XIII (13 ) асрда мамлакатимиз халқларининг мустақиллик учун кураши Чингизхон империясининг ташкил топиши - История - Рефераты

XIII (13 ) асрда мамлакатимиз халқларининг мустақиллик учун кураши Чингизхон империясининг ташкил топиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120 KB

XIII асрда мамлакатимиз хал қ ларининг муста қ иллик учун кураши Ч ингизхон империясининг ташкил топиши XII асрнинг охирларига қадар Муғилистонда купгина кучначи қаблалар яшар эди, улар орасида татар деб аталган кучли бир қабила ажаралиб турар эди, XII асрда Европада барча муғулларни татарлар деб атай бошладилар. Уруғ ва қабилалар тепасида турувчи нуёнлар (беклар) чорва моллар подасига эга эдилар, яйловлар ва булоқларни бошқарар эдилар; нуёнлар навкарлар дружинасига таянган холда кучманчи чорвадорлар оммаси-қора чувларни, «қора халқни» эксплуатация қилишарди. Айрим қабилалар кучли хонлар хокимиятига бирлашган эдилар. 1206 йилда Опон дарёси ёқасида булган муғил зодагонлари қурилтойида (йиғилишида) қабила уюшмаларидан бирининг бошлиғи (хон) Темучин Чингизхон номи билан умуммуғул хони деб эълон қилинди. шу тариқа илк феодал давлати вужудга келди. Чингизхон давлатининг бутун ахолиси «туманларга» (10000) мингликлар, юзликлар ва унликларга булиниб, уларга қабила зодагонлари орасидан чиққан йирик феодаллар бошчилик қилишарди. Муғуллар уйғур алфавитини қабул қилишди. Муғул давлати кучманчи зодагонлар хокимияти мустахкамлашга ёрдам берди. Шу билан бир қаторда Чингизхон ва Муғул феодаллари қушни халқларни талаш ва асоратга солиш мақсадида актив босқинчилик фаолиятини авж олдириб юбордилар. Юосқинчиларни энг мухим савдо йуллари хам жалб қилар эди, бу йулларга эга булиш катта даромад келтириши мумкин эди. Муғул зодагонлари Чингизхон орқали йирик саркарда ва ташкилотчини майдонга чиқардилар. Муғул истилочилари шунинг учун хам муваффақиятга эришдиларки, луранинг кучлари бирлашган эди, холбуки Муғулистонни қуршаб турган халқларнинг бир қисми хали уз давлат тузумига эга эмас эди,

бошқа халқларда эса феодал тарқоқлик хукм сурган шароитда халқнинг қаршилигини уюштирадиган киши йуқ эди. Муғул давлати тез орада Сибирь қабилалари ва халқларини узига буйсундириб, уларга солиқ солди. 1211 йилда Чингизхон Шимолий Хитойни истило қилишга киришди, бу истило фақат 1234 йилда тугалланди. Хитойга қилинган юришлар истилочиларга Хитой харбий техникаси билан таниш ва ундан куп нарсаларни узлаштириб олиш, тайёр қурол-яроқ, қамал қилувчи машиналар ва шу кабиларни олиш имконини берди. Хитойга қилинган дастлабки хужумлардан кейин муғул босқинчилари Урта Осиё, Эрон ва Закавказьега бостириб кирдилар, сунгра эса Русга хужум қилдилар. Бу харакатда Муғилистон кучманчи ахолисининг куп қисми янгидан-янги бой яйловларни қулга киритди, шу билан бирга илгари бу ерларда кучманчилик қилиб юрган чорвадорларни қириб ташлади, хайдаб юборди ёки улар билан қушилиб кетди. 1219 йилда Чингизхон Еттисувни тор-мор қилиб, хасис, қурқоқ ва истеъдодсиз хукмрон булган хоразмшох Мухаммаднинг давлати территориясига бостириб кирди. Шох йирик феодалларга ишонмас ва халқни қуроллантиришдан қурқар эди. Мухаммад Чингизхонга давлат чегараларида жанг қилишга имкон бермасдан, уз аскарларини шахарларда туплади ва ахолини химоясиз қолдирди. Кейинчалик, одатда фақат халқнинг узигина душманга қахрамонларча қаршилик курсатди, махаллий феодаллар ва савдогарлар сотқинлик йули билан шохдан қутилиш учун, уз хаётлари ва бойликларини сақлаб қолиш мақсадида босқинчилар билан тил бириктирдилар. Чингизхон Бухорога кириб келганда рухонийлар ва махаллий зодагонлар шахар дарвозасини душманга очиб бердилар. Шундай булса хам бир неча юз ахоли қалъага бекиниб олди ва хаммаларини қириб ташламагунларига қадар қаршилик курсатдилар. Бухоро ут ичида қолди, куплаб кишилар қул қилинди. Шундай ахвол Самарқандда хам юз берди. Хунармандлардан 30 мингга яқин кишини истилочилар Самарқанддан олиб кетиб уларни қулларга

айлантирдилар. Чегарадаги Утрор шахрининг ахолиси беш ой мобайнида душманга қаттиқ қаршилик курсатди. Шох томонидан ташлаб кетилган Урганч ахолиси хам уз шахрини астойидил химоя қилди. Хужандда махаллий-харбий бошлиқ Темур Малик шахарни мардона мудофаа қилди. Мухаммадшох қочиб кетишни афзал курди. Каспий денгизидаги ороллардан бирига яшириниб, у ерда куп утмай вафот этди. (1220 йил). Унинг уғли Жалолиддин шох булди. У хам халққа ишонмас ва босқинчиларга қарши курашиш урнига Закавказьега босқинчилик мақсадида хужум қилиш билан шуғулланди. Зодагонлар ва савдогарлар ташлаб кетган Марв шахрининг ахолиси туркман Бук номли киши бошчилигида узоқ вақт мудофаада турдилар. Рухонийлар шахар ахолисига хиёнат қилдилар, ахоли қузғолон кутарди. Шундан кейин Марв ва бутун махаллий ирригация иншоотлари хароб қилинди. Тез орада шахар ва унинг вохаси хувиллаб қолди. 1219-1221 йиллар мобайнида Чингизхон Урта Осиёни босиб олди. 1220 йилнинг кузида босқинчилар Жаба ва Субутой деган саркардалар бошчилигида Эронни тор-мор келтириб, Озарбайжонга бостириб кирдилар. Нахичеван ва бошқа бир қатор шахарлар вайрон қилинди, уларнинг ахолиси эса қириб ташланди. Фақат халқ оммаси, масалан, Ганжа шахрининг (хозирги Қировобод) ахолиси қаршилик курсатди. Грузияда подшо Георгий IV Лаша аскарлари устидан ғалаба қозонган Жаба ва Субутой Ширвоншохлар пойтахти Шенахага хужум қилдилар. Унинг ахолиси қатъият билан химояда турди, бироқ босқинчилар шахарни эгаллагач, уни талонтарож қилдилар ва ахолининг купчилигини қириб ташладилар. Жаба ва Субутой Дарбанд орқали шимолий Кавказга чиқдилар, у ерда қипчоқлар ва аланларга зарба бердилар. Босқинчилар қипчоқларни қувиб бориб, Қримга кириб келдилар ва Судоқ қалъасига етиб бордилар. Қипчоқларнинг хони Кутан рус князларига ёрдам сураб мурожаат қилди. Киев, Чернигов, Смоленск, Галич, Волинь ва бошқа айрим князлар қипчоқлар билан биргаликда босқинчиларга қарши курашдилар. Иттифоқчилар уммумий умумий қумондонликка эга эмас эдилар, князлар

уртасидаги юхтилофлар юриш вақтида хам тухтамади. Шунга қарамасдан душман билан дастлабки учрашув муваффақиятли утди. 1223 йил 31 майда Калка дарёси сохилида қонли жанг бошланди. Бу жангда хамма князлар қатнашди деб булмайди. Галич, Волинь ва бошқа князлар полкларининг жангчилари қахрамонона жанг қилдилар. Бироқ қипчоқлар рус полкларини сиқиб қуйиб, кутилмаганда қоча бошладилар. Муғул қушинлари хужумга утиб, русларни тор-мор келтирди. Олти князь улдирилди. Галич ва Волинь князлари қочиб қутилдилар. Шундан кейин душман жангда қатнашмаган князлар лагерини ураб олди. қамал уч кун давом этди, сунгра князлар, таслим булишга розилик билдирдилар, чунки муғуллар уларнинг қушинини қуйиб юборишга ваъда берган эдилар. душман уз ваъдасини қасддан бузиб рус қушинини қириб ташлади. Рус Қалкага мағлубиятга учради, уз тарқоқлиги азобини тортди. Бироқ душманлар хам холсизланиб қолган эдилар. улар Киевга юриш учун журъат қилолмай Шарқ томонга кетиб қолдилар. 1235 йилдан бошлаб Чингизхоннинг улимидан кейин (1227) босқинчилар Шимолий Озарбойхон, Грузия ва Арманистонни забт этишга киришдилар. Қаттиқ мудафаадан кейин Ганжа шахри олинди ва талонтарож қилинди: шахар бир неча йил хувиллаб қолди. Закавказье шахарларини олиш учун ичтилочиларга турт йил кифоя қилди. 1235 йилда янги империянинг пойтахти Қорақумда қурилтой Европани забт этиш учун Ғарбга юриш бошлашга қарор қилди. Босқинчилар армиясига Чингизхоннинг невараси-Ботузон бошчилик қилди; тажрибали саркардалар Субутой билан Бурандай у билан бирга эдилар. 1238 йилнинг февралига босқинчиларнинг асосий кучлари Владимирга хужум қилди. Ботухон бу ерда қамал қилувчи машиналарни қуллади, шахарни штурм қилиш учун иншоатлар қурилди. Босқинчилар Владимир деворларини бузиб, шахарга бостириб кирдилар ва уни эгалладилар. Шахарга ут қуйилди, ахолининг купчилигини душман қириб ташлади, куп кишиларни асир олди. Душманнинг айрим отрядлари бошқа купгина

шахарларни, қишлоқ ва слободаларни (Ростов, Суздаль ва х.зо) босиб олди ва вайрона қилди, ахолини қириб ташлади, князь Юрийга қушин туплаш имконини бермади. Истилочиларнинг Русга 1237-1238 йилларда қилган дастлабки юриши ана шундай тугади. Руснинг анчагина қисми тор-мор келтирилган булса хам, у хали батамом буйсундирилмаган эди. Ғайратли Ярослав Всеволодович Владимирда буюк князь булди (1230-1246). У уз фаолиятини Владимир ери доираси билан чеклаб қуймади, балки бутун Руснинг манфаатларини назарда тутди. Мамлакатда қишлоқ хужалиги ва шахарлар қайта тикланди. Ярослав Смоленск остонасидан литвалик босқинчиларни хайдаб чиқарди; князнинг курсатмасига кура унинг уғли Александр Новгород ерида бир қатор тадбирларни амалга оширди, Орденга ва литваликларга қарши курашга тайёргарлик курди. 1239 йилда Ботухон Русга яна юриш бошлади. У Переяслав Южний, Чернигов, Глуховга хужум қилди; унинг тудалари Мордва ва Муром ерларига бостириб кириб, Клязьма дарёсига етиб келди. Бу юришда буйсундирилган халқларнинг қушинлари хам иштирок этиши лозим эди. Ботухон шундай қилишга мажбур булган эди, чунки Русга қилинган юришлар вақтида куп талофат курган эди. Киевликлар Володя Дмитр бошчилигида уз шахарини қахрамонона химоя қилдилар. Бироқ кечқурунга бориб, душман шахарга ёпирилиб кирди. Тунда киевликлар янги деворлар қурдилар шундан кейин «буюк жанг» қайта бошланди. 1240 йил 6 декабрда Киев қулга киритилди ва тор-мор қилинди. унинг химоячилари ва купгина ахолиси қириб ташланди, минглаб киевликлар асир олиниб, қул қилинди. Ботухон ярадор булган Дмитрини жасурлиги учун улдиришга рухсат бермади. Киев олингач, босқинчиларнинг Ғарбий Европага юриши юошланди. Уларнинг Карпатгача булган бутун йули жанглар билан утди. Айрим рус шахарларини қулга кирита олмадилар. Бу гал хам Руснинг кураши муғул-

татар истилочиларининг кучларини жиддий заифлаштиришга ёрдам берди ва шу йул билан Ғарбий Европани мудофаа қилишни анча осонлаштирди. 1241 йилнинг бахорида муғул-татар қушинларнинг бир қисми Польшага бостириб кирди, Люблин ва Сандормирни эгаллади, хамда тор-мор келтирди. Краков ахолси шахарни мардона мудофаа қилди, лекин шахар қулдан кетди ва бутунлай бум-буш булиб қолди. Ботухоннинг хужуми муносбати билан Ғарбий Европа мамлакатларида-Франция, Англия ва бошқа мамлакатларда саросима бошланди, хужалик хаёти издан чиқди. Бироқ 1242 йилнинг ёзида Ботухон юришни тухтатди. Унинг қушини Русда тухтаб қолмасдан Қуйи Волга буйига томон қайтишга шошилди. Ғарбий Европа Ботухон тудаларининг тор- мор келтиришидан омон қолди. Бунга сабаб аввало шуки, Руснинг турт йил мабайнида курсатган қаршилиги босқинчиларнинг кучларини заифлаштирди ва Ғарбий Европани буйсундириш туғричидаги режаларини барбод қилди. Бунда Польша, Венгрия, Чехия, Германия, Хорватия ва бошқа мамлакатлар хам мухим ахамиятга эга булди. МАМЛАКАТ ТЕРРИТОРИЯСИДАГИ ФЕОДАЛ ТАРҚОҚЛИК. XI асрнинг охирлари- XII асрнинг бошларидан эътиборан феодал муносабатлар қарор топиши билан Руснинг барча ерларидан ривожланган феодализм даври бошланди. Бу даврда қишлоқ хужалиги ва саноатда ишлаб чиқарувчи кучлар юксалди, янги марказлар пайдо булди, феодал эксплуатация кучайди ва синфий кураш кескин тус олди, сиёсий тарқоқлик қарор топди, қадимги рус халқи ички жихатидан мустахкамланди ва феодал маданият гуллаб яшанди. Шу билан бир қаторда мамлакатнинг сиёсий хаётида марказлаштириш тенденцияси хам намоён булди. Бироқ бу тараққиёт жараёни муғул-татар истилочиларининг хужум қилиши натижасида XIII асрнинг урталаида бузилди. Бу вақтда халқ янги ерларнинг анчагина қисмини-Волга билан Ока уртасидаги, Шимолий Двина дарёси хавзасидаги хамда бошқа ерларни узлаштирди ва жойлашиб олди. Янги экинлар, фақат дала экинлари эмас,

балки полиз экинлари ва мевалар хам пайдо булди. Ана шундай шароитда ишлаб чиқариш воситаларининг, аввало ерларнинг феодал мулкига хам ривожланиб борди, албатта. XII - XIII асрлар-йирик феодал ер эгалигининг гуркираб усиш даври, илгари эркин булган жамоачи дехқонларнинг янада таланиши ва эзилиши давридир. Мамлакатнинг турли қисмларида йирик ер эгалари булган князлар, буюк Киев князларига қараганда анча бойроқ князлар (черковлик, владимир- суздаллик ва х.зо) пайдо булди. Князлар билан бир қаторда боярлар хам жамоа ерларини босиб ола бошладилар. Оқсуяк феодалларининг ерларини ва ер хиссаларини сотиб олиш йули билан ва дехқонларнинг ерларини олиш хисобига черков хамда монастир ер эгалиги хамда ривожланиб борди. Князла купинча фақат қишлоқларга эмас, шу билан бирга шахарларга хам эгалик қилишарди. Буларнинг хаммаси йирик феодалларнинг вотчина мулклари хисобланарди. Мамлакатда монастирлар купайиб борди. Феодал хужалик узининг натурал характерини сақлаб қолди. Феодалларнинг ерлари хақиқатда дехқонлар тасаруфида эди, йирик ер эгалиги дехонларнинг майда хужалиги билан қушилиб кетган эди. Феодаллар энг яхши қурол, безак буюмлари-газлама, вино ва х.золар сотиб олиш учун узлари олган улпоннинг бир қисмини шахарларда сота бошладилар. Купроқ махсулот олиш учун феодаллар улпон олишни купайтира бошладилар, феодал эксплуатация кучайиб борди. шу билан бирга феодал ер эгалигининг усиши туфайли эркин дехқонлар сони анча камайди. Паловник-дехқонлар пайдо булди. XII - XIII асрларда Руслар хунармандчилик равнақ топди. Техника такомиллашиб борди. Кулолчилик ва қуйиш хунарлари такомиллашди. Бу вақтга келиб 60 дан ортиқ хунармандчилик ихтисослари бор эди. Қишлоқ хунармандлари буюртма билан бажарган буюмларнинг бир қисми сотилар эди. Шахарлардаги хунармандчилик хам катта муваффақиятларга эришди. Рус хунармандлари айрим буюмлар тайёрлаш техникаси ва уларнинг сифати жихатидан уша вақтдаги Ғарбий Европалик усталаридан илгарилаб кетдилар.

. Бир қатор йирик шахарларда, чунончи Киев, Новгород, Смоленскда бозор учун ишлайдиган усталар куп эдди, уларнинг айрим буюмлари баъзан бир неча юз километр нарида ва хатто чет элда (Польша, Чехия, Швеция, Болгарияда) хам сотиларди. Ички савдода туз, ғалла ва денгиз ортидан келтирилган айрим товарлар билан савдо қиладиган савдогарлар хам қатнашардилар. XII - XIII асрлардаги бундай шароитда шахарлар сони уч баробар ортиб, уларни энди сони 300 га яқин эди. Улар орасида янги шахарлар сони уч баробар ортиб, бундай шахарлар мамлакатнинг айниқса шимоли-шарқида (Москва, Звенигород, Клязьмадаги Владимир ва б.) ва жанубий-ғарбда (Галич, Холм ва бош.) тез усиб борди. Бундай шароитда мамлакатнинг сиёсий хаётида шахарлардаги савдо- сотиқ ахолисининг ахамияти ортиб бориши лозим эди. Шахарлардаги савдо- хунармандчилик ишининг юқори табақалари йирик феодалларга яқин туришар эди. XI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб айрим шахарлар ва ерлар шу қадар кучайиб кетдики, Киев унинг буюк князи ва киевлик феодаллар уларни бошқара олмай қолдилар. Жойлардаги йирик феодаллар уз князлари атрофига бирлашиб, узларининг хокимият аппаратларини туза бошладилар, улар энди дехқонлар устидан хукмронлик қилиш учун етарли куч хамда воситаларга эга эдилар. Феодаллар XI - XII асрлар шароитида мамлакатнинг сиёсий жихатидан булиниб кетиши уз синфий хукмронликларини мустахкмлаш йули деб билдилар. XI асрнинг иккинчи ярмида Русда булинишга утиш даврида Руснинг сиёсий бирлигини сақлаб қолишининг шундай формаси, чунончи князлар сеъздлари кузга ташландики, бунда сеъздларда боярлар хам қатнашар эдилар. XI асрнинг охирлари- XII асрнинг бошларидан эътиборан гарчи Киев отагагина мамлакатнинг пойтахти булса хам, буюк Киев князи жуда камдан- кам эсга олинар эди. Хақақий давлат хокимияти жойлардаги феодаллар қулига утган эди.

XII асрдан бошлаб Руснинг шахар ва қишлоқларида синфий антифеодал кураш кескин тус олди. Дехқонларнинг уз эгаларидан қочиб кетишлари феодалларга қарши синфий курашнинг анча катта формаси булиб қолди. Қочиб кетишдан ташқари дехқонлар курашнинг «таьба» қароқчилик қилиш ва ут қуйиш каби формалари тарқалган эди. 1113 йилда Киевда булиб утган қузғалон синфий курашнинг анча катта намоён булиши эди. шу вақтга келиб, судхурлик бксак тараққиётга эришди. Бойлар шахар ва қишлоқлардаги оддий кишиларни тутқун қилардилар. Киевда хукмронлик қилган очкуз ва хасис Святополк Изяславич судхурларга хомийлик қилар ва узи хам судхурлик билан шуғулланар эди, таъмагарлик, туз ва ғалла билан чайқовчилик қилар эди. Закуплар қарзларни қайтариш учун маблағ топиш мақсадида Киевга кетиб қолишарди, лекин хужайинлар уларни бунинг учун қулга айлантиришарди. 1113 йил 17 апрелда Святополк вафот этди. Унинг улими қузғалон учун сигнал булди. Қузғалон кутарган киевликлар мингчилар, юзчилар ва судхурларнинг хонадонлари ва уйларини файрон қилдилар. Қурқиб қолган киевлик зодагонлар таниқли Переяслав князи Владимир Всеволодович Монамахга мурожат қилдилар, уни «оталар ва боболар» тахтига таклиф қилдилар. Мономах жавоб беришда шошилмади, қузғалон эса боярлар ва моностирларга хавф солди, тобора дахшатлироқ тус олди. Монамах Киевга шошилди ва «исённи бостирди». Князь ва унинг маслахатчилари-боярлар халққа, баъзи бир ён беришларга харакат қилиб, «Кесишлар туғрисида устав» деган янги устав жорий қилдилар. Буюк князь Владимир Монамах (1113-1125) ана шу қонун тадбирлари ва бошқа билан хокимиятини мустахкамлашга харакат қилди. У хар бир князнинг мерос тариқасида олган ёки унга князлар қарори билан ажралиб берилган шахсий «вотчина» (ота мулкига) эга булиш хуқуқини тан олиш билан бирга, бу мулкларни тортиб олиш хавфи остида князлардан узаро урушларни тухтатишни ва итоат қилишни талаб қилган эди. Русдаги узаро феодал низолар тухтатилди; мамлакатда қипчоқлар хам ташвиш солмай

қуйдилар. Владимир Монамах буюк давлат арбоби ва уз даврининг юксак билимли кишиси эди; у Русдаги феодаллар орасида танилган киши эди. Киевда веченинг фаолияти жонланди, у купгина у ёки бу князни таклиф қилиш масаласини хам хал қилар эди. 1146 йилда Киевда хукмронлик қилган Чернигов князи вафот этгандан кейин вече унинг укаси Игорни князь деб тан олди. Князь «кишилари» аввалгидек халққа зулм утказиб турганликлари сабабли камбағаллар князь амалдорлари, тиғдорлар ва бошқалардан уч ола бошладилар. Шунда шахар юқори табақалари ва феодаллар ёрдам сураб бошқа князга мурожаат қилдилар, бу князь Киевни босиб олди ва князь Игорни четлаштирди. 1169 йилда Киев Юрийнинг уғли, Владимир князи Андрей Боголюский томонидан қулга олинди ва тор-мор қилинди. Лекин шундан кейин хам XIII асрнинг урталаригача Русдаги энг кучли князлар-Владимир Суздаль, Галич-Волинь. Чернигов ва Смоленск князлари уртасида Киев учун хали кураш давом этаётган эди. XIII асрда татар-муғул истилочиларининг келгунича Киев узининг олдинги сиёсий ахамиятини йуқотган, Киев ерлари эса тула-тукис нарсалар узгарди. XII асрда айрим князликлар ва республикаларга булиниб кетган эди. XI асрнинг охирларидан бошлаб салнома ва бошқа манбалар бизга феодалларнинг мулклари, уларнинг бойликлари хақида энди купроқ маълумотлар бера бошлагани бежиз эмас. 1146 йилда феодал кураш вақтида Путивода черниговлик князлар Ольговичлардан биридан 800 хумча вино, 500 берковец асал, 700 хизматкор, купгина темир ва мис тортиб олинди. Бошқа бир Ольговичнинг қишлоғидаги 900 ғарамли ғалла хирмони ёқиб юборилди. Қишлоқлардан бирида 4000 бошдан иборат князь подаси қулга киритилди. Бу бойликларнинг хаммаси асосан дехқонларни талаш ва эксплуатация қилиш натижасида тупланган эди. XII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб анча бой ва кучли марказлардан, аввало шимоли-шарқдаги Владимир Клязьмада ва жанубий ғарбдаги Галич энг кучли князлар бошчилигида буюк князларнинг махаллий системалари

шакллана богшлади. Бундай системалар Чернигов, Смоленск ва Рязань князликларида кузга ташланди. Бу системалар Киевнинг буюк князлигига қарши турар эди ва уз навбатида улар махаллий князлар хокимиятини кучайтиришга, удел князларини ва йирик ер эгалари булган боярларни жиловлаб қуйишга хамда буйсундиришга интилиш пайдо була бошлади. XII асрнинг урталаридан бошлаб бу тенденция шунбай буюк князларида, чунончи Владимир-Суздаль ва Галич-Волинь князларида кузга ташланади ва тобора аниқроқ булиб қолди. Феодал тарқоқлик узининг бошланғич босқичида хар бир ернинг янада ривожланиш имкониятларини осонлаштириш эди. Бироқ, сиёсий тарқоқлик жараёнининг чуқурлашуви ва у билан боғлиқ булган мамлакат харбий кучларининг булиниб кетиши, уларнинг тарқоқлиги, шунингдек кучайиб бораётган феодал урушлар ва узаро низолар буларнинг хаммаси Русни ташқи душманлардан, биринчи навбатда кучманчи қипчоқларнинг вайронлик келтирувчи хужумларидан мудафаа қилишга салбий таъсир курсатиши лозим эди. Хамма вақт душманлик қилиб юрган князлар ва боярларнинг узлари ташқи душманларнинг ёрдамига мурожаат қилар эдилар. Қипчоқларнинг рУсга хужумлари тез-тез булиб турди ва айниқса XII асрда хавфли тус олди. Рус дружиналарининг қипчоқлар даштига бирлашиб қилган юришлари Русни кучманчиларнинг хужумларидан сақлаб қолди ва кучманчиларни жиддий равишда заифлаштирди. Русь жанубий ерлар билан савдо алоқаларини яна бошлади ва Дунай буйида шахарлар устидан уз хукмронлигини қайта тиклади. Руснинг чул-хдашт билан тинч савдо алоқалари кучайди. Қипчоқлар руслар таъсирига тушиб қолдилар. Русь князлари оилалари билан қипчоқ хонлар оилари уртасида никох бот-бот булиб турди. Бироқ, шундай шароитда хам Руснинг кураши тухтамади, холбуки хатто бир неча князлик кучларини бирлаштиришга эришиш хам тобора қийинроқ булиб қолаётган эди. 1185 йилда шундай булган эди, бу

вақтда Новгород-Север князи Игорь Святославич бошчилигидаги бир группа князлар шатлар ичкарисига хужум қилдилар. Бу юришда халқ лашкарлари хам қатнашдилар. Дастлаб юриш муваффақиятли булди, бироқ дашт ичкарисига кирилгач, руслар мағлубиятга учрадилар. Игорь асирга тушди. Қипчоқ шундан кейин Путивлга хужум қилдилар, лекин шахарни ололмадилар. Қадимги рус давлатининг ташкил топиши Жамиятнинг синфларга булиниши учун шароит яратилган жойда ва вақтда пайдо булади. Шарқий славянларда феодаллар муносабатларининг қарор топиши илк феодал давлатининг ташкил топишини шарт қилиб қуймаслиги мумкин эмас эди. Шарқий Европадаги қадимги Русь давлати ана шундай давлат булиб, унинг асосий шахри Киев эди. Шимоли-Ғарбда скандинавиялик викинг-варягларга қарши, жанубий шарқда ва жанубда хазарларга, кейинчалик эса печеникларга, туркларга ва бошқа кучманчи қабилаларга қарши кураш олиб бориш қабила иттифоқлари урнига келган қудратли территориал уюшмаларининг қарор топиш жараёнини телаштирди. Шарқий славянлар уртасидаги савдо алоқаларининг ривожланиши хам уларнинг илк феодал давлатига бирлашувига куп жихатдан ёрдам берди. Масалан «варяглардан грекларга» олиб борадиган буюк йул-Руснинг фақат ташқи савдо йули булиб қолмай, балки ички савдо йули хам булган. бу йул шарқий славянларнинг ерлари ва областлари айланадиган узак, гуё қадимги Русь давлатининг уқи булди. Қадимги Русь давлатидан олдин шарқий славянларнинг қабилар князлари хукм сурди. Солнома хади ягона қадимги Русь давлати булмаган, қабилаларнинг ярим патриархал-ярим феодал зодагонлари князлар бошчилигида уз ерларида. Уз қабиласида хукмронлик қилган даврлар хақида хикоя қилади. Солнома бир замонлар полнлар, древлянлар, словенлар,

волочанлар ерларида ана шундай қабила князлари мавжуд булганидан хабар беради. Қабила князларини дружинага бирлашган қабила зодагонлари қуршаб турарди. Князла қабила оқсоқоллари кенгашига ва вечега энг мухим ишларнинг хаммасини хал қиладиган қабила йиғинига таяниб иш курганлар. Бироқ, юқорида курсатиб утилганидек, солномалардаги «қабила» деган термин кишиларнинг қариндошлик алоқалари билан боғланган этник уюшмаси булган оддий қабилада анча кенгроқ ва мураккаброқ уюшмани англатар эди. Шунинг учун қабила икнязлари хам (солнома буйича) аслида ё қабилалар иттифоқи, ё худ территориал сиёсий уюшмалар хисобланади. Қабила князлари ва уларни қуршаб олган юқори табақанинг хокимияти каби машаққатли эмас эди. Х асрдаги шарқ ёзувчиларнинг Руснинг учта марказини; Куяба, Славия ва Артанияни ёки Артсанияни билганлар. Куяба- бу Киевдадир. Славяния славянлар области деб хисоблайдилар, Артсанияни эса купкина тарихчилар Ердзянь-морвалар ерларида вужудга келган рус шахри Рязань деб билишга мойилдирлар. Шарқий славянлардаги бу сиёсий уюшмаларнинг хаммаси XI асрда, қадимги Русь давлати ташкил топмасдан олдин қарор топган эди. Солномаларимиз, шунингдек шарқий славянларнинг иккита асосий марказини-Новгородни Ладога (Славия) билан ва Киевни тилга олиб утадилар. VIII ва IX асрлар чегарасида ибтидоий жамоа тузумидан феодализмга утиш даври тугади. IX асрнинг бошларида славянларнинг дипломатия ва харбий активлиги кучайяди. IX асрнинг энг бошларида руслар Қримдаги Сурожга, 813 йилга Эгей архипелагидаги Эгина оролига юриш қилдилар; 839 йилда рус элчихонаси Константиноплдаги Византия императори ва Ингельгеймдаги герман императори хузурига ташриф буюради. Бу хилдаги ишга фақат давлат қодир була оларди. Ғарбий Европа (Бертинск) йилномасида «рос» деган халқ ва унин хукмдори хоқон туғрисида гапирилади. Русь туғрисида Византияда,

Ғарбда ва Шарқда эшитганлар. IX асрнинг бошларида рус савдогарлари бОғдодда хам Раффельштадтда хам, Константинопльда хам тез-тез мехмон булиб туришди. 860 йилда рус қайиқлари Константинопль деворлари ёнида пайдо булганда Русь туғрисида айниқса куп гапирадиган булиб қолишди. 860 йилги юриш Византияда русларни қийноққа солишганига ва императорнинг Русь билан Византия уртасидаги шартномани буганига жавоб эди. Солнома бу юришни Аскольд ва Дир номлари билан боғлайди. Уша вақтдаги Руснинг территорияси қанчалик катта булганлигини, у узига шарқий славян ерларини қай даражада қушиб олганлигини билмаймиз, лекин, афтидан у Урта Днепр, Киев марказ ерларидан бир-бири билан заиф боғланган бир қанча ерлардан ва қабила князликлардан иборат булган. Қадимги Русь давлати хали қарор топмаган эди. Унинг ташкил топиши Днепр буйининг Ильмень буйи билан, Руснинг энг мухим икки маркази булган Киев ва Новгорднинг қушилиши билан тугалланади. Мамлакат ресурслари чеклангани холда ахолининг тез усиши, конунглар бошчилик қилган феодал зодагонлар уртасидаги кураш туфайли қувғун қилинган норманлар Ғарбий Европа мамлакатларига хужум қилдилар. Францияда (Нормандияда), Испанияда, Италияда, Англияда пайдо булиб қолдилар, Гренландия ва Америкага кириб бордилар. улар Шарқий Европада хам пайдо булиб қолдилар. Булар махаллий ахолига улпон солишга интилган харбий ва босқинчилар эди. Бироқ Ладога буйидаги ва Фин курфази яқинидаги ерларнинг славян ва фин-угорлардан иборат ахолиси уларга зарба берди. Норманлар хайдаб чиқарилди. Улар кейинчалик хам Русга келдилар, лекин уларнинг вазифаси узгарган эди. воряглар (норманларни Русда ана шундай деб аташарди) савдогарлар, ёлланган жангчилар рус князларининг элчилари сифатида иш курадилар. Киев ва Новгорднинг қушилиши билан қадимги Русь давлатининг ташкил топиши тугалланади. Бу воқеани солнома Олегнинг номи билан боғлайди. 882 йилда Олег бошчилигидаги дружиначиларнинг Новгорддан

Киевга юриши натижасида «Воряглардан грекларга» бориш йулида Руснинг хар иккала энг мухим маркази бирлашди. Киев князи шарий славянларнинг ерларида таянч пунктлари ташкил этиб, улардан улпон туплади ва юригларда қатнашувларини талаб қила бошлади. Лекин шарқий славянларнинг куп ерлари хали Киев билан боғлиқ эмас эди. Балки қадимги Русь давлатининг узи шимолдан жанубга қараб Днепр, Ловатий, Волхов буйлаб буюк сув йули орқали нисбатан тор тасма булиб чузилиб кетган эди. Қадимги Русь давлатининг пойтахти Киев булиб қолди. Бундай булишга сабаб шуки, Киев шарқий славян маданиятининг энг қадимги маркази, чуқур тарихий анъаналарига ва алоқларига эга эди. Урмон ва дашт чегарасида жойлашган, юмшоқ, бир хил иқлимга эга булган қора тупроқли ерларга, қалин урмонларга, ажойиб яйловлар ва темир рудаси конларига, уша даврларнинг асосий алоқа воситаси булган куп сувли дарёларга эга булган Киев шарқий славян дунёсининг узаги эди. Киев Византияга, Шарққа ва Ғарбга бир хилда яқин эди, бу хол Русьнинг савдо, сиёсий ва маданий алоқаларининг ривожланишига имкон берарди. Солнома Русларнинг 907 йилда Константинополга денгиз орқали муваффақиятли юриш хақида хикоя қилади. Бу юриш натижасида Византия билан Русь уртасида шартнома имзоланди, бу шартнома Русь учун жуда фойдали булди. 941 йилда Игорь (912-945) князлиги вақтида руслар Византияга янги юриш қиладилар, бу гал юриш муваффақиятсиз чиқади. Юриш 944 йилда такрорланади. Византия билан яна шартнома тузилади, лекин у олдинги шартномага қараганда Русь учун камроқ фойдали булади. Руслар Закавказьега юришлар қилганлар (80-йиллар, 909-910, 913-914, 943-944 йиллар) бунда Каспий денгизига чиқиш учун Дон ва Волгадан фойдаланганлар. Одатда илк феодализм даврида булиб турганидек, диомий ва тобора ривожланиб борган алоқлар харбий туқнашувлар билан алмашиниб турган. Святослав Игоревичнинг князлик қилган даврида (964-972 йиллар) Руслар душман Хазар хоқонлигига қақшатқич зарба бердилар. Вятичлар

хазарларга улпон тулашдан озод қилинди. Киевнинг ер-мулклари Доннинг қуйилиш жойигача шимолий Кавказ, Тамань ва Шарқий Қримгача чузилиб кетган эди. Шарқий Қримда рус Тмутаракань князлиги вужудга келди. Русь составига Яслар, Кособлар, обезлар-хозирги осетинлар, болкарлар, черкаслар, кабардинлар, абазинлар ва бошқаларнинг аждодлари ерлари кирган эди. Донда Цимлянск яқинидаги руслар Хазар қалъаси Саркелга русларнинг Белая Вежа деган қалъасига урнашдилар. 968 йилда рус дружиналари Святослав бошчилигида Дунайга юриш қилдилар. Юришдан мақсад Марказий Дунайнинг қуйи оқимида булган кенг славян, Русь-болгар давлати ташкил этиш эди. Қисқа вақт ичида Шарқий Болгария буйсундирилди. Святославнинг узи эсаПереяславцда (Малая Преславада), Добружда макон қурди уша вақтда Византия русларга қарши харбий харакатларни бошлаб юборди. Святослав Болгар подшоси Борисни уз томонига жалб қилди ва Болгария руснинг иттифоқчиси булиб жанг қилди. Қадимги Русь давлати IX - X асрларда узининг социал табиатига кура илк феодал давлати эди. князлар ихтиёрида дружиначиларнинг харбий ташкилоти бор эди Дружиначилар князларни қуршаб турар купинча улар билан бирга том остида яшар бир дастурхондан овқатланар, уларнинг барча манфаатларини баробар бахам курар эдилар. Князь уруш ва тинчлик масалаларида, юришлар уюштириш улпон йиғиш, суд бошақриш масалаларида дружиначилар билан маслахатлашади. У дружиначилар билан биргаликда қарорлар, қонунлар қабул қилади. Дружина уч гурухга булинади Биринчи уринда «Катта» дружина туради. Унга бой ва обрули боярлар кирадилар, улар ер, ховли куп хонали уйларга, малайларга, уз дружиначиларига эга буладилар. Улар князнинг энг мухим топшириқларини бажарадилар. «Кичик» дружиначилар князь хонадонида яшайдилар, хужалигида хизмат қиладилар, тинч вақтларда кичик мулозимлар ва хизматкорлар вазифасини бажарадилар.

Учинчи гурухни ахолнинг турли қатламларидан танлаб олинадиган жангчилар ташкил этади. Бир вақтлар бундай жангчилар куп булган. жуда қадим замонларда улар алохида харбий ташкилотлар таркибига кирганлар. Бу ташкилот хар-бир эркак жангчи хисобланган даврлардан сақланиб қолган эди. Бу «минглик» ташкилоти деган ташкилот булиб, уша вақтларда қадимги Русь қабилалари ва ерларнинг жангчилари унчилар, юзчилар ва мингчилар бошчилигида унлик, юзлик ва мингликларга бирлашадилар. Шарқий славянларнинг минглик харбий ташкилоти тобора дружина ташкилотига буйсуниб боради. Киев хокимияти славян ерларига тарқалишига қараб князь дружинаси таркибига махаллий юқори табақа кирар эди. русьда давлат тузумининг кучайиши хуқуқий нормаларнинг йулга қуйилиши ва ривожланишига сабаб булди. Русьда оддий хуқуқдан ташқари «Русь қонуни» деб аталган қонун хам мавжуд эди. Бу бутун хуқуқлар системаси булиб, Византия руслар билан муносабатда булганда бу система билан хисоблашишга мажбур эди. Князлар бутун қиш мобайнида уз қул остиларидаги ерларида дружина билан айланиб чиқиб, улпон туплашар эди. Бундай тартиб «одамлар орасида» деб аталарди. Буларнинг хаммаси Русдаги айрим ерларнинг купроқ жипслашувига хамда Киев князининг қудрати ва таъсири ортишига, рус қуролининг янги муваффақиятларига эришувига ва халқаро муносабатларида Руснинг салмоғи кучайишига ёрдам берди.

Похожие

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Мустақил Ўзбекистон давлатининг барпо этилиши

XIII асрда мугул давлати ва унинг истилолари

Мугуллар истилоси ва улар хукмронлиги тарихининг тарихий адабиётларда ёритилиши

Голлизм ва Бешинчи республиканинг ташкил топиши