятининг мустақил тармоғи бўлган суд тизимининг ўрни ва аҳамияти ғоят катта . Бу ҳақиқатни биз бугунги кунда , мамлакатимиз тараққиётини янги босқичга кўтаришга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар жараёнида тобора чуқур ҳис этмоқдамиз , деди Президентимиз . Жамоат тартибини сақлаш , авваламбор , вояга етмаган ва ёшлар ўртасидаги ҳуқуқбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка қарши курашиш самарадорлигини ошириш , ҳуқуқни муҳофаза қилувчи тузилмаларнинг бузғунчи таҳдидларни барвақт аниқлаш бўйича якдил ҳаракатларни , уларни ҳамкорликда ва сифатли бартараф этилишини таъминлаш мақсадида 2018 йил 14 февралда Ўзбекистон Республикаси Президентининг ― Тошкент шаҳрида жамоат тартибини сақлаш , ҳуқуқбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка қарши курашишнинг сифат жиҳатидан янги тизимини жорий этиш тўғрисида ‖ ги Қарори қабул қилинди . Ушбу қарорга кўра тараққий этаётган пойтахт хавфсизлигининг гарови сифатида ҳаракатлар якдиллиги асосида барча давлат органлари , фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари билан ўзаро ҳамкорлик қилишнинг амалий механизмини жорий этиш , « Жаҳолатга қарши маърифат » эзгу ғояси асосида ҳар бир маҳалла кесимида диний - экстремистик хусусиятга эга бўлган ҳуқуқбузарликларни содир этиш сабаб ва шарт - шароитларини барвақт

аниқлаш ва бартараф этишга , биринчи навбатда , экстремистик оқим мафкураси таъсири остига тушиб қолган шахсларни тузатишга алоҳида эътибор қаратиш , прокуратура органлари томонидан кундалик асосда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга , шу жумладан , иш ўринларини яратиш ва аҳоли бандлигини таъминлашга амалий ёрдам кўрсатиш , шунингдек , аниқланган қонунбузарликлар , сунъий тўсиқ ва ғовларни бартараф этиш бўйича зарур чоралар кўриш , жиноятларга чоралар кўриш ва уларни фош этишда , биринчи навбатда , тезкорлик ва мувофиқлашган ҳамкорликни таъминлаш мақсадида Тошкент шаҳар ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларини « Хавфсиз шаҳар » аппарат - дастурий комплекси имкониятларидан кенг фойдаланишга йўналтириш . Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш керакки , жамиятда суд органларининг нуфузини ошириш , судьяларнинг чинакам мустақиллигини ва фақат қонунларга асосланиб иш юритишини таъминлаш мамлакатимиз Конституцяиси ва шу асосда қабул қилинаётган қонунлар муҳим аҳамият касб этади . Зеро , суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш ҳуқуқий демократик давлат ва кучли фуқаролик жамиятини қуришдаги муҳим шартлардан биридир .

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. 1-жилд. Тошкент: Ўзбекистон, 1996. 2. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт пировард мақсадимиз. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 3. Ислом Каримовнинг референдум куни сайлов участкасида берган интервьюсидан. 2002 йил 27 январь. Ўзбекистон Республикаси Президенти Матбуот хизмати жорий архиви, 2002 йил учун хужжатлар тўплами. 4. И.А. Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Тошкент: «Ўзбекистон», 2011. 5. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. -Тошкент: Ўзбекистон, 2016. 6. Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик –ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017. 7. Mирзиѐев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиѐти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017.

Похожие

Мустақил Ўзбекистон давлатининг барпо этилиши

Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигининг эълон қилиниши ва унинг тарихий аҳамияти

Узбекистон ва жахон хамжамияти

Ижтимоий-сиёсий барқарорлик ва ватан хавфсизлигининг таъминланиши.Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашуви

Тараққиётнинг ўзбек модели, уни ҳаётга татбиқ этиш борасида эришилган ютуқлар