XVII asr o'rtalari va XIX asr birinchi yarmida Angliya - История - Рефераты

XVII asr o'rtalari va XIX asr birinchi yarmida Angliya

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

119 KB

XVII asr o`rtalari va XIX asr birinchi yarmida Angliya Reja: 1. Inqilob arafasida Angliyaning ijtiraoiy iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 2. Inqilobning boshlanishi va fuqarolar urushi. 3. Respublikaning e`lon qilinishi va Kromvel protektorati. 4. Angliyada Styuartlar hukmronligining tiklanishi va burjua tuzumining o`rnatilishi. 5. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Angliyaning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti 6. Angliyada agrar munosabatlar. 7. Sanoat to`ntarilishi va uning oqibatlari. 8. Anliyada chartistlar va Sving harakati

Inqilob arafasida Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvoli XVII asr ingliz burjua inqilobi bilan jahon tarixining yangi tarix davri boshlanadi. Niderlandiyada Ispaniyaning hukmronligiga qarshi XVI asrda burjua inqilobi bo`lib o`tgan bo`lsada, bu inqilob ancha cheklangan edi. Shunung uchun ham Niderlandiya inqilobi yangi tarix davrining boshlanishiga asos bo`la olmadi. XVII asr ingliz burjua inqilobi Yevropaning kapitalizm tez va muvaffaqiyatli rivojlanayolgan mamlakatlaridan biri - Angliyada bo`lib o`tdi. Uning natijasida oradan 100 yil o`tgach, Angliya dunyoning eng qudralli davlaliga aylandi. Ingliz kapitalistik xo`jaligi butun dunyoda kapitalistik munosabatlarning taraqqiyoti uchun katta ta`sir ko`rsatdi. Aynan shuning uchun ham ingliz burjua inqilobi yangi tarixning boshlanishi sifatida qabul qilingan. XVII asr ingliz burjia inqilobi kapitalistik taraqqiyot uchun kcng yo`l ochdi, ammo Angliyada kapitalislik munosabatlar dastlab XVI asrdayoq shakllana boshlagan edi. Burjua inqilobigacha kapitalizm rivojlanishi feodal tuzum qoldiqlari orasida juda sekinlik bilan bordi. Shaharlarda feodal hunarmandchiligining qoloq shakllari hukmronlik qildi. Yangi paydo bo`lao`tgan burjuaziya tabaqasi savdo va erkin raqobatda o`rta asrlar monopoliyasining hukmronligini bekor qilishni talab qilib chiqa boshladi. Nihoyat, Angliyaning siyosiy tuzumi - absolyutizm endi burjuallashgan dvoryanlarni va burjuaziyani qoniqtirmay qo`ydi. XVI asr oxirlarida Angliyada kapitalistik taraqqiyot bir qancha muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritdi. "G`ov tutish" oqibatida dehqonlar yerdan mahrum qilindi, manufakturalar va savdo jadallik bilan o`sdi. Ingliz burjuaziyasi va yangi dvoryanlar yanada boyib, mustahkamlandi. Endi ular kuchli qirol hokimiyatining yordamiga muhtoj emasdilar. Shu bilan birga ingliz qirollari bundan keyin ham cheklanmagan hokimiyatga ega bo`lish va boshqarishni orzu qildilar. Buning uchun ular parlamcntning ruxsalisiz soliq yig`ish va katta armiyaga ega bo`lish lozimligini tushunardilar. Chunki bu vaqtda fransuz va ispan qirollari shunday vakolatga ega edilar. Ammo Angliya tarixi boshqacha rivojlandi. Ingliz parlamentida burjuaziya va yangi dvoryanlarmng vakillari ko`pchilikni tashkil

qilar edi.` Ularning har ikkalasi savdo va sanoatning taraqqiyotidan bir xilda manfaatdor edilar. Qirol o`z-o`zicha soliq yig`ish huquqiga ega bo`lmaganligi uchun boshqa yo`llar bilan mablag" topishga harakat qildi. Hukumat boshqa davlat bilan savdo qilish huqiqini, savdo kompaniyalariga monopoliya sifalida, katta pullar evaziga sola boshladi. Burjuaziya va dvoryanlar bundan norozi edilar, chunki monopoliyalar boshqa savdogarlarni raqobatda siqib qo`ygan edi. Parlamentning noroziligi dastlab qirolicha Elizaveta davrida boshlangan edi. Ammo dono qirolicha parlament bilan kurashdan cheklandi. Toj va parlament o`rtasidagi ziddiyat Yakov I Styuart hukmronligi davrida yangidan boshlandi. U Angliyada absolyulizm boshqaruvini o`rnatilishiga harakat qilgan edi. Biroq Angliyaning xo`jalik va ijtimoiy taraqqiyoti bunga yo`l qo`ymasligini u tushunmadi. Absolyutizm uchun kurashni ingliz ruhoniylarining bir qismigina qo`llab-quvvatladi. Yakov 1 o`zining absolyutistik orzularini amalga oshirish uchun parlament bilan nizo chiqarib, uni siyosiy sahnadan tushirishga urindi. Parlamentning noroziligini ayniqsa qirolning moliyaviy tadbirlari va tashqi siyosati kuchaytirdi. Inglz xalqi va parlament Ispaniyani Angliyaning dengiz va mustamlakalardagi asosiy raqibi deb bilgan bo`lsalar, qirol hukumati muxoHfatga qarshi kurash uchun Ispaniya bilan yaxshi munosabatda bo`ldi. Shunday qilib, qirol va partamcnt o`rtasidagi kurash Angliyani inqilobga olib keldi. Qirol Karl I (1625-1649) davrida bu kurash nihoyatda jiddiy tus oldi. Angliyaning Ispaniya va Fransiya bilan olib borgan urushlari uchun ingliz hukumatiga ko`p miqdorda pul kcrak edi. Qirolning tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklaridan norozi bo`lgan parlament uning hukmronligini uehinchi yilida "Huquqlar to`g`risidagi iltimosnoma" ni imzolatishga majbur qildi. Unga ko`ra, har qanday soliqlar faqat parlamentning ruxsati bilan yig`ilishi va har qanday hibsga olishlar qonuniy asosda bo`lishi kerak edi. Iltimosnoma imzolangandan keyin ham qirol parlamentning ruxsatisiz soliqlar yig`ishni davom ettirdi. Bunga qarshilik ko`rsatgan parlamentni tarqatib yubordi va 1629 yildan to 1640 yilgacha mamlakatni parlamentsiz boshqardi.

Qirolning eng yaqin maslahatchisi bo`lgan graf Strafford, absolyutizm tarafdori bo`lib, qirolning siyosiy dushmanlariga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. Qirolning yna shunday tarafdorlaridan biri Kenterberre Sobori arxiyepiskopi Lod, hukmron ingliz cherkoviga qarshi bo`lganlarni ta`qib qilish uchun "Oliy komissiya" deb nomlangan cherkov sudini boshqardi. Lod shafqatsiz ravishda dahriylar, puritanlar va lyuteranlarga qarshi kurashdi. Qirol xazinasini to`ldirish uchun hukumat 1635 yilda "Kema soligT`ni yig`ishga kirishdi. Bu soliq o`tmishda normanlarning talonchiliklariga qarshi kurashish uchun aholidan yig`ilgan soliq bo`lib, lining qaytadan joriy qilinishi umumiy norozilikka sabab bo`ldi. Inqilobning boshlanishi va fuqarolar urushi 1637 yilda Shotlandiyada xalq qozg`oloni ko`tarildi. Qo`zg`olonni Karl I ning ingliz absolyutizmi tartiblarini joriy qilish, Shollandiuaga ingliz cherkovini kiritish va Shotlandiya parlamenti huquqlarini cheklashga bo`lgan urinishi keltirib chiqardi. Shotlandiya katta harbiy kuchga ega edi. Shotlandiyaliklar Angliyaning shimoliy qismini egallab oldilar. Karl I ning ularga qarshi kurashish uchun na armiyasi va na mablag`i bor edi. Shuning uchun u-parlamentni chaqirishga majbur bo`ldi. 1640 yilning aprelida 11 yillik tanaffusdan so`ng yana parlment chaqirildi. Ammo bu parlament shotland isyonchilariga qarshi kurashish uchun qirolga pul bermadi va yana huquqlar to`g`risidagi iltimosnomada keltirilgan talablarni bajarilishini rad etdi. Karl I bir necha hafla o`tgandan so`ng parlamentni larqatib yubordi, shuning uchun u " qisqa parlament" deb nom oldi. Shotlandiyada qo`zg`olon kengayib boraverdi. 1640 yil noyabrda yangi parlament chaqirildi. Bu oldingisidan ham qaysarroq chiqdi. Shotlandiyaliklarning g`alabalaridan va qirolning qiyin ahvolidan foydalangan parlament uning oldiga o`z talablarini qat`iy qo`ydi., Qirol parlamentni tarqatib yuborishdan qo`rqib, uning talablarini qabul qilishga majbur bo`ldi. Bu parlament 12 yildan ziyodroq faoliyat ko`rsatdi, shuning uchun u "uzoq pariament" deb nom oldi. Pariamentning talabi bilan lord-kantsler Strafford va arxiyepiskop Lod o`limga mahkum qilindi. Parlament siyosiy ishlsr bo`yicha oliy qirol sudi bo`lgan "Yulduzli palata" ni va

cherkov sudi bo`lgan "Oliy komissiya" ni tugatdi, "Kema solig`i" bekor qilindi. 1641 yil noyabrda parlament "Buyuk remonstratsiyani"` qabul qildi. Unga ko`ra qirolning qonunga zid bo`lgan harakatlari birma-bar sanab o`tihb, davlatning barcha muhim lavozimlariga parlamcntning ishonchli vakillari qo`yildi. Rcmonslratsiyani qabul qilishda asosan qirolning yakka hokimligidan aziyat chekayotgan yirik burjuaziya ko`pchilik ovoz berdi. Qirol muxolifatni qarshiligini tugatish maqsadida quyi palataning daholarini hibsga olish uchun qurolli otryad yubordi. Ammo ular yashirinishga ulgurdilar. 1642 yil yanvarida qirol mamlakatning feodal tuzum kuchliroq bo`lgan shimoliy hududlariga chekinishga majbur bo`ldi. Parlament ham kurashga tayyorlanib, armiya tashkil qila boshladi. 22 avgustda qirol parlamentga urush e`lon qildi. Shimoliy va g`arbiy grafliklar qirol taraflda bo`ldilar. Ular iqtisodiy va siyosiy qoloq rayonlar bo`lob, iqtisodiy jihatdan rivojlangan janub,i-sharq, shimol va markazning sanoatlashgan rayonlari va flot parlament tomonida turdi. Qirolga qarshilik ko`rsatish markazi London shahri bo`lib qoldi. Ingliz cherkovi qirol tomonida, puritanlar esa parlament tomonida turdilar. Asosan dvoryanlardan tashkil lopgan qirol tarafdorlari " kavalerlar" deb, parlament tarafdorlari esa "yumaloqboshlilar" deb ataldi. Kurash boshida qirol tarafdorlari ustunlikka ega edilar., parlament armiyasi nihoyatda yomon tashkil qilingan edi. Bundan tashqasi parlament tarafdorlari o`rtasida yakdillik yo`q edi. Parlamentda asosiy rol presviterianlarga tegishli bo`lib, ular boy savdogarlar, monopolistlar, bankirlar va yangi dvoryanlardan chiqqan yirik yer egalaridan iborat edi. Ular inqilobning dastlabki yillarida qo`lga kirililgan yutuq va muvaffaqiyatlarini saqlab qolishni istar edilar. Shuningdek parlament tomonida independentlar ham turdilar. Ularning kuchini asosan o`rta hoi burjuaziya, o`rta va mayda dvoryanlar tashkil qildi. Bu toifa parlamentda hokimiyatni qo`lga kiritish uchun siyosiy islohotlar o`tkazishga harakat qilayotgan edi. Independentlarga o`rtahol va o`ziga to`q dehqonlar - yomcnlar, mayda savdogarlar va hunarmandlar ham qo` shildi. Parlamentning qirolga nisbatan qat`iy bo`lmagan siyosati va parlament qo`shinining muvaffaqiuatsizliklari ingliz jamiyatining radikal doiralarida

norozilik uyg`otdi. Norozi bo`lganlar independentlar partiyasi atrofida birlashdilar. Independentlarning daholaridan biri ingliz inqilobining yirik arbobi-Oliver Kromvel edi. Dvoryan oilasida tug`ilgan Kromvel 1640 yilda parlamentga saylandi. 1644 yil Kromvel harbiy islohotlar o`tkazib. temir intizomli "Yangi namunadagi armiya" tuzdi. Natijada qo`shinga rahbarlik markazlashtirildi, ofitser va askarlarga doimiy ravishda maosh tayinlandi, ular qurol-yarog` bilan ta`minlandi. 1645 yil iyunida Nesbi yaqinida Kromvel armiyasi qiro! qo`shinlarini tor-mor qildi. Natijada qirol parlament bilan kelishish to`g`risida muzokaralar boshlashga majbur bo`ldi. Ammo lining boshqa davlallardan inqilobni bartaraf etish uchun yordam olish to`g`risidagi iltimosi xalq orasida umumiy norozilikni tug`dirdi. 1646 yil mart oyida esa qirol qal`asi parlament qo`shini tomonidan egallangach, qirol Shollandiyaga qochib ko`di. 1647 yil yanvarda shotlandlar 400 ming funt sterling evaziga qirolni inliz parlamentiga tutib berdilar. Urush ketayotgan bir davrda parlament qo`shininig muvaffaqiyatlariga tayangan parlament yirik burjuaziya manfaatiga mos keluvchi tadbirlarni amalga oshirishga shoshildi. U qirol, yepiskoplik va feodal yerlarini konfiskatsiya qilib sola boshladi. 1646 yilda ritsarlarning mulklarini va g`ov tutishga qarshi bo`lgan barcha qonunlarni bekor qildi. Fransuz inqilobi hech qanday to`lovsiz feodal mulklarni tugatgan va uni burjua muiki deb e`lon qilgan bo`lsa, ingliz inqilobi bunday qilmadi. Chunki unda burjuaziya yangi dvoryanlar bilan birgalikda monarxiyaga, dvoryanlarga va hukmron cherkovga qarshi kurashdi, 1789-1794 yillardagi Frantsuz burjia inqilobida esa burjiaziyaa xalq bilan monarxiyaga, dvaryanlar va hukmron cberkovga qarshi kurashgan. Presviterianlar va ular bohqarayotgan parlament uchun inqilob tugadi. Qirol absolyutizmi sindirildi, hokimiyat parlamenl qo`liga o`tdi, feodal institutlari tugatildi, ammo xalq omrnasi hech narsaga ega bo`lmadi. Parlament xalqning siyosiy huquqlarini va diniy erkinligini kcngaytirishga yo`l qo`ymadi, aksincha uning soliq siyosati xalq ommasining ahvolini og`irlashtirdi. Xalq ommasi endi independentlardan uzoqlashib, levellcrlar (tenglashtiruvchilar) partiuasiga ergasha boshladilar. Bu partiya rahbari Jon Lilbern edi, Yangi partiya asosan shahar va

qishloq mayda burjuaziyasidan iborat edi. Ular umumsaylov huqiqini joriy qilishni, qirol hokimiyatim esa bekor qilishni, lordlar palatasi o`rniga bir palatali parlament joriy qilishni va qishloq jamoalariga g`ov tutilgan yerlarni qaytarib berishni talab qila boshladilar. Armiyadagi askarlarning ko`pchiligi bu partiyani qo`llab-quvvatladilar. Partiyadagi askarlarning vakillari i! Xalq bitimi" deb nomlangan talabnoma bilan chiqdilar. Bu bitim umumsaylov huquqini joriy qilishni, davlatning din ishlariga aralashnasligini va majburiy xizmatni bekor qilishni talab qildi. 1647 yil oktyabr-noyabr oylarida London yaqinidagi Pyotnida armiya konferensiyasi chaqirilib, unda armiyaning yuqori doiralari-grandlar va levellcrlar uchrashdilar. Konfcrensiyada asosan umumsaylov huquqi to`g`risidagi talab muhokama qilindi, ammo qamashuvchilar bir qarorga kela olmadilar. Shunda umumqo`shin kengashi tarqatib yuborilib, uning o`rniga ofitserlar kengashi tuzildi. .Ofiserlar bilan askarlar o`rtasidagi munosabatlar kcskinlashdi. Shunday bir vaqtda qirolning qochganligi to`g`risida xabar tarqaldi. Respublikaning e`lon qilinishi 1647 yil oxirida parlament armiyasi ta`qibidan Uayt oroliga qochgan qirol Shetland reaksionerlari bilan yana hokimiyatni tiklash to`risida bitimni imzoladi. 1648 yil bahorida shimoldan Angliyaga 20000 kishilik Shollandiya qo`shinlari bostirib kirdi. Ammo inqilobiy armiya shotlandlarni tor-mor elib, qirolni asir oldi. Kromvelning buyrug`iga ko`ra, polkovnik Prayd parlamenlni qirol bilan munosabat o`rnatishga tayyor turgan prcsviterian deputatlardan tuziladi, 140 ta deputat parlamentdan quvg`in qilindi. Hndi parlamentda indepcndentlardan iborat deputatlar qoldi. Angliya respeblika, deb e`lon qilindi. Parlamentga qirolni sudga lortish haqida lalabnomalar tusha boshladi. Shunda umumpalatasi u Oliy sud"ni ta`sis etdi. 1649 yil 30 yanvarda qirol liran, qolil va davlatning dushmani sifatida o`lim jazosiga hukm qilindi va u qatl etildi. Angliya yana bir rnarta respublika deb e`lon qilindi. Fuqarolar urushi mamlakat xo`jaligini izdan chiqardi, qurg`oqchilik, ochlik va epidemiyalarga sabab bo`idi. Hukumat bar yili urushlar olib borib, soliqlar

miqdorini oshirdi. Xalq ommasini ahvoli og`irlashdi. Shotlandiyada saqlanib qolgan presvileriannlar royalchilar (qirol hokimiyati tarafdorlari)ning bosh shtabini tashkil qildilar. U ycrda qall o`ilgan Karl Ining o`g`li Karl II o`zini Shotlandiya qiroli, deb e`lon qildi va Angliyaga-bostirib kirish uchun qo`shin tayyorlay boshladi. Bu Angliyada inqilobiy harakatlarni yangidan kuchaytirib yubordi. Xalq va armiya safida norozilik lo`lqinlari ko`tarila boshladi. Levellerlar o`rasidan ancha qat`iy bo`lgan yangi oqim "Haqiqiy levellerlar" yoki `"diggcrlar" (qazuvchilar) ajralib chiqdi. Diggerlar yerni umummulk bo`lishini va har bir kishini unda hech qanday ijara pulini to`lamasdan raehnat qilishni talab qilib, o`z- o`zicha bo`sh yerlarni egallab olib, yerlarni dehqonchilik uchun tayyorlay boshladilar. Haqiqiy levellerlarning agrar dasturi Jerard Uinstenlining "Ozodlik qonuni", deb atalgan pamfletida o`z aksini topgan. Unda Uinstenli jamiyatni ideal ravishda tashkil qilish rejasini tuzib bergan. Levellerlar qo`zqolonini bostirgan Krombel Trlandiyani zabt etishga kirishdi. Unung jazo ekspcditsiyasi koplab begunoh aholini qirg`in qildi. Kromvel Irlandiya qo`zg`lonini bostirgandan so`ng Shotlandiyaga yurish qilib, Karl II qo`shinini tor-mor etdi. 1654 yilda Angliya, Shotlandiya va Irlandiya yagona davlatga birlashganligi lo`g`risida qonun e`lon qilindi. Respublika o`zining eng qudratli va yuksalgan darajasiga etdi. Chel davlatlar Angliya bilan diplomatik va savdo munosabatlarini tikladilar. Mamlakal ichida o`zining dushmanlarini tor-mor etgan ingliz burjuaziyasi endilikda tashqi dushmanlar va raqobatchilar bilan kurashga otlandi. 1651 yil parlament "Navigatsion akt"ni e`lon qildi, unga ko`ra Angliyaga kiritilayotgan tovarlar ingliz kemalarida yoki o`sha tovarni ishlab chiqqan mamlakatning kemalarida keltiriiishi lozim edi. Bu akt birinchi navbatda Angliyaning dengizdagi raqobatchisi bo`lgan Gollandiyaga qarshi qaratilgan bo`lib, Gollandiyaga Amerikadagi ingliz koloniyalari bilan savdo qilish ham taqiqlandi. Kromvel protektorati

Kromvef o`z faoliyati davomida asosan yangi dvoryanlar va burjuaziya manfaatini himoya qilishga harakat qildi. Endilikda u inqilibni yanada chuqurlashishini xohlanasdan, 1653 yilning aprelida Kromvel uzoq parlamentni tarqatib yubordi. Bir necha oydan keyin independentlardan tashkil topgan Kichik parlament - konvent tuzildi. Bu parlamentning radikal tadbirlari hukumatni tashvishga soldi va tezda u ham tarqatib yuborildi. 1653 yil 16 dekabrda Kromvel Angliya respublikasining umrbod lord- protektori, deb e`lon qilindi. Mamlakatda qattiq senzura joriy qilindi, diktaturaga qarshi bo`lganlar hibsga olindi. Qirol tomonidan turib kurashganlaming barchasiga yillik daromadning 10 fbizi miqdorida soliq sohndi. Mamlakat 10 ta harbiy okrugga bo`linib, ularni keng politsiya vakolatlariga ega bo`lgan general-mayorlar boshqardi. 1654 yil Angliya navigasion aktga qarshi chiqqan Gollandiyani urushda mag`lubiyatga uchratdi. Natijada Gollandiya ushbu aktni tan oldi va kontributsiya to`lashga majbur bo`ldi. Kromvel vafotidan (1658) keyin Angliyada hokimiyat ofitserlar qo`lida qoldi. Endi burjuaziya va yangi dvoryanlarga inqilob davrida qo`lga kiritilgan huquqlarni himoya qiladigan va inqilobning yanada chuqurlashishini oldini oladigan kuchli hokimiyat kerak edi, ular monarxiyani tiklashga qaror qildilar. 1660 yilda yig`ilgan parlament hukumatni qirol,lord va jamoalarga tegishli bo`lishi kerakligi to`g`risida qaror chiqardi. Karl II Angliya qiroli deb e`lon qilindi. Styuartlar sulolasi hokimiyatining tiklanishi va ularning boshqargan davri "reslavratsiya" (tiklanish) davri deb ataladi. Angliyada Styuartlar hukmronligining tiklanish davri va burjua tuzumining o`rnatilishi

Karl II O`yuart Angliyada hokimiyatga qaylgandan keyin eski tartiblar to`liq liklanmadi. Qirol fuqarolar urushining qatnashuvchilariga avf e`lon qildi va inqilob davrida konfiskatsiya qilingan yerlarni o`z egalariga qoldirish `to`g`risida farmon chiqardi. Davlatning soliq va moliyaviy ishlarini parlament olib boradigan bo`ldi. Qirolga parlament maosh tayinladi. Mamlakalni, asosan, parlament boshqardi. Lckin avf e`lon qilinishiga qaramasdan respublikachilar ta`qib ostiga olindi. Kromvel va boshqa inqilib arboblarining murdalari qabrdan chiqarilib, dorga osildi va so`ngra boshlari olindi. Xo`jalikning barcha tarmoqlarida kapitalistik munosabatlar taraqqiy etdi.Kapitalistik fermcrlar soni oshdi, g`ov titish va dehqonlarning yerdan mahrum qi`inishi kuchaydi. sanoat katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Angliyaning Flindiston bilan savdosi natijasida 600 000 funt foyda olina boshlandi. Muslamlakaiarning boyliklari talandi. Karl II burjuaziya tabaqasining manfaatlari bilan kam hisoblasha boshladi. Ayniqsa. qirolning tashqi siyosati ularning noroziliklariga sabab bo`ldi. U hokimiyatga kelguncha ham Fransiyadan qarz ola boshlagan edi. Taxtga o`tirgach, yana Fransiya bilan yaqinlashish yo`lini tutdi. Karl II frantsuz qiroli Lyudovik XIV dan olgan katta pul evaziga ingliz tovarlari ucbun frantsuz bozorlarini yopib qo`yilishiga o`z roziligini berdi. Shundan keyin u 5 000 000 frank evaziga Fransiyaga Kromvel davrida Ispaniyadan tortib olingan Dyunkerxenni ham soldi. Qirol bilan parlament o`rlasidagi kurash Angliyaning siyosiy hayotida 2 ta siyosiy partiya -- tori va vigilarni tashkil toptirdi. Torilar partiyasiga yirik yer egalari va ingliz` ruhoniylaridan iborat qirol hokimiyati tarafdorlari a`zo boldilar. Vigilar partiyasiga esa yirik moliyachilar va bir qism yirik yer egalari kirdiiar. Ular qirol hokimiyati hisobiga parlament huquqlarini kengaytirishga harakal qildilar. 1685 yilda taxtga Karl II ning ukasi Yakov II o`tirdi. U mamlakatda absolyutizm va katolik dinini tiklashni o`zining asosiy vazifasi, deb bildi. Torilar va vigilar bundan tashvishga tushdilar. 1688 yilning iyunida tori va vigilar Angliya taxtiga Yakov II ning kuyovi Qo`shma provinsiyalar (Gollandiya) shtatgalteri

Vilgelm Oranskiyni takiif qildilar. Noyabr oyida hech qanday qarshilikfarsiz Oranskiy Angliya taxtini egalladi, Yakov II Fransiyaga qochdi. Vilgelm Oranskiy taxtga o`tirish arafasida parlament unga "Huquqlar to`g`risidagi deklarasiya"ni qabul qilish shartini qo`ydi. Unga ko`ra qirol qonunlarning harakatini to`xtatish vakolatidan mahrum qilinib, soliqlarni joriy qilish huquqi faqat parlament ixtiyoriga berildi. Doimiy armiyani tuzish va ta`minlash ham parlamentning ruxsati bilan amalga oshiriladigan bo`ldi. 1701 yilda qabul qilingan qonunga ko`ra bar qanday qabul qilingan qonunlar nafaqat qirol imzolagandan keyin, balki parlament oldida mas`ul bo`lgan vazirlar mahkamasining boshlig`i imzolagandan so`ng kuchga kirishi belgilab qo`yildi. 1688 yil voqialarini ingliz burjuaziyasi "Shonli inqilob"deb nomladi. Chunki u hech qanday qon to`kishsiz Angliyada burjua parlamenlar tuzumini mustahkamladi. XVIII asr va XIX asrning boshlarida Angliyaning Ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti XVII asr burjua inqilobi Angliyada boshqarishning feodal-mustabid tizimini tugatdi va bu bilan kapitalizmning bundan keyingi taraqqiyotiga xalaqit berib turgan eng asosiy to`siqni bartaraf etdi. Shuning ychun ham XVII asrning oxiri va butun XVIII asr Angliya uchun ishlab chiqaruvchi kuchlarning o`sish davri bo`ldi, bu esa pirovard natijada ayni shu mamlakatda ishlab chiqarishning yangi shakilarini yaratishga-mashinalashgan yirik kapitalistik ishlab chiqarishning g`alabasiga olib keldi. Dunyo mamlakatlari orasida dastlab Angliyada kapilalistik fabrika bunyud qilinib, bu fabrika undan oldin o`tgan mahufakturaga qaraganda kapitalistik xo`jalikning xiyla etuk va rivojlangan ko`rinishi edi. Ammo Angliya tarixida XVTTT asr boshqa jihatdan ham muhim bo`ldi. XVIII asrda ingliz parlamentar tizimi, ya`ni yangi zamondagi burjua davlatiga xos shakli tashkil topdi. Bu hukumatning oldida mas`uliyatli ekanligida, umumpalatasida qaysi siyosly partiya ko`pchilikka ega bo`lsa, o`sha siyosiy partiya rahbarlaridan ministrlar tayinganligida o`z ifodasini topdi. Keyinchalik ministrliklarning

parlament oldida javobgarligi prinsipini Yevropadagi hamda dunyoning boshqa qit`alaridagi burjua mamlakatlarining ko`pchiligi biror shaklda qabul qildilar. Nihoyat, XVI11 asrda Britaniya mustamtaka imperiyasi vujudga keldi. XVIII asr oxirlarida Angliya juda ko`p mustamkalarga ega bo`lib, bu mustamlakalar ycr yuzining barcha qit`alariga yoyilib yotar edi. U o`zining mustamlakachilik sohasidagi eski raqiblari -Ispaniya, Portugaliya va Gollandiyani orqada qoldirib ketdi. Angliya agrar sohada ham yangi va eng xavfH raqibi Fransiyadan ko`ra tez rivojiandi. XVIII asr lendlordlari odatda xo`jalik ishlari bilan o`zlari shug`ullanmasdan, yerlarni yirik ijarachi fermerlarga uzoq muddat bilan ( ko`pincha 99 yilga) ijaraga berar edilar. Bunday yirik ishlab chiqarish korxonalari haqiqiy kapitalistik korxonalar edi. Fermer takomillashgan mehnat qurollarini va yerga ishlov berishning ilg`or usullarini qo`llab, juda ko`p yollanma qishloq xo`jalik ishchilarini ekspluatatsiya qildi, zotli mollarni boqib ko`paytirdi hamda hosildorlikni ancha oshirishga erishdi. Sanoatni zarur xom-ashyo bilan, sanoat shaharlari va posyolkalarini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta`minlab turgan fermerchilik kapitalistik xo`jaligi mamlakatda kapilalizmning umumiy rivojlanishiga mos kelar edi. Agrar to`ntarishning ikkinchi oqibati, dehqonlarni ekspropriatsiya qilish natijasida bo`shab qolgan ishchi kuehlari biian o`sib kelayotgan kapitalistik sanoatning ta`minlanishi, bu ham sanoat uchun katta ahamiyatga ega edi. Yerdan mahrum qilingan dehqonlarning bir qismigina fermadan o`ziga ish topa olar edi. Yeridan ayrilgan dehqonlarning ko`pchilik qismi esa shaharlarga ketar va shu tariqa ishsizlar armiyasini bunyodga keltirar edi. Bu ishsizlar armiyasi esa manufaktura va fabrikaiarni doirniy ishchi kuchi bilan ta`minlar edi. Dehqonlarning yeridan mahrum qilinishi va agrar inqilob Angliyada sanoat to`ntarishini tayyorlagan eng muhim sharoitlardan biri "agrar to`ntarish" yoki "agrar inqilob" bo`ldi.Angliyada dehqonlarning yerga jamoa bo`lib egalik qilishi juda barvaqt yemirila boshladi.Jamoa yerlarining va dehqonlarga tegishli chek yerlarning lordlar tomonidan tortib olinishi XV asrningTO-yillarida keng qo`llanilib,XVI-XVII asrlarda ayniqsa avj ofib ketdi.

1688-yilgi davlat to`ntarishi qirol yerlarining xususiy shaxslar (birinchi galda vigi-dehqon zodagonlarga hamda qisman London bankirlari va savdogarlariga mansub bo`lgan shaxslar) qo`liga o`tib qolishiga sabab bo`ldi.Angliya qirollari qo`lida bunday yerlar hatto XVII asrning 2-yarmida,burjua inqilobidan keyin ham juda ko`p saqlanib qolgan edi.Yangi yer egalari zodagoniar va burjuaziya qadimdan davom etib kelayotgan dehqon yer egaligi bilan sira hisolashmas edi. Bunday sharoitda dehqonlarning yerdan mahrum etilishi, XVII asrning 2- yarmidan avj olib ketgan edi. Ingliz statisti Gregori King ma`lumitiga ko`ra aholining eng kambag`al toifasiga 3 000 000 ga yaqin kishi, 3 - loifadagi dehqonlarga (frigolderlar. kopigolderlar va Biroq agrar to`ntarishi yuqorida aytib o`tilgan xususiyallari bilan kapitalizmning rivojlanishiga yordam bergan bo`lsa,ikkinchi tomondan uning oqibatida Angliyada hukmron lendtordlar tabaqasi saqlanib qoldi.Lendlord-dvoryanlar yer rentasi tariqasida juda katta o`lpon olar edi,biroq bu o`lpon endi kapitalistik renta ko`rinishiga ega bo`igan edi. Sanoat to`ntarilishi va uning oqibatlari XVIII asrning ikkinchi yarmida Angliyada yirik kapitalistik ishlab chiqarishning bunyodga kelisni uchun barcha shart-sharoitlar mavjud edi: Bu vaqtda ingliz kapitalistlari qo`lida muslamlakalarni talash va Yevropadan boshqa qif alardagi turli mamlakatlar bilan dengiz osha savdo-sotiqdan behad ko`p tbyda olish natijasida juda katta miqdorda Fransiyadan uning Osiyo va Amerikadagi yaxshi mustamlakalarini tortib olib, unga qaqshalqich zarba berdi. Ingliz mustaralakachilari XVIII asrda juda keng miqyosda misli ko`rilmagan vahshiylik, shafqatsizlik va makkorlik ishlarida mustamlakalarni talashi, dastlabki jamg`arilish, deb ataladigan jarayonning nihoyasiga yetganligini bildirar cdi, bu jarayonga XV asr oxiri va XVI asrning birinchi yarmidayoq geografik kashflyotlar bilan asos solingan edi. Bo`sh yerlarni egallash, dchqonlarni yersizlantirish, mustamlakalarni talash hisobiga kapital to`plab olgan savdo-sanoat burjuaziyasi ko`poq foyda olish uchun mashinalashgan yirik ishlab chiqarish zarurligini tushundi. Ana shundan so`ng ular

har qanday texnika sohasidagi kashfiyotlarga jiddiy e`tibor berdilar va tan-texnika yangiliklarini qo`llash bilan birga uni yaratgan kishilarni rag`batlantira boshladilar. Ip-gazlama sanoatida birinchi ko`zga ko`rinarli takomillashtirish to`quvchilik ishida amalga oshirildi. Mexanik injener Key 1733 yilda maxsus arg`amchi yordamida harakatlanuvchi uchuvchu moki ixtiro qildi. Uchuvchi moki to`qish jarayonini tezlashtirdi. Ip yigiruvchilar ip etkazib bera olmay qoldilar. Endi ipga talab ko`paydi. Ip tanqisligi kapitalistlarni ip yigirish ishida ham texnikaviy takomillikni qidirishga majbur etdi. 1761 . yilda "Mahoratni va sanoatni rag`batlantirish jamiyati" maxsus murojaatnoma chiqarib, unda mexanik ip yigiradigan charx ixtiro qilgan odamga mukofot e`lon qildi. 3765 yilda lo`quvchi Jeyms Xargrvs qo`l balan harakatga keltiriladigan mexanik ip yigiruvchi charx ixtiro qildi va unga qizining nomini berib "Jenni" deb atadi. Yigiruvchilik texnikasida bu ixtiro katta sakrash edi. Bu endi haqiqiy mashina bo"lib, u ishni kishi barmoqlarini yordamisiz yigiraverar edi. Yangi ixtiro ilgari o`zining oyoq charxida bitla duk bilan ip yigirib kelayotgan ko`pdan-ko`p hunarmandlarning o`rnini bosdi. "Jenni"da bir yo`la 16-18 duk bilan ishlash mumkin edi. Ammo uning yigirgan ipi ingichka va zaif bo`lib, charx hali kishi qo`li bilan harakatga keltirilar cdi. Ammo yigiruv sohasida takomillashtirish ishlari davom etdi. 1769 yilda tcxnik Richard Arkrayt suv dvigateli bilan harakatga keltiriladigan yangi dastgoh loyihasini taqdim etdi. 1799 yilda Samyucl Krompton ip yigiruv mashinasini takomiflashtirdi. U "Myul-mashina" degan mashinani ixtiro qildi. U "Jenni" singari ingichka, biroq Arkraytning suv mashinasi singari pishiq ip berar edi. Arkraytga qadar ham 1760 yilda rus korchaloni Rodion Glinkov dunyoda birinchi mexanik yigiruv fabrikasini qurgan edi. Bu fabrika o`rnatilgan suv parragi yordamida o`zi yigiruv mashinani harakatga kellirar, mashina esa 9 kishining ishini qilar edi. O`sha zamonlarda Rossiyada hukm surgan feodal-krepostnoylik tuzumi sharoitida Glinkovning buyuk tashabbusi qo`flab quwatlanmadi. Uning nomi uzoq vaqtgacha unutilib ketdi, vanolanki, u ip yigiruv korxonasini mexanizalsiyalashni haqiqatan boshlab bergan dastlabki shaxs edi.

Yangi ip yigiruv mashinalarining qo`llanilishi natijasida endi to`qimachilik ishi orqada qolib ketdi. Endi Keynning uchar mokisini takomillashtirish kerak edi. Bu muammoga Endmund Karlrayt 1785 yilda ixtiro qilgan mexanik to`quv stanogi barham berdi. Muayyan vaqt ichida 40 ta to`quvchi qo`l kuchi bilan qancha mato to`qib chiqarsa, Kartrayt stanogi ham shuncha mato to`qib chiqarar edi. Ammo Kartrayt stanogi XIX asrda qo`shimcha ravishda takomillashtirilgandan so`ng qo`lda to`qishni keng ko`lamda siqib chiqara boshladi. Dasllabki yirik mashinalarning dvigateli sifatida asosan suv kuchidan foydalanildi. Fabrikalarning kopchiligi katta yo`llardan va bozorlardan uzoq bolsa ham, odalda, daryolarga yaqin joylarga qurildi. Rivojlanib kelayotgan mashina sanoati uchun yangi, universal dvigatel zarur edi. Bu xildagi dvigatel bug` mashinasi tarzida angliyalik Jems Ualt tomonidan ixtiro qilindi. U bug` mashinasi uchun patentni birinchi marta 1769 yilda, ikki tomonlama bug` beradigan mashinasi uchun 2-patentni 1784 yilda oldi. Bug` dvigateli bilan ishlaydigan birinchi ip yigiruv fabrikasi ham 1784 yilda qurilgan edi. XVIII asr ingliz sanoatida metallurgiyaning yirik sanoatga aylanishiga yordam bergan boshqa bir qancha ixtirolar qilindi. 1735 yilda Abragam Derbi cho`yan critish uchun toshko`mirdan foydalanish usulini ochdi. 1750 yilda Benjamin Xentsman mineral yonilg`i bilan po`lal eritish usulini ixtiro qiSdi. Sanoatga mashinalarning joriy qilinishi mehnat unumdarligini oshirdi. 1720 yilda Angliyada 18 ming tonna, 1802 yilda esa 250 ming tonna cho`yan ishlab chiqarilgan. Yirik fabrika sanoalining rivojlanishi Angliyaning iqtisodiy gcografiyasini keskin o`zgartirib yubordi. Agar ilgari mamlakalning aholosi zich va savdo-sotiq cng rivojlangan qismi janubi-sharq bo`lgan bo`lsa, sanoat to`ntaruvi jarayonida ishlab chiqaruvchi kuchlarning ko`p qismi u erdan shimoli-g`arb tomonga ko`chib o`tdi. Manchester, Birmingem, Liverpul, Glazgo kabi shaharlar asosiy sanoat markazlariga aylandi. Fabrikalarda mehnat og`ir bo`lib, ish vaqti sutkasiga 14-18 soalni tashkil qilar edi. Yangi mashinalarning ixtiro qilinishi koplab ishi kuchlarini keraksiz qilib qo`ydi, o`rtacha ish haqining kamaytirilishiga, ayollar va bolalarning arzon

mchnatidan foydalanishni csa kengaytirilishiga olib keldi. Ularning hammasi ishchilar o`rtasida norozilikni kcltirib chiqardi. Bu norozilik masinalarni buzish, mehnat qurollarini sindirish ko`rinishida ro`y berdi. 1769 yilda parlament mashinalarni buzganlar uchun o`lim jazosi berish to`g`risida maxsus qonun qabul qildi. Mashinalarni buzuvchilar - ludchilar - deb ( birinchi stanokni buzgan afsonaviy Hed Lud nomi bilan) ataldi. Dastlabki paytlarda ishchilarning mashinalarga qarshi keskin kurashi tabiiy hoi edi. Sanoat to`ntarishi davrida mashinalarni sindirish va majaqlab tashlash, ishchi g`alayonlarining o`ziga xos shakllaridan biri bo`lib, bu davrda ishchilar o`z kulfatlarining haqiqiy sababi kapitalistik munosabatlarning o`zida ekanligini hali tushinib etmagan edi. Ludchilar harakati keyinchalik, XV111 asrning 2-yarmidan ishchilarning ish tashlash harakati shaklini oldi. Sanoat inqilobi 1825 yilda J.Stefenson tomonidan paravozning ixtiro qilinishi bilan nihoyasiga etdi. Mamlakatda temiryo`l qurilishi avj olib, 1850 yilda butun mamlakat temiryo`l to`ri bilan o`rab tashlandi va ularning umumiy uzunligi 50 ming km.ga etdi. Temiryo`l qurulishi metallurgiya. mashinasozlik, tog`-kon qurilishi ishlariga turtki berdi. 20 yil ichida cho`yan eritish 3 barobarga etib, 2 million tonnadan oshib ketdi. Temiryo`llar qurilishi paravoz va vagonsozlikka ham keng yo`l ochdi. Sanoat to`ntarishi katta ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar keltirib chiqardi. Yirik fabrika ishlab chiqarishning g`laba qilishi natijasida Angliyada sanoat ishchilari paydo bo`ldi. Sanoat to`ntarishi oddiy, qo`l bilan harakatlanadigan qurollarni mashinalarga, ustaxonalarni fabrikalarga, hunarmandlarni ishchilarga, sobiq yirik savdogarlarni fabrikantlarga aylantirdi. Sanoat to`nlarush shunday qilib, kapitalistik jamiyat taraqqiyotida muhim marra edi. Bu ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi borasidagi juda katta sakrash va ayni paytda kapitalizm ishlab chiqarilishi munosabatlarining shakllanishida yangi bosqich edi. XIX asrning boshlarida Angliyaning ijtimoiy-siyosiy ahvoli Angliyada XIX asr boshlarida mayda burjuaziya va ishchilar siyosiy tu/umni demokratlashtirishni va umumiy saylov huquqtni joriy qilinishini talab qilmoqda

edi. Ko`p yillik kurashdan so`ng ishchilar 1824 yilda ishchi tashkilotlarini tuzishni taqiqlivchi qonunni bckor qilishga erishdilar. Bu qonun 1799 yilda joriy qilingan edi. Endi tezda ishchlar ishlab chiqarishning deyarli barcha sohalarida o`zlarining kasaba uyushmalari (Tred-yuniontar)ni tuzdilar. Biroq. kapitalistlar tred- yunionchilik harakatidan tashvishga tushib, 1825 yilda "Ishchilarning ittifoqlari haqida qonun"ni qabul qilinishiga erishdilar. Mazkur qonun, mehnat sharoitlarini yaxshilanishini talab qilib chiqgan ish tashlashlar va namoyishlar o`tkazishni man qildi. 1825 yilda Angliyada birinchi marta ortiqcha ishlab chiqarish oqibatida iqtisodiy inqiroz yuz berdi. U sanoatning barcha sohalarida, ayniqsa to`qimachilik sohasida ancha kuchli tarzda namoyon bo`ldi. Ko"plab sanoat korxonalari yopildi, yoki to`liq bo`lmagan ish kuniga o`tkazildi. Mamlakatda ommaviy ishsizfik hukm surdi. U bilan birga oziq-ovqat mahsulollarining narxi oshib ketdi. Inqiroz aholining norozilik harakatlarini kuchaytirdi. 20-yillarning oxiridan Angliyada mayda burjuaziya, sanoat burjuaziyasi va ishchilarning parlament islohotlari uchun kurashi kuchaydi. Sanoat burjuaziyasining iqtisodiy qudrati tez o`sdi, ammo uning parlamentdagi (a`siri oldingiday suslligicha qolmoqda edi. Xalq ommasi saylov huquqlariga ega emas edi. Angliyaning 20 mln. kishilik aholisidan faqal 220 ming kishi saylov huhuqiga ega edi. Parlamentda yirik ycr egalari, savdo va sanoat burjuaziyasi hukmronlik qilar edi. Lendlordlarning siyosiy ta`sirining ustunligi saylov masalasida yaqqol ko`rinmoqda edi. Aholisi 400 ming kishidan iboral bo`lgan 30 ta "rutubatli joylar" umum palatasiga 22 tadan, Manchester, Birmingem, Lids, Shefflld va London shaharlarining 1,5 mln. kishilik aholisi parlamentga bor yo`g`i 4 ta deputat saylash huquqiga ega edi. Sanoat burjuaziyasi o`zining parlamentdagi siyosiy ta`sirini kuchaytirish uchun ishchilarning parlament isiohotlarini talab qiluvchi kurashidan foydalandi. "Sving" harakati va parlament islohotlari

Angliyada siyosiy kurash 1830 yilda keskin tus oldi. Xalq ommasi Fransiyadagi iyul inqilobi haqidagi xabardan junbushga keldi. 1830 yilda Angliyaning janubidagi qishloq xo`jaligida band bo`lgan ishchilar orasida "Sving" ("arg`amchi" yoki "dor") nomi bilan ataluvchi norozilik harakati boshlandi. Kent grafligidagi bunday harakatlarda qatnashgan ishchi batraklar ish haqi miqdorini oshirilishini talab qilib, qishloq xo`jalik mashinalarini vayron qildilar, g`alla va boshqa mahsulotlar saqfanadigan omborlarga o`t qo`ydilar. Qishloq aholisi joylarda fermerlar, yer egalari bilan ish haqi va boshqa majburiyatlar bo`yicha shartnomalar imzolagan. Bunday shartnomalarni tuzishdan bosh tortgan lendlordlarga "Sving" yoki "Kapitan Sving" imzosi bilan tahdidli xatlar bitilgan. Hukuinat "Sving" harakatini bostirish uchun qo`shin va artilleriya safarbar etdi. Maxsus sudlar joriy qilinib, aybdorlar jazoga hukm etildi. Harakatning yirik namoyondalari bo`lgan Kuper, Kuk va yana 7 kishi dorga osildi. Boshqa faol ishtirokchilardan 457 kishi Avstraliya va Tasmaniya oroliga surgun qilindi, yuzlab kishilar qamoqqa olindi. 1831 yilda parlamentning umumpalatasi islohotlar to`g`risidagi qonun qabul qildi, ammo lordlar mazkur qonunni rad etdilar. Bunga javoban mamlakalda yangidan inqilobiy harakatlar boshlandi. 1832 yilda lordlar islohotlar haqidagi qonunni qabul qilishga majbur bo`ldilar. Parlament islohoti to`g`risidagi qonun 56 ta "rutubatli joylar"ni parlamentda vakillik qilishini tugatdi. 30 ta "rutubatli joylar" endi parlamentga 2 tadan emas, balki 1 tadan deputat yuboradigan bo`ldi. Yirik sanoat shaharlari parlamentda o`z vakillariga ega bo`lish huhuqini qolga kiritdilar. Saylov huquqi bir yillik daromadi 50 ming funt sterliogdan kam bo`lmagan barcha yer egalariga berildi. Saylovchilarning soni 670 ming kishiga oshirildi. Saylov huquqlari uchun kurashgan mayda burjuaziya va ishchilar bunday huquqlarga erishmadilar. saylov okruglarining notengligi va saylovda ochiq ovoz berish saqlanib qoldi. 1831 yilgi parlament islohotiari sanoat burjuaziyasining parlamenldagi vakilligini ta`minladi.

XIX asrning 30-40-yillarida Angliyada sanoat to`ntarishi nihoyasiga etdi. Sanoat taraqqiyoti bo`yicha Angliya hamon dunyoda birinchi o`rinni egallashda davom etdi. 1840 yilda Angliyaning dunyo bo`yicha sanoat ishlab chiqarishdagi hissasi 45% ni tashkil etdi. To`qimachilik sanoatda ishlab chiqarishning etakchi sohasi bo`lib qolaverdi. 30-yillarning boshlarida ishchilar harakati ingliz burjuaziyasining mo`^tadil fabrika qonunlarini chiqarishga majbur etdi. 1831 yilda 18 yoshgacha bo`lgan o`smirlarni tunda mehnat qilishini, 1833 yilda esa 9 yoshgacha bo`lgan bolalarni zavod va fabrikalarda mehnat qilishni ta`qiqlovchi qonunlar qabul qilindi. Shu bilan birga 1832 yildagi pariament islohotlari natijasida jamoa palatasida o`z mavqcini mustahkamlab olgan burjuaziya kapitalist mulkdorlardan kambag`al qashshoqlar uchun olinadigan soliqlarni to`lashdan ozod bo`lishga urindilar. Bu bilan ular kambag`allarni diniy qavmlar orqali berilib turgan yordamdan mahrum etib, ularni yanada kamroq miqdordagi maoshlar uchun ishlashga majbur etmoqda edilar. 1834 yilda qabul qilingan kambag`allar to`g`risidagi qonun ana shu maqsadni ko`zda tutgan edi.1601 yildayoq joriy qilingan qonunga ko`ra kambag`allarga, ya`ni, ishsizlar, xonavayron bo`lgan mayda hunarmandlar va dehqonlarga diniy qavmlar tomonidan berilib kelayotgan yordam puli keskin qisqartirildi, mulkdorlardan kambag`allar uchun olinadigan mazkur soliq tugatildi. 1834 yilda parlament tomonidan kambag`allar to`g`risidagi qonunning qabul qilinishi ishchilarga saylov huquqi uchun kurashni kuchaytirish lozimligini ro`y- rost ko`rsatdi. Bu kurashning kuchayishiga iqtisodiy inqirozlar ham katta ta`sir qildi. Chartistlar harakati va ularning talablari 1836-1838 yillarda Angliya iqlisodiyotida yana ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi yuz berdi. Mahsulotlarning bahosi va aktsiyalarning kursi tushib, mahsulol ishlab chiqarish qisqardi. Inqiroz to`qimachilik, kemasozlik, metallurgiya, metallni qayta ishlash va ko`mir sanoatiga jiddiy ta`sir qildi. Natijada inqiroz ingliz ishchilarining ish haqlari hajmini tushib ketishi va ommaviy ishsizliklarni keltirib

chiqardi. Bu esa AngHyada ishchilarning siyosiy harakati bo`lgan chartistlar harakatini paydo qildi. 1836 yil "London ishchilarining assotsiatsiayasr` tashkil qilindi. Uni duradgor Uilyam Lovett boshqardi. Assotsiatsuya 21 yoshga etgan va mazkur hududda 6 oydan kam bo`lmagan muddatda yashayotgah barcha crkaklar uchun umumiy saylov huquqi joriy qilish, parlament deputatligiga nomzodlar uchun mulkiy senzni bckor qilish, saylov okruglari va ulardan korsatiladigan deputatlar sonini o`zaro tenglashtirish, har yili parlament saylovlarini o`tkazish, deputatlar mehnatini taqdirlash, yashirin ovoz berish kabi talablarni ilgari surmoqda edi. Bu 6 ta talab ishchilar orasida juda mashhur edi. 1 Chunki ishchilar umumsaylov huquqini qo`lga kiritib, o`ziarining mehnat va turmush sharoitini o`zgartirishga umid qilmoqda edilar. Ishchilarga umuniy saylov huquqi tub ijtimoiy o`zgarishlarni qonuniy tarzda amalga oshirish uchun kerak edi. London ishchilari assotsiyatsiyasining talablarini amalga oshirish uchun 1937 yilda irlandiyalik advokat Fergyus O`Konnor boshchiligida Lids shahrida tashkil o`ilgan "Katta simoliy iltifoq" a`zolari faol qatnashdilar. Ishchilar bilan birga siyosiy tuzumni demokratlashtirish kurashida burjua liberallari (murosachilar) ham qatnashdilar. Birmingemda umuniy saylov huhuqi uchun liberal-bankir T.Atvud boshchiligidagi "Siyosiy ittifoq" kurash olib bordi. Harakat qatnashchilari o`ziarining talablaridan iborat iltimosnoma (talabnoma)ni parlamentga taqdim etishga qaror qildilar, U xalq xartiyasi (chailer- bitim) to`g`risidagi iltimosnoma deb, bu harakat esa "chartistlar harakati" deb ataldi. Chartistlar harakatini muvofiqlashliruvchi organ - Milliy konvent tuzildi. Uning rahbarligida 1839 yil chartistlar xalq xartiyasi to`g`risidagi birinchi miiliy iltimosnomani ishlab chiqdilar. U asosan, ishchilarning "London assotsiyatsiyasi" ilgari surgan mazkur 6 ta talabdan iborat bo`lib, iltimosnoma hukumatni ozchilikning manfaatiga xizmat qilayotganlikda aybladi. 1839 yilning iyunida 1 mln. 280 ming kishi imzolagan chatistlarning xalq xartiyasi haqidagi 1-iltimosnomasi tantanali ravishda parlamentga taqdim etildi. Butun mamlakatda xartiyani parlament tomonidan qabul qilinishini talab qiluvchi

namoyishlar boshlanib ketdi. 1839 yil 12 iyulda parlament umum palatasi xalq xartiyasi to`g`risidagi talabnomani rad etdi. Milliy konvent 3 haftalik ish tashlash e`lon qildi. Hukumat qatag`on siyosatini, kuchaytirdi. Chartistlarning Milliy konventi tarqatilgach, asta-sekin chartistlar harakati ham so`naboshladi. Chartistlarning kurash usullari 1839 yil boshida Londonda chartistlar s`ezdi - Milliy konvent chaqirildi. Unda xalq xarliyasining parlamentda qabul qilinishiga erishish uchun olib boriladigan kurash usullari muhokama qilindi. Konventda U.Lovett tarafdorlari kopchilik bo`lib, ular kurashning zo`rlik, ya`ni kuch ishlatish usullarini rad etib, tinch vositalar yoki "ruhiy kuch" bilan kurashish lozimiigini talab qildilar. Kurashning "ruhiy kuch" usuli tarafdorlari may da burjuaziya kayfiyatini aks ettirgan edi. T. Atvud boshchiligidagi burjua-liberalchilar ham ushbu kurash usulini yoqladilar. Yirik sanoal korxonalarining ishchilari esa, kurashning inqilobiy, zo`rlik, ya`ni, jismoniy kuch ishlatish usulini talab qildilar. Bu kurash tarafdorlarini Julian Garni boshqardi. O`Brayen ham ushbu oqimning mashhur vakillaridan bo`lib, u xalq ommasi qashshoqligining bosh sababi sifatida lenlordlarning katta-katta yer mulklariga ega ekanligi, deb bildi. U hallo yer mulklariga merosxo`rlik huquqini bekor qilib, erlarni davlal ixliyoriga o`tkazishni taklif qildi. Uning fikricha davlat bunday yerlarni ma 1 turn to`lovlar evaziga ijarachilarga berishi shart bo`lib, ijarachilardan olinadigan summani davlat mehnat qobiliyatini yo`qotganlarga yordam, sanoatchilarga csa kredit-ssuda sifatida berishni ma`lum qiladi. O`Breyen mayda burjuaziya manfaatim himoya qilgan, chunki u zavod va fabrikalarni davlat ixtiyoriga o`tkazish haqida hech so`z demaydi. 40- yillardan boshlab O`Breyen chartist laming zo`rlik usullari bilan kurashishiga qarshi chiqadi. Jismoniy kuch ishlatish tarafdorlari dan bo`lgan O`Konnor, 1837 yildan "Shimol yulduzi" nomli gazeta nashr qila boshladi. Keyinchalik bu gazeta chartistlarning bosh matbuol organiga aylandi. Chartistlar harakatining keyingi bosqichlari

XIX asr 40-yillaming boshida chartistlar harakatining yangidan kotarilish davri boshlandi. 1840 yil iyulida chartistlarning "Milliy assotsiyatsiyasi" tashkil qilindi. U saylanuvchi ijroiya komitetiga va joylarda o`zining 400ga yaqin bo`limlariga cga cdi. Milliy assotsiyatsiyada "jismoniy kush" ishlatish tarafdorlari ko`pchilikni tashkil qiladi. Shuning uchun isshchilaming London assotsiyatsiyasi va mayda burjua padikallari chartistlardan uzoqlasha boshladi. 1842 yilda Angliyada yana orliqcha ishlab chiqarish inqirozi boshlandi. Inqiroz to`qimachilik, metallurgiya, kemasozlik kabi sohalarni qamrab oldi.

Chartistlar harakatining oqibatlari Chartistlar harakati Angliyada xalq norozilik harakatining yangi bir ko`rinishi bo`lib, bu harakatni hukumatning ichki ijtimoiy-iqtisodiy siyosati va mamlakatni sanoat ishlab chiqarishiga o`tishiga munosabati kabi holatlarni yuzaga kellirdi. Shuningdck, chartizm hukumatning ichki siyosatiga va siyosiy tafakkuriga katta ta`sir qilgan ishchilar haralati sifalida ahamiyatlidir. Chartistlar harakali natijasida 30-yillarning oxirlaridan sanoat burjuaziuasi va lendlordlar o`rtasida g`alla haqidagi qonun borasida kurash keskinlashdi. Sanoatchilar proteksionizm o`rniga erkin savdo (fritred)ga o`tishni talab qilayotgan edilar. Chunki Angtiya endi sanoat, savdo va mustamlakalar bo`yicha dunyodagi eng qudratli davlat bolib. u bilan raqobat qila oladigan xavfli raqib yo`q edi. 1846 yil g`alla to`g`risidagi qonun, keyinroq boshqa soliq va to`lovlar ham bekor qilindi. Angliya fritred tizimiga o`tdi. Erkin savdo ingliz sanoat burjuaziyasi uchun yangi bozorlarni egallash imkoniyatini berdi. Chartistlar harakati hukmron doiralarni bir qator islohotlar o`tkazishga va ishchilarga yon berishga majbur qildi. Parlament 1847 yilda 10 soatlik ish kuni haqida qonun qabul qildi. Chartistlar harakatini inqirozga yuz tutishining bir qancha sabablari mavjud. XIX asrning 50-yillariga kelib ingiliz sanoati va savdosining ancha davomli yuksalish davrining boshlanishi bilan ishsizlar soni tez qisqardi. Savdo va sanoat rivojidan juda katta foyda olgan ingiliz burjuaziyasi foydaning ma`lum bir qismini malakali ishchilarning moddiy ahvolini yaxshilashga sarflab, ishchilar orasida bo`linishni yuzaga keltirdi. Angliyadan mustamlakalarga ayniqsa, Kaliforniyadagi oltin konlarining ochilishi bilan AQSHga ishchilarning ommaviy emigratsiyasning kuchayishi ham 50-yillarda chartistlar harakatining tushkunlikka ychrashiga sabab bo`ldi.Bu hoi va bo`lib o`tgan iqtisodiy inqirozlar, narx- navo, eksport va ish haqini tushib ketishiga olib keldi. Inqiroz chartistlar harakatini yangidan ko`tarilishiga sabab bo`ldi. 1842 yil may oyida chartistlar parlamentga 3 mln. SOOming kishi imzolagan xalq xartiyasi to`g`risidagi 2-iltimosnomani taqdim etdilar.

Bu iltimosnomaga ham asosan oldingi iltimosnomadagi 6 ta talab kiritildi. Ammo, undan farqli ravishda kcyingi iltimosnoma ijtimoiy tengsizlikka, ish haqining pastligiga qaliy qarshi chiqib, kambag`allar to`g`risidagi qonunni bekor qilishni talab qildi. Biroq, parlament 2- iltimosnomani ham qabul qilmadi. 40- yi ll arning o`r talari da char ti st lar harakati yangi dan j onlandi. 1845 yi l "Chartistlarning agrar jamiyati" tuzildi. Uning asosiy maqsadi yer islohotini o`tkazish edi. Yer islo`hoti lendlordlarga tegishli yerlarni davtat tomonidan sotib olinishini va bu ycrlarni ishchilarga mayda yer mulklari siiatida berilishini ko`zda tutgan edi. Ammo, bu rejalarning hayoliy ekanligi, qolaversa. 1848 yilda jamiyatning moliyaviv bankrotga uchrashi natijasida ushbu jamiyatning ishchilar orasidagi ta`siri tushib ketdi. 1847 yil Angliyada eng kuchli savdo-sanoat inqirozi yuz berdi. Angliyaning sanoati rivojlangan rayonlaridan biri bo`lgan Lankashirdagi fabrikalarning aksaiyati butunlay to`xtatildi. 1848 yil boshlarida mamlakatdagi ishsizlar soni 4 mln.ga yaqin edi. 1847 yilgi inqiroz va 1848 yildagi inqilob yana chartistlar harakalini kuchayishiga sabab bo`ldi. 1848 yil aprelida chartistlarning Milliy konventi ochildi. U parlamentga 3-iltimosnomani berishga qaror qildi. lltimosnomani parlamentga berish uchun 10 aprelda Londonda ommaviy xalq namoyishini uyushtirish rejalashtirildi. Biroq, bundan xabar topgan hukumal tezda poytaxtga ko`p sonli qo`shin kiritib ommaviy namoyishga yo`l qo`ymadi. Chartistlarning maqsadi amalga oshmadi. 1848 yil yozida parlament 3- iltimosnomani ham rad etdi. Chartistlarga qarshi ta`qib va qatag`onlar bu harakatning susayishiga olib keldi.

Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq.” 1998. 2. Karimov I. A . Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat.” 2008. 3. Karimov I. A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston.” 2009. 4. Zakonadatelstvo angliyskogo revolyutsii .1640-1660 gg. (Sost. N.P. Dmitrievskiy, M., L., 1946) 5. Kudryavsev A.E. Velikaya angliyskaya revolyutsiya. L., 1925. 6. Lavrovskiy V.N. Sbornik dokumenlov po istorii angliyskoy burjuaznoy revolyutsii XV11 v. M., 1973 7. Angliyskaya burjuaznaya revolyutsiya XVII v. ( Pod red. E.A.Kosminskogo i Ya. A. Leviskogo. V 2 t. M., 1954, t. 1-2. 8. Barg M.A. Kromvel i yego vremya. M., 1960 9. Porshnev B.V. Franlsiya, Angliyskaya revolyutsiya i evropeyskaya politika v seredene XVII v.M., 1970. 10. Novaya istoriya v dokumentax i matcrialax ( Pod. Red. N.M. Lukina, V.M. Dalina.) M, 1935. Vip.ll 11. Xrestomatiya po istorii mejdunarodhix otnosheniy. M., 1963.Vip. I 12. Morton A.L., Tcyt Dj. Istoriya angliyckogo rabochego dvijeniya. 1770-1920. M., 1959 13. Poulsen Ch. Angliyskie buntari. M., 1987. 14. Ryude D.J. Narodnie nizi v istorii. 1736-1848. M., 1984. 15. Erofeev N.A. Chartistkoe dvijenie. M., 1961.

Похожие

XVII asr o'rtalari va XIX asrlarda AQSH

Ispaniya XVI asr – XVII asrning birinchi yarmida

XVII–XIX asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya

ХVI-XIX asr birinchi yarmiga oid yozma manbalar

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot