XVIII asr va XX asr boshlarida Turkiya - История - Рефераты

XVIII asr va XX asr boshlarida Turkiya

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

XVIII asr va XX asr boshlarida Turkiya Reja: 1. Turkiyaning ijtimoiy, istisodiy, siyosiy ahvoli. 1. Turkiyada ozinliklarning o`rni va mavqei. 2. Turkiyaning horijliklar bilan aloqalari. 3. "Yangi usmonlilar". Turkiyaning 1-Konstilutsiyasi. 4. Rus-turk urushi va uning oqibatlari 5. Xalqaro munosabatlar va milliy harakat 6. XX asr boshida Turkiyaning ijlimoiy-iqtisodiy ahvoli 7. Usmoniylar impyeriyasining inqirozi va halokati.

Turkiyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli Turk impyeriyasi turli millat va elatlardan iborat bo`lib, geografik jikatdan uch sit`a: Yevropada-Bolson yarim oroli, Srim, Sora dengiz, Azov dengizi sirhoslarini, Osiyoda - Kichik Osiyo, Arabiston, Iros ; Suriya, Falastin, Kavkazning bir sismi va Shimoliy Afrikadagi mo`zofotlarini o`z ichiga olgan edi. Turk(Usmon) impyeriyasi sarashli barcha yerlar turk sipoklariga beriladigan yerlar, poshsholik(podsholik) yerlari, masjid(vasf) yerlari va xususiy mulkdorlarining yerlaridan iborat bo`lgan. Impyeriya karbiy tartib va sat`iy intizom asosida idora etilar edi. Asrlar davomida turk sultonlarining tayanchi yanicharlar bo`lib, ular turk askarlari korpusidan tashkil topgan edi. Xristianlardan asir tushgan sul bolalar yoshligidan mashs sildirilib, bu korpusga xizmat siiishlari uchun tayyorlanar edilar. Ular keyinchalik xatna(sunnat) silinib, musulmon dinini sabui silar edilar. Turklar bolalarni go`daklik chorjidan sattis intizomga o`rgatishar. mutaxassislar so`lida Karbiy ta`lim berishar edi. Angliya va Fransiya Turkiyaning Sharsiy Yevropadagi urushlarni so`llab- suvvatlashar edi. Bundan massad o`z siyosatlarini amalga oshirish, turklarni Bolson yarim orolida milliy-ozodlik karakatlarini bostirish uchun tbydalanishdan iborat edi. "Barb davlatlarini, Turkiyani Rossiyaga sarshi kurashda Kam tayaneh deb bilar cdilar. Rossiya va Turkiya o`rtasidagi urushlar ob`ektiv jikatdan Gretsiya, Ruminiya, Syerbiya, Bolgariya, Chyernogoriva, Bosniya mamlakatlari mustasillik uchun olib borgan kurashlari bilan chambarchas botjlis, ehunki bu mamlakatlar Turk impyeriyasi mustamlakalari kisoblanar edi. Angliya, Fransiya, Rossiya yordamida 1829-yil Gretsiya o`z mustasilhgiga yyerishgan bo`lsa-da, Istanbulni egallash va Kichik Osiyoni butunlay so`lga kiritishni massad silib so`ygan edi. Chunki Rossiya podsholari o`zlarini Vizantiya` impyeriyasining vorislari deb kisoblar cdilar. Shuning uchun kam 1730- yildan boshlab bir necha Rossiya-Turkiya urushlari bo`lib o`tdi. 1786, 1787, 1806, 1828, 1853, 1877, 1914 yillarda bo`lgan Rossiya-Turkiya` urushlari fikrimiz isbotidir.

Turk impyeriyasining davlat arboblari islokotlar yo`li bilan davlalni saslab solish va feodal larsoslikka barkam berishga karakat sildilar. Karbiy-texnik haraktyerda bo`lgan bu islokotlar bir necha marta o`tgan aviodlarni o`z ichiga oladi. Ammo Usmoniylar turkiyasidagi keng samrovli jarayonlarni idrok etish uchun millatlar va mazkablar o`rtasidagi munosaballarni o`rganish massadga muvofis.

Turkiyada ozinlikla ruing o`rni va mavzusi. Musulmon bo`lmagan millat vakillarini o`zga dinga e`tisod siluvchilar sifatida e`lirof etib, turklar ularni «ozinliklar» yoki «l)ayrimuslimlar» deb aladilar. «O7inliklar»da o`ziga xos sonunlar mavjud bo`lib, ular o`zlariga ajratilgan yerlarda yashaganlar Kar bir millat uchun alokida ranglardagi kiyim kiyish belgilab so`yilgan. Ayni paytda ushbu millatlarning kech biri shoki, ipak kiyim kiyishi, otda yurishi va surol tasishi mumkin bo`lmagan. Ularning birortasi surol tasib, ot mingan lasdirda sattis jazolangan. Oila kususi borasida ular o`z dinlari soidalariga itoat etganlar va ommaviy muammolarni o`z makkamalarida mukokama silganlar. Biror bir r)ayrimuslim musulmon xotinga uylanolmagan, yoki musulmon mulkiga myerosxo`r bo`lolmagan. Ularning chyerkov yoki boshsa ijtimoiy akamiyatga molik inshoot barpo etishlari uchun maxsus farmon talab silingan. TSayrimuslimlar savdo-sotisda kam ustama foydaga yyerisha olmaganlar. Jinoyat sodir etgan l)ayrimuslimga musulmon sonunlariga ko`ra jazo belgilangan, ammo xudi shunday Jinoyat sodir etgan musulmonlarga beriladigan jazoning yarmisi belgilangan. «Ozinliklar»ning ibodat siiishlari borasida o`ziga xos demokratik usullari joriy etilgan edi. Musavviylar, majusiylar o`z uylaridan chismagan kolda, ya`ni musulmonlarga kech bir shaklda xalasit bermay ibodat silishlarilozim bo`lgan. Ular sekin-asta sishloslardan shakariarga ko`chib o` t ganl ar va aksar i yat ko` pchi l i gi soi l s t o` l ab bo` l sa- da, shakar l ar ga joyl ashi b, kunarmandchilik bilan shurjullanganlar. Karbiy xizmat raajburiyati bo`lmaganligidan, ularning ilm ollsh, savdo kamda kosibchilik bilan shuljullanishlari uchun sulay sharoit mavjud edi. Shu sababli «ozinliklar»dan ilmli kishitar, yirik savdogarlar, moliyachilar va labiblar o`ishib chisa boshladilar. Karbiy xizmat sharafli faoliyat bo`lganfigi uchun Usmonli turk davlati «ozinliklar»ga bu kususni bermagan, natijada, son jikaldan ularning o`sishi, ilm olishi va tadbirkor jamoaalarga aylanishi uchun o`zi istamagan kolda yo`l ochib bergan edi. «Ozinliklar»dan Sulton Murod 1 davrida(l362-1389) piyodalar Karbiy korpus iva yanicharlar korpusi tashkil etildi.

Podshoklarning islomiy «duogo`ylari» o`rniga norasmiy tarzda «ozinliklar»dan chissan kuchli tabiblar saroyga Kira boshladilarki, Usmoniy turk davlati tarixida olti podshokning asosiy tabiblari «ozinliklar»ning yakudiy millatiga mansub kishilardan bo`lgan. Dastlab fasat Turkiyada yashash kususiga ega bo`lgan «ozinliklar» millatlaridan, Usmonli turk davlatining oxirgi davriga kelib, o`zining karbiy- siyosiy tizimi saiokiyat jikatdan zamonaviy Yevropaning ko`pgina mamlakatlarida ishlab chisarish munosabatlarining Yangi shakllari paydo bo`la boshlagan, kata va Yangi shakarlar, bank tizimi, mashinalashgan yirik sanoat, o`sotar armiya va flot shiddal bilan rivojlanmosda edi. Ushbu kududlardagi davlatlarning dcyarli yarmini bir necha yil davomida o`z kukmida tutib turgan, engilmas kuch timsoli bo`lgan Usmoniy turk davfati nasadar zaiflashib solganini XVI11 asrning boshlariga kelib, to`hrirorji, Yevropadagi bir necha davlatlarga elchi yuborgandan so`ng ma`lum bo`ldi. 3. Turkiyaning xorijliklar bilan munosabatlari. G`arbchilik (tanzimot). Usmonli turk davlati o`zining ichki va tashsi siyosatini, davlat to`zilishini Yevropadagi buyuk o`zgarishlar asosida islok silishga majbur bo`lib soldi. Bu davrga kelib, Usmonli turk davlati yashagan «ozinliklar» davlat makkamalarida anchagina yusori mavseini egallab olgan edilar. Ular orasidan moliyaviy jikatdan mavsei o`ta kuchli kishilar etishib chissan edilar. Frantsuz insilobi natijasida ular kam o`zlarining siyosiy kususlarini talab sila boshladilar. Natijada birinchi marta Yevropa, anisrolji Rossiya bilan Usmonli Turk davlati o`rlasida «Kuchuk Saynarja»(1774) bitimi imzolandi. Siyosiy kususlarini kundalik mavzuga aylantirgan Ushbu bitim bilan «ozinliklar» o`zos vast davom etgan tobelikdan keyin birinchi marta Usmonli Turk davlatida o`z xokishlarini, ma`lum rna`noda tazyislarini o`tkaza boshladilar.Kallo Sulton Makmudll (1808-1839) ularni o`z avlodim(sarindoshlarim), o`z vatandoshlarim deyishga majbur bo`ldi.

1856 yilda Srim urushi tugagach, Ushbu masalaga oid ikkinchi kujjat sabul silindi. Bu «Islokot farmoni» dir. Bu kujjatlar fjayrimuslimlaming diniy kususlarini musulrnonlarniki. bilan tenglashtirdi. Sator solislar va rjayrimuslimlarning kususlarni cheklovchi sonunlar bekor silindi, ularning askarlikka borishlari sonunlashtirildi., istisodiy kususlari tenglashlirildi. Usmoniy turk kukmdorlari bunday sarorga osonlikcha kelmadilar. Bunga asosiy sabab Turkiyaning Yevropa davlatlaridan tarassiyotda orqada qolishi bo`ldi. Ana shu saloslikning bir necha dalil-misolJarini ko`rib chisaylik: 1571 yil Lenanto(Gretsiya) Yasinidagi dcngiz jangida turk floti tor-mor bo`ldi. 1869 yildagi urushda Rossiyadan, 1683 yilda Vena yasinida Polsha, Avstriya va birlashgan Gycrman so`shinlaridan butunlay engildi. 1768-1774 yillardagi Rossiya bilan bo`lgan urushdagi marjiubiyat bilan Valaxiya(Moldaviya). Sora dengiz, Bolson yarimorolidagi mavscidan makrum bo`ldi. 1774 yil to`zilgan «Kuchuk- Saynarja» sulki bilan Srim xonligi mustasil, deb e`lon silindi, Sora dengiz va bo`ljozlar rus davlati uchun ochis deb e`lon silindi. 1787-1793 yillardagi Rossiya bilan bo`lgan urushda Yana engildi. 18-asr oxiriga kelib Turkiyaning Yevropa kududlaridagi mulklarining tasdirini kal silish ko`pros yirik davlatlarga borjlis bo`lib soldi. Ana shundan keyin Axmadshokl 11(1703- i 730), Makmudshok 1(1730- 1774), Abdulkamid 1(1774-1788) va aynissa Sulton Salim 111(1789-1807) Usmonlilar impyeriyasini parchalanib ketishi va kalokatdan saslab solishga, markazlashgan davlat to`zishga o`rindilar. Ular «rjarbchilik» hoyalariga tayandilar. Sulton Salim 111 Usmoniylar impyeriyasini yangi l ash uchun «Ni zom i j adi d»( «Yangi usul ») i sl okot l ar i ni j or i y et di . Unga yir i k z amindorlar, yanicharlar, ulamolar va boshsalar sattis sarshilik ko`rsatdilar va katto Salim lllni 1807 yili taxtdan ar)dardilar. Lining o`rniga taxtga o`tirgan Makmud 11 ustalik bilan davlatni boshsardi. U islokotlarni birdaniga emas, sekin-asta atrofiga larafdorlarini to`plab, kuch yirjib amalga oshirdi. 1-tadbirni yanicharlarni yo`s silib, zamonaviy armiya to`zdi va unga tayandi, 2-dan ma`muriy-boshsaruv apparatini yangiladi, shundan so`ng moliya, kusus va boshsa

sokalarda ijobiy o`zgarishlar sildi. Armiyani ta`minlash uchun akolidan solislar yiljib olgan. Tmrb armiyasining to`zilishi va ta`minoti aynan shunday bo`lib, u yerda solislarning asosiy sismini to`lovchi o`rta tabasa yaxshi shakllangan edi. Shu yo`nalishda ish yurituvchi. Prussiyada XIX asrda paydo bo`lgan davlat boshsaruvini takomillashtirishni o"z oldiga massad silib so`ygan ilmiy karakatni ifoda etgan «Kamyeralizm» deb atalgan idora tizimini kamda o`sha mukim akamiyatga ega bo`lgan T>arb tcxnologiyasini Usmonli lurk impyeriyasi o`zlashtirishi kyerak edi. Bundan tashsari, Yevropaning inson manfaatlarini kimoya silish va uning farovonligini ta`minlash borasidagi sadriyatlar tizimi kukuinat amaldorlarining manfaatiga mos kelar edi. Bu tizimning o`zlashtirilishida, asosan, Yevropaga yuborilgan elchilar, mamlakatdagi ilrjor fikrli kishilar kata rol o`ynadilar. Bu borada, aynissa, Usmonli turk davlatining Germaniya va Prussiyadagi clchilari Mekmet Chelebiy, Nishli Mekmet orja, Avstriyadagi elchisi Sodis Rifat poshsho, Buyuk Britaniyadagi elchisi Mustafo Rashid poshsho, Fransiyadagi elchisi Ali poshsho va Fuad poshsholar faoliyatlarini alokida sayd etish lozim. Bu davlat arboblari balki o`z faoliyatlari bilan zaiflashib borayotgan Usmonli turk davlatining ilgarigi sudratini tiklash. «modycrn» boshsaruv tizimi sayta tashkil etilgan mamlakatga aylantirishni istaganlar. Pirovard natijada Usmonli turk davlatida «Tmrbchilik» Karakatlari-«Tan?:imat» davrini boshlab berdi Kamda Yevropaning kundalik turmush tarzi turk jamiyatiga kirib kela boshladi. «Tanzimatchilar» ya`ni «rjarbchilik» tarafdorlari sanoat va sishlos xo`jaligi sokalarida islokotlarni amalga oshira boshladilar. Ular karnma mo`ljallagan rejalarini amalga oshirolmadilar, aynissa, karbiy va madaniyat sokalarida siyinchiliklar bor edi. Shunga saramay kukumat Yevropaga armiya va flot tashkil etish uchun davlal xazinasidan mablarj ajratdi. Biros, Yevropa madaniyati Turkiyaga shunday o`ziga xo sbir ftolatda kirib kela boshladiki, buning asnosida chet elliklar. 1-navbatda Yevropa davlatlarining manfaatlari yotar edi. Buni etarlicha baKolay olmagan Usmonli lurk davlati istisodiy saramlikka tusha boshladi.

Ma`lumki, Yevropadagi siyosiy o`zgarishlar sanoat insilobining natijasi edi. Ishlab chisarishning kengayishi, sanoatlashishning amalga oshishi yangi bir ijtimoiy-siyosiy davlatni shakllantirdi, jamiyatdagi funktsiyalar saytadan tassimlandi.o`rta tabasaga mansub burjuaziya sinfi o`zining ilk demokratik missiyasini o`tay boshladi. Axbirit almashinuvi rivojlana boshladi. Pochta, telegraf, telefon, gazetalar, suv yullari, temir yo`llari kabilar yangi sharoitda axborot almashishi borasida o`ta mukim ijtimoiy-siyosiy akamiyat kasb eta boshladi. Shunday silib, «rjarbchilik» osimi, garchi turk madaniyatiga o`ta jiddiy zarar ko`rsatgan bo`Isa-da, ijlimoiy-siyosiy madaniy sokadagi karakatlari bilan yangicha turmush tarzi yoki karbiy tashkilot sifatida kirib keldiki, bu ma`lum ma`noda ol^a siljish edi, ammo istisodning rivojlanishi ushbu ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlardan orqada soldi. Buning sababi Turkiya davlal* arboblari Yevropa tarassiyotining asosida sanoat insilobi yotganligini ko`ra olmadilar. 1. Yangi ustnonlilar. Turkiyaning 1-Koiistitutsiyasi. Bu borada yo`l so`yil gan nussonl ar m am lakatda yangi bor siyoi sy osim ni ng faollashuviga sabab bo`ldiki, u Turkiya tarixida «Yangi usmoniylar karakati» nomi bilan kirdi. Ularning faolligi tufayli 1860 yilda turk davlatining 1-Konstitutsiyasi sabul silindi va uning asosida parlament to`zildi. Istisodiy faoliyalni kcngaytirishga saratilgan «Karma tijorab) nomli tijorat, «Nizomie makkamasi» nomli kususiy tashkilotlar to`zildiki. ular mamlakatdagi istisodiy va kususiy tizimlarni birsarorligini ta`minlashi lozim edi. «Yangi usmoniylar» «r)arbchilik»ni ta`sib sila boshladilar. Ularning asosiy nomayondalari Notis Kamol va Ziyo poshsholar edi. «Ttarbchi»larga sarshi kurashganlardan Yana biri Ibrokim Shinoziy bo`lib, u 1862 yilda «Tasviri afkor» nomli gazo`a tashkil silib, uning sakifalarida «l)arbchilik»ning massad moKiyatini tushuntirish borasida, Ushbu siyosiy kuchga sarshi kurashish yo`lida crzi va Kamtikrdoshlarini ko`plab masolalarini chop sila boshjadilar.

Aytish joizki, Usmonli turk davlati yarim madaniy tusda edi. Shaxs, bir tarafdan davlat yangidan belgilangan madaniy soidalariga, boshsa tarafdan esa jamiyatda amal silayotgan madaniyatga, urf-odatlarga ko`ra moslashuvi, ijtimoiylashuvi kyerak edi. Solavyersa bunday sharoit milliy urf-odatlarning, diniy asidalarning va me`yorlarning Kar lomonlama cheklanishida, davlat sabul silgan yangicha madaniyatga berilishiga olib keldi. Milliy madaniyat usliga zo`rma-zo : raki keltirib so`shilgan yangicha, «i)arblashgan» madaniy at uchun tegishli va sonuniy muiatning yo`sligi jamiyatda emiruvchi ta`sir kcrrsaldi. Turk tadsisotchilaridan biri Envyer Ziyo so`zfari bilan aytganda, «bu unsur Tanzimot yoshlarining yo`zakiligiga, roKatsizligiga, madaniyatni Parij modasi, deb tushunishlariga olib keldi». 1860-yillarning oxirlarida bu boradagi tansidiy mulotcazalar yanada kuchaydi, «IslKot farmoni»ning c`loni va uni amalga oshirishning osibatlari natijasida turklar, musulmonlar o`z, mamlakatida o`zlarining Kukmronlik mavselarini yo`sotdilar. Jamiyatda vujudga kelgan bunday vaziyatdan «ozinliklar» yaxshi foydalana bildilar va musuhnonlarni Kar soiiada ortda soldirdilar. «Yangi usmoniylar»(1865)ga turk ma`rifatparvarlari, jurnalistlar, o`situvchilar, amaldorlar kirgan bo`Iib, ular kostitutsion to`zum tarafdorlari edilar. XIX asr 70-yillarida Turkiya chet el mamlakatlarning mustamlakasiga aylandi, mamlakat jaKon kapilalistik bozoriga tortildi. Bu yerda chet el banklari ochildi. Turkiya sanoat ishlab chisarish jiKatidan dunyoda oxirgi o`rinlardan birida turar edi. 1876 yilda (Zomay) liberal guruK rakbari MidKal poshsho «Yangi usmonlilarw bilan birga saroy to`ntarishi yasadi. Taxtga sulton AbdulKamidll o`tirdi. U Midicat poshsho ishlab chisarilgan konstitutsiya loyikasini tasdisladi va u 1876 yil 23-dekabrda tantanali ravishda e`lon sildi. Ammo sulton 1877 yil boshida MidKat poshshoni bosh vazirlikdan bo`shatib. «Yangi usmonlilar»ni repressiya sildi. Parlamentni tarsatib yuborildi va mustabid Kokimiyat sayta

tiklandi. Bu davr Turkiya tarixida «zulm davri» deb ataldi. Demokratik o`zgarish ta`sislandi, mamlakalda tyerror va satar)on kuchaydi. Turkiyaning 1877-1878 yillardagi Rus-turk urushidagi mahlubiyati uning Bolsondagi Kukmronligiga chek qo`ydi. XIX asrda Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi va milliy zulmning kuchayishi XIX asr 70-yillarida Turkiyaning rivojlangan xorijiy mamlakatlarga qaramligi kuchaydi, ulardan olgan qarzlari ko`paydi. Xorijiy mamlakatlar esa talon-tarojni kuchaytirdilar. Fransiya- Rossi ya ur ushi dan so`ng Tur ki yani ng xalqar o ahvoi i ni hoyatda murakkablashdi. Usmonli turk yyerlariga Rossiyadan boshqa Angliya, Fransiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya ham ko`z tikib turar edi. Turkiya iqtisodiyoti qishloq xo`jaligiga tayangan bo`Iib texnikasi yo`q edi. Qo`l mehnatiga asoslangan bu tarmoqda mehnat unumdorligi past, dehqonlar zo`rg`a kun ko`rardilar. Soliqlar juda ko`p bo`Iib, shunday maqol to`qishgan: «Hosilning bir qismi dalada yo`q bo`ladi, bir qismmi sovuq uradi, biq qismini qushlar yeb, ketadi, xudo hohlasa menga qoladi». Lekin ana shu qolgani ham yyer egasi va soliqchiga ketardi. Bu lushkunlik ustiga 1873-1875 yillarda ocharchilik bo`Iib, ko`p kishilar qirilib ketdi. Shaharliklaming ahvoii ham og`ir edi.eski tartiblar va xorijiy mollarning ko`pligi hunarmandchilikni kasodga uchratdi. Sulton o`z foydasini ko`zlab chet eldan qarz olaboshladi. 1870-1874 yillarda 3 mlrd frank qarz olingan. Ammo bu bilan mamlakatning moliyaviy ahvoii yaxshilanish o`rniga. u asoratga tushdi, qarzga botdi. XIX asrning 70-yillarida inqiroz boshlandi, norozilik kuchaydi. Muhojirlikda bo`lgan yangi usmonlilar faollashdilar. Ular cho` elda gazetalar chop etib, varaqalar tarqatib, konstitutsion to`zumni va islohotlarni talab qildilar. Ularni liberal amaldorlar va ofitsyerlar` quvvatladilar ularga «Ulug` vazir» Midxat poshsho ham qo`shildi. Ular Angliya bilan yaqinlashish tarafdori bo`lib. sulton rejimiga qarshi kurashdilar.

1871 yilda Mahmud Nadim poshsho Ulug`vazir etib tayinlandi. Vatanparvarlarga hiyla ishiatib, «yangi yosh usmonli» larga umuiniy avf e`lon qilib; vatanlariga qaytishga ruxsat berdi. Ammo. . . yangi usmonlilar bu aldovga uchmadilar. Sulton Abdulaziz (1861-1876) ya Nadimni tanqid qilib maqolalar va varaqalar chiqardilar. Ularni fosh qildilar. 1873 yili Istanbul teatrida Nomiq Kamolning vatanparvarlik ruhidagi dramasi qo`yildi. U yyerda hukumatga qarshi namoyish bo`ldi. Shundan so`ng N.Kamol qamaldi, gazeta va teatr yopildi, siyosiy qatog`onlik kuchaydi. Mamlakatda ahvol tobora yomonlashdi. 1870-1880 yillarda Turkiya iqtisodiy inqiroz ichida qoldi. Chunki hukumat o`tkazgan islohotlar qoloq ishlab chiqarishi munosabatlarini o`zgartirishga qodir emas edi. Turk burjuaziyasi yangi boshqaruvga noqobil edi. Hukumat davlat xazinasidagi kamomadni to`ldirish bilangina shug`ullanardi. Viloyatlardagi to`rachilik va o`zboshimchalik xalq ommasini og`ir ahvoliga soldi. Hukumatning soliq siyosati kuchaydi, Qishloq xo`jalik mollari sun`iy, arzon narxlarda olinar, dehqon o`z mehnatidan manfaatdor emas edi. viloyatlararo boj undirish siyosati ham savdoga to`siq bo`ldiki, hukumal uni bckor qilishga majbur bo`ldi. Sanoatda ham o`sish yo`q bo`lib, qjshloq xo`jaligi sanoatni xom-ashyo bilan ta`minlab berolmas, chet el sarmoyasi bozorni butkul cgallab olgan edi. Buning ustiga 1874 yili chet el kompaniyalariga konlarni ishga solishga ruxsat berildi. Bu haqda qonun qabul qilindi. Davlatning moliyaviy ahvoli halokat yoqasida qoldi. Tashqi qarz 5,5 mlrd frankka yetdi. Bu Turkiyaning moliyaviy jihatdan «singanini» ko`rsatdi va uning yarim mustamlaka, qaram mamlakalga aylanganini ko`rsalar edi. O`tmishda qurol kuchi. Zo`rlik bilan birlashtirilgan va shu usulda, hech qanday iqtisodiy aloqafarsiz boshqarilgan Usmoniylar impyeriyasi tobora zaiflashib bordi. Ishlab chiqarish sekinlashdi. 1875 yilda sarflar 570, 5 mln frank bo`lgani holda, daromad 380 mlnni, tashkil etdi. Davlat chet elning qarzlarini to`lashga va fuqarolarga maosh berishga qodir bo`lmay qoldi. Turk puli qadri (30%) yo`qoldi, narx ko`tarildi. Mamlakatda qo`zg`olonlar boshlandi.

Ular sulton hokimiyatini tugatishni talab qildilar. Yangi usmonlilar ham jonlanib qoldilar. Ular o`zlarining «Ibrat» nomli gazetalarida ilg`or demokratik g`oyalar ruhidagi maqolalar chop etishdi. Ularni ziyolilar quvvatladilar. 1876 yil 30 mayda qo`zg`olon boshlanib u sulton Abdulazizni taxtdan ag`darish bilan tugadi. Uning o`rniga Murod V sulton bo`ldi. Biroq ahvol o`zgarmadi. Bolqondagi ahvol chigaflashdi. Chyernogoriya va Syerbiya Turkiyaga urush e`lon qildi. Syerbiya yengildi. Rossiya uning tarafini oldi, u xalqaro aralashuvni talab qildi. Bu orada Murod V kasal bo`lib taxtdan tushirildi va o`rniga Abdulhamid 11 sulton bo`ldi. 1876 yil 23 dekabrda Istanbulda qurultoy bo`lib, unda Turkiya Konstitutsiyasi e`lon qilindi. Parlamenl saylanadigan deputatlar palatasi va tayinlanadigan scnaldan iborat edi. 1877 yil 19 martda viloyat hokimlari va ruhoniylar vakillaridan iborat 1-parlament to`plandi. U 69 musulmon, 45 g`ayridin vakillardan iborat edi. Parlament sultonga tobelik ruhida ishladi. Rus - Turk urushi va uning oqibatlari Turk qo`shinlarining slavyan xalqlari ustida zulmi Rossiya siyosatdonlariga bahona bo`lib. umshga tayyorgarlik boshlandi. Rossiya o`ziga ittifoqchi izladi. Avstriya-Vengriya betaraf bo`ldi. Buning cvaziga u Bosniya va Gyertseogovinani bosib olishi mumkin edi. 1877 yil Londonda buyuk davlatlar yig`ilib xristian ahoiisiga turkzulmi oshib boryotganidan unga qarshi ogohlantimvchi bitim to`zdilar. Turkiya bu bitimni pisand qilmadi 1877 yil 4 aprelda Rossiya urush e`lon qildi. Turkiya urushda yengildi. Sulton aybni parlamentga qo`ydi va uni tarqatdi yana sultonning mutloq hokimiyati tiklandi. San-Stefano sulhiga ko`ra Bolgariya mustaqil bo`lib, alohida davlat sifatida to`zilishiga kelishildi. Ammo Angliya bunga qarshi chiqdi va qo`shimcha bitim to`zilib, u Kipr orolini va Egey dengizining nazoratini oldi. 1878 yili 13 iyulda Yevropa davlatlari Berlinda yig`ilib, bu bilimni qayta ko`rib chiqdilar. Bolgariya, Chyernogoriya, Syerbiya, Ruminiya mustaqil bo`ldiiar. Gyerlstgovina Avstriya-Vengriyaga berildi. Rossiya Ardagan, Kars, Botumi shaharlarini va katta tovon oldi.

Xalqaro munosabatlar va milliy harakat Bu urushi Turkiya iqtisodiyotiga katta ziyon keltirib, u yarim qaram davlat holiga tushib qoldi va Yevropa davlallarining kurash maydoniga aylandi. 1881 yil Fransiya Tunisni, Angliya 1882 yil Misrni bosib oldi. Fessaliya Gretsiyaga tegdi. Turkiya qarzga botib qoldi. CHet ellik sarmoyadorlar Turkiyada katta qurilishlar qilish uchun ruxsat - konsessiyalar olishar edilar. Ayniqsa, nemislar bu sohada oldinga ketdilar. Ular 1888 yili Bog`dod temir yo`lini qurish uchun ruxsat oldi. Savdo, sanoat izdan chiqdi. Abduhamid II davri Turkiya tarixida «zulm davri» deb nom olgan. U parlamentni tarqatib yuborgach, Konstitutsiya tarafdorlarini ham quvg`in qildi, ko`pini o`ldirib yubordi. Masalan, Nomiq Kamol 1888 yili surgunda o`ldi. Midxat poshsho Toif shahriga surgun qilinib yollangan qotil tomonidan o`Idirildi. Milliy zulm, ijtimoiy norozilik kuchaydi. 1889 yili Istanbul harbiy-tibbiyot bilim yurtining kursantlari AH Shafhatbey va Ahmad Rizobeylar tomonidan «Birlik va taraqqiyot» tashkiloti to`zildi. Parijda ularning «Mashvarat» gazetasi chop etilardi. Turk muhojirlari ular atrofiga to`plandilar. Tashkilotning sho`balari butun Turkiyada tarqaldi. Ularning dasturi Turkiyada Konstitutsiyaviy rejim o`rnatishdan iborat edi. Sulton Abduhamid II 1897 yili tashkilol ustidan sud uyushtirdi. 13 kishi o`limga, 69 kishi katorgaga hukm qilindi. Keyinchalik bu harakatning omon qolgalari «Yosh turklar» deb ataldi va ular Turkiya tarixida katta iz qoldirdilar. XX asr boshlarida Turkiyaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli XX asr boshiga kelib, Turkiya rivojlangan mamlakatlarning yarim mustamlakasi bo`lib qolavyerdi. Xorijiy kapitalistlar zulmi kapitalistik ekspluatatsiya zulmi va Abduhamid II izulmi bilan ulanib ketgan edi. sug`oriladigan yyerning 65 foizi katta yyycr egalari va ruhoniylar qo`lida bo`lib, ular asosan yyersiz dehqonlarga ijaraga berilardi. Ichki bozor tor, mavjud tizim esa sanoat va savdo rivojiga g`ov edi.

Usmoniylar impyeriyasida inqilobiy harakat yetilayotgan bo`lib, uning alohida o`ziga xos tomonlari bor edi. Turklar aholining uchdan bir qismini tashkil etardilar. Mamlakat viloyatlari orasidagi iqtisodiy aloqalar sekin rivojlanmoqda edi. Turk adabiy tili impyeriyada yashovchi xalqlar uchun birdek tushunarli emas edi. Turk savdo burjuaziyasi turklardan emas, arman va yunonlardan iboral bo`lib, milliy- burjuaziyaning shakllanisbi kech sodir bo`ldi XX asr boshlarida ishchiiar soni (40-50 ming kishi) oz, ular tarqoq, mahalliy mtllat vakillari kam edi. Milliy burjuaziya kuchsiz, fabrika- zavodlar nihoyatda kam, sudxurlik harakati va yyer egatigiga bog`liqligi bilan qorishib ketgan edi. Milliy burjuaziya xalq ozodlik harakatiga boshchilik qilgan boMsada xorijiy monopoliyalar hukmronligiga qarshi chiqmadi va dehqonlarning yyer haqidagi talablarini qondira olmadi. Ular konstilutsion monarxiya lizimi tarafdorlari edilar. Usmonli turk impyeriyasidagi siyosiy harakatlar impyeriya tarkibida milliy mustaqil davlat, avvalo Turkiya mustaqil davfati tashkil etilmasdan turib taraqqiyot yo`liga chiqib olish mumkin emasligini ko`rsatdi. Turk milliy burjuaziyasi shovinislik yo`ldan borib, boshqa millatlarning taraqqiyparvar kuchlarini birlashtira olmadi. Ana shunday sharoitda Rossiya va Erondagi inqilobiy voqelar Turkiyaga ham katta ta`sir ko`r sat di . «Yosh tur kl ar » t ashki l ot i ni ng asoschi l ar i dan bir i Abdul l a Javdat o` z vatandoshlariga murojaat qilib. «Barcha ezilgan musulmon bo`lmaganlar birlashingiz!» - deb xitob qildi. «Yosh lurklar»ning !-qurultoyi 1902 yil Parijda bo`ldi. Unda 1867 yilda bekor qilingan Konstitutsiyani liklashga qaror qiiindi. Boshqa masalalarni hal qilishda ular bo`Iinib ketishdi. «Yevropacha yo`l» tarafdorlari «Markazdan qochish va shaxsiy tashabbus» ligasini to`zdilar, boshqa guruh «turkparastlik» va islomiy yo`nalish yo`lini tutdi. Inqilobiy yo`nalish tarafdori Mustafo Otaturk «Vatan» tashkilotini to`zdi. Keyin u «yosh turklar» harakali bilan birlashib ketdi.

1907-1908 yillarda Turkiyada inqilobiy vaziyat vujudga keldi. Bu davrda Bolqonda milliy ozodlik harakati kuchaydi. Sullon Abduhamid II bu ahvolga qarshi chiqa olmadi. Mamlakatni idora qilishda ojizlik qildi. «Yosh turklarw bu ahvoldan foydalanishga qaror berdilar. 1908 yil 3 iyuld Njyozbey harakat bayrog`ini ko`tardi. U «Birlik va taraqqiyot» tashkilotining a`zosi va harbiv garnizon qumondoni edi. Bosh shtab a`zosi Anvarbey uni quvvatlab, qo`zg`olon ko`tardi. Ularga rnakedon va alban parizanlari qo`shildilar. Sulton qo`zg`olonga qarshi hech narsa qila olmadi. 20 iyulda sullonga Konstitutsiyani tiklash haqida talabnoma yuborildi. Lekin sulton uni bajarmadi. 1908 yil 20 iyulda Monastir shahrida «Birlik va taraqqiyot» partiyasi Konstitutsiya tiklanganligini e`lon qildi. Armiya «Yosh turklar» tarafida ekanligini hisobga olib. sullon 24 iyulda Konslitutsiyani qayta tiklash to`g`risida farmon chiqardi. Turkiya inqilobi g`alaba qildi. «Yosh turlar» hukumatni qo`lga oldilar. Inqilobda xalq talablari qondirilmadi. «Yosh turklar» inqlobni chuqurlashtirishdan cho`chidilar, ular 262 o`rindan 150 tasini egalladilar. Ammo parlamentda bu ko`pchilik ovozdan ustalik bilan foydalana olmadilar. Ular xalq ommasining ehtiyojlarini tub demokratik o`zgarishlar zarurligini tushinib yetmadilar. «Yosh turkiarw adliya, huquq, maorifda islohot o`lkazish yo`lidan bordilar. Ro`honiylar va ba`zi feodal doiralar bunga qarshi cdilar. 1909 yil 13 aprelda davlat lo`ntarishi o`tkazildi. Abdulhamd TI taxtdan tushirildi, o`rniga Mexmcd V Rishod taxtga o`tirdi. «Yosh turklar» hokimiyatni to`la qo`lga kiritdilar. 23 iyul «MiIliy ozodlik kuni» - deb e`lon qilindi. Konstitutsiyaga o`zgarishlar kiritildi, parlamentning huquqlari kcngaytirildi. Ammo xalq talablar lo`laqondirilmadi. Turkiya «Hurriyat va birdamlik» nomli inglizlarga xayrihoh partiya to`zildi. Turkiya Tripolitaniya va Kirenayka, Shimoliy Afrikada yyerlarini Jtaliyaga topshirdi. Bu yyerlar Liviya nomi bilan Italiya mustamlikasiga aylandi. (Lozanna bilimi- 15 oktyabr 1912 y). Ammo Turkiya

tinchlikka yerisha olmadi. Bolgariya, Syerbiya, Chyycrnogoriya, Gretsiya unga urush e`lon qildilar. (1-Bolqon urushi). Makedoniya va Frakiyaga muxtoriyat berilmagani urushga bahona bo`ldi. Urushda turkiya yengildi va g`oliblar Bolqonni boMib olishdi. Albaniya mustaqil bo`Idi (26 iyun 1913 yil London bitimi). lekin Bolqon davlatlari o`zaro kelisholmasdan yana urush boshladilar (2- Bolqon urushi). Vaziyatni idora qilolmagan «IIurriyat va birdamlik» hukumatini 1913 yil yanvarida Anvar poshsho isyon ko`tarib, ag`darib tashladi. Yana hukumat tepasiga «Yosh turklar» keldilar. Mamlakatda Germaniyata`siri kuchaydi.1913- 1914 yildan «Yosh turklar» harakatiga qarshi kurash boshlandi. 1914 yilga kelganda mamlakatdagi butun hokimyat lidyer Anvar, Tal`at va Jamoal poshsholar qo`lida bo`lib. ular mamlakatni yirtqich German impyerializmiga batamom tobe qilib qo`ydilar. Turkiyaga nemis genyerali Aliman fon Sandyers boshchiligidagi missiya kelib, lurk armiyasim urushga tayyorlay boshladi, mamlakat xo`jaligidan ingliz va Frantsuzlar siqib chiqarildi, nemis kapitali, amaldorlari hukmronlik qila boshladilar. Birinchi jahon urushi boshlanganda Turkiya o`zini betaraf,deb e`lon qilgan bo`lsada, 1914 yil avgust oyi boshidayoq Germaniya bilan maxfiy shartnoma to`zgari va Rossiyaga qarshi urushish uchun katla qarz olgan edi. Turkiya urushga kirgan paytda chet davlatlardan olgan qarzi 3,3 milliard doliarni tashkil etdi. Bu qarzlardan bir milliardga yaqinini yosh turklar hukumati olgan edi. Germaniyaning «Geben», «Breslau» nomli harbiy kemalari Dardanel bo`g`oziga kirdi. 1914 yil 29 oktyabrda Turkiya Rossiyaga urush e`lon qilmay harbiy harakatlar bosliladi. Shunday qilib, nemis impyerialistlari va turk panturkistlari mamlakatni birinchi jahon urushi girdobiga tortdilar. Usmoniylar impyeriyas1ning inqirozi va harakatl XVIII asr oxiri va XIX asr mobaynida Usmoniylar impyeriyasi halokatli davrni boshidan kechirdi. Sulton Salim III (1789-1807) saltanatni saqlab qolishga urindi. Yuqorida aytilgan «Nizomi jadid» tadbirlari yoki islohotlarga yirik feodallar, ayniqsa, yanicharlar,, ulamolar va boshqalar qaltiq qarshilik ko`rsatganlar. Oqibatda ular 1807 yilda uni taxtdan ag`darib tashladilar va o`rniga

Maxmud II (1808-1839) taxtga o`tirdi. U ancha murakkab sharoilda atrofdagilari bilan murosa yo`lini tutib, sekin-asta islohollar orqali mustahkamlani boldi, jumladan, oldinroq ta`kidlangandek yanicharlarni yo`qotih, muntazam armiya to`zdi, boshqaruv tizimida ba`zi bir o`zgarishlar qildi, iqto` harbiy majburiyatini bckor qildi. Endi harbiylarga xizmat uchun yyer berilmaydigan bo`ldi. Ammo Mahmud II islohotlari Usmoniylar impyeriyasining inqirozini lo`xtata olmadi. XIX asr oshlarida Misr amalda mustaqil bo`Iib oldi. 1804-1813 va 1815 yillarda Syerbiyada turklar zulmiga qarshi qo`zg`olon bo`ldi. 1806-1812 yillardagi Rossiya bilan urushda yengilgach, Buharest bitimiga ko`ra, Turkiya Prut daryosiga. qadar yyerlardan ajralgan.- 1828-1829 yillarda Rossiya bilan urushib, mag`Iub bo`lgach, Adrianopol sulhiga binoan Gro`siyaga avlonomiya berishga majbur bo`ldi. Burring ustiga Turkiyaning Yevropa davlatlariga qaramligi, qarzdorligi kuchaydi. Bu ahvoldan qutulishi uchun XIX asr 30-yillarda yangi islohot (lazimat) yo`li bilan, ya`ni davlat ma`muriy boshqaruvidagi o`zgarishlarni amalga oshirdi. To`g`ri, bu Yevropacha yangiliklar feodal-harbiy tarlibni tugatib, turk ziyolilarini shakllanishiga yordam bergan bo`Isada, Usmoniylar impyeriyasini saqlab qola olmadi. 1853-1856 yilgi Qrim urushidan so`ng Parij sulhi (1856)da «Usmoniy impyeriyasining butunligi va daxlsizligi» tan olingan bo`Isada, aslida bu G`arbits Yevropa davlatlarining Turkiya ichki ishlariga aralashishlari uchun niqob edi. XIX asr 2-yarmidan so`ng davom etgan islohotlar Turkiyada chet el kapitali ta`sirining oshishiga olib keldi, xorijiy banklar ochildi. Ayni paytda «yangi usmoniylarning» konstitutsion to`zum chun kurashi kuchaydi. XIX asr 70-yillarning oxiriga kelib, Turkiya xorij mamlakatlarining yarim mustamlakasiga aylanib bo`ldi. XorijHklar o`z sarmoyalarini Turkiyada unumli sanoat tarmoqlariga va mahsuloli ko`proq eksport qilinadigan korxonalarga qo`ydilar. Ulaming banklari asosan shu vazifani bajargan. Midhat poshsho ishlab chiqqai konslilulsiyani bekor qilib, Abdulhamd II yana mustabid to`zum yo`ii bilan usmoniylar saltanatini tiklash uchun yana bir marta, bu safar

oxirgi marta urinib ko`rdi. Ammo impyeriya ham ichki, ham tashqi tomondan chok- chokidan so`kilib keta boshlagan edi. biz yuqorida 1877-1878 yildagi rus-turk urushi. Bolqon mamlakatlarining mustaqilligi uchun asos bo`lganini qayd etgan cdik. 1801 yilda Fransiya Tunisni, 1882 yilda Angliya Misrni bosib oldi. Abdulhamd II (876-1909) tobe xalqlarini itoatda saqlash uchun bar qanday ozodlik harakatini shafqatsizlik bilan bostirdi, milliy va diniy adovatini, musulmon va xristianlar o`rtasida nizoni ko`chaytirdi. Ammo o`sib kelayotgan taraqqiyparvar kuchlarni to`xtala olmadi. Yosh turklar 1889 yilda «E`tiqod va taraqqiyot» maxfiy tashkilotini to`zdilar. 1908 yilda Turkiyada yosh turklar inqilobi bo`ldi. Ular barcha xukumat lovozimlarini egallab, diktatorlik (zo`rlikka asoslangan) to`zumni o`rnatdilar. 1912-1913 yilda ular buyuk Turkiya 9pan turizm), buyuk islom (panislomizm) davlati to`zish g`oyalarini targ`ib qila boshladilar. . 1914 yil boshlangan birinchi jahon urushida Turkiya Germaniya tomonidan turib urushdi. 1917 yil oktyabr to`ntarishidan so`ng Sovet Rossiyasiga qarshi urush olib bordi. 1918 yil 30 oktyabrida Turkiya Antanla davlatlariga taslim bo`ldi. Shu bilan amalda Usmoniylar impyeriyasi tugatildi. Oxirgi sulton Muhammad VI sultonlik tugatilgach, 1922 yilda chet elga qoehgan. Turkiyaning buyuk majlisi shaxzoda Abdulmajidni xalifa qilib sayladi.

Foydanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I. O`zbekislon buyuk kelajak sari. T. 1998 2. Karimov I A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998. 3. Karimov I A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat”, 2008. 4. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009. 5. Miller A.F. Osmanskaya imperiya v nachalc XX veka. M. 1974. 7. Yangi tarix T., «O`qiluvchi» 1969 y. 8. Novaya istoriya slran zarubejnoy Azii i Afriki M., Nauka. 1971.

Похожие

XVIII-XX asr boshlarida Afg'oniston

XVIII asr oxiri va XX asr boshlarida Lotin Amerikasi mamlakatlari

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot

XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH