Голлизм ва Бешинчи республиканинг ташкил топиши - История - Рефераты

Голлизм ва Бешинчи республиканинг ташкил топиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118 KB

Голлизм ва Бешинчи республиканинг ташкил топиши Режа: 1. Голлизмнинг сиёсий философияси. Бешинчи республиканинг конституцион- ҳуқуқий тузуми. 2. 1958 йилдаги Конституция Францияда аралаш, президентлик- парламентлик режимига асосланган давлатни ташкил этди. 3. Д е Голль президентлик қилган даврда Франциянинг ижтимоий тараққиёти . 4. 60-йилларнинг бошлари голлчилар ҳаракатининг ривожланиши учун муҳим босқичлардан бири бўлди

Голлизмнинг сиёсий философияси. Бешинчи республиканинг конституцион- ҳуқуқий тузуми. Яна миллатнинг қутқарувчиси сифатида сиёсат майдонига чиққан генерал де Голль Жазоир муаммосини ечишдан ташқари, мамлакатда сиёсий қатъиятсизликни келтириб чиқараётган давлат тизимини тубдан ўзгартиришни таклиф қилиб чиқди. Узоқ вақт давомида принципиал оппозицияда бўлиб, ҳокимиятга қайтган де Голль ўзининг олдинги хатоларини қайтармасликка ҳаракат қилди. У оммавий, яхши ташкил этилган партияга таянар эди. 1958 йилда голлчиларнинг барча тарафдорлари янги республика қуриш учун иттифоқ (ЮИР)га бирлашди. Шахсий авторитет кенг қамровли мафкуравий концепция билан мустаҳкамланди. Янгиланган голлизм фавқулодда специфик, яхлит сиёсий фалсафани мужассам этиш билан бир вақтда Франциянинг миллий-сиёсий анъаналарига тўғри келадиган ғояларни ҳам ўзида сақлаб қолган эди. Голлизм ғоясининг ўзагида, давлат қурилишидан тортиб то иқтисодиётни назорат қилишгача бўлган умумий сиёсатнинг асосида Франциянинг “Миллий буюклиги” масаласи ётарди. “Франциянинг буюклиги” тўғрисидаги голлчилар ғояси анъанавий миллатчилик миллий устунликни тарғиб қилувчи шовинистик қарашлардан анча йироқ эди. Франциянинг Буюклиги де Голль учун абстрант мақсад эмас, балки бажарса бўладиган реал ижтимоий принцип эди. де Голль: “Менинг фикримча, буюкликдан маҳрум этилган Франция, Франция бўлишдан тўхтайди”- деган эди. Голлчилар томонидан Франция, миллионлаб францияликлар яшаётган мамлакатдан ҳам катта нарса сифатида қабул қилишар эди. Франция голлчилар учун бу ўтмишда яшаган ва келажакда яшаб француз номини олишга интилаётган барча авлодларни бирлаштирган. Де Голлнинг фикрича, фақатгина кучли давлатгина миллий мустақиллик, бирлик, ижтимоий тартиб, адолат парварлик ғояларининг

амалга ошишида кафолат бўла олади. “Кучли давлат - бу диктатура эмас, балки синфлар ва шахсий манфаатлардан ҳам юқорида турувчи, умуммиллий манфаатларни ҳимоя қилувчи давлатдир”. Аммо партиялар корпаратив институтлар сифатида ўзининг табиатидан келиб чиқиб, ягона ва кучли давлатга қарши туради. Де Голль “Партиялар режими”га қарама-қарши равишда халқнинг суверенитетига асосланган, ҳақиқий демократияни тиклашни таклиф қилди. Конституцияга оид бошқарув шакли ёш ҳукумат раҳбари тўғрисидаги фундаментал муаммолар референдум ўтказиш йўли билан ўз ечимини топиши лозим эди. Партияларнинг қарама-қаршилигини акс эттираётган парламент, давлат ҳукуматининг Маркази бўла олмайди. Де Голлнинг таъкидлашича; бирлик, бирдамлик, ички тартиб-интизом ҳокимиятининг ажралмас хусусиятларидан саналади. 1958 йил 1 июнда Миллий Мажлис де Голлга ҳукумат бошлиғи лавозимини тақдим этди. Бу қарор учун “мустақиллар”, МРП, “ижтимоий республикачилар” фракциясидан қисман эса - СФИО ва радикаллардан 329 та депутат овоз берди. 224 та депутат эса “қарши” овоз берди. Голлизмга қарши коммунистлар, Ф.Миттеран бошчилигидаги ЮДСР, сўл радикаллар, К.Пинова ва А.Газье етакчилигида социалистлар оппозицияда бирлашди. 3 июнда парламентда конституцияда белгиланган қонун қабул қилди, унга кўра ҳукуматга 6 ой мобайнида тўла ваколат берилди. Фақатгина жамоат ҳуқуқлари ва эркинликлар соҳасидаги қонунчилик фаолияти мустасно эди. Ҳукумат конституцияни қайта кўриб чиқиш ваколатига ҳам эга бўлди. Аммо 3 июндаги қонун ўзгартириш мумкин бўлмаган конституцияга оид 5 та принципни кўрсатиб берди; унинг умумхалқ сайлов орқали сайланиш хуқуқи, ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи ва ижроия хокимиятга бўлиниши, ҳукуматнинг парламент олдида ҳисоб бериши, суд ҳокимиятининг эркинлиги, Франция ва унга қарам ҳисобланган халқлар ўртасида янги муносабатларнинг ташкил этилиш и . Парламентнинг

тарқатиб юборилиши билан Тўртинчи республиканинг тузумига ҳам барҳам берилди. Бешинчи республика конституциясининг лойиҳаси ҳукумат ва парламентнинг ҳар иккала палаталари вакилларидан ташкил топган консултатив комиссия иштирокида Мишел Дебре бошчилигидаги ишчи гуруҳи томондан тайёрланди. 1958 йил 28 сентябрда лойиҳа референдумга қўйилди ва 79,2 % овоз билан маъқулланди (референдумда регистрация қилинган сайловчиларнинг 83,8 % қатнашди). 1958 йилдаги Конституция Францияда аралаш, президентлик- парламентлик режимига асосланган давлатни ташкил этди. 7 йил сайланадиган президент ташқи сиёсат, мудофаа ва миллий хавфсизлик соҳаларида катта ваколатларга эга бўлди. Агар рисоладаги ваколатлар доирасида қабул қилинган президент актлари, ҳукуматнинг контрасичнатурасини талаб қилиб қолган тақдирда, президент фавқулодда ҳолат эълон қилиши ёки ядро қуролидан фойдаланиши мумкинлигини ўзи қарор бериши керак эди. Президент ижроия ҳокимият устидан ўз назоратини Министрлар Кенгашида раислик қилиши ҳуқуқи асосида амалга оширди, бундан ташқари юқори лавозимли амалдорларни тайинлайди. Бу соҳада президетнинг асосий имтиёзи премьер-министрни тайинлаш ва истеъфога чиқариш ҳуқуқи туради. Аммо ҳукумат ташкил этилиши жараёнида парламентнинг қуйи палатаси Миллий мажлиснинг ишонч вотуми лозим бўлади. Бешинчи республиканинг президенти қонун чиқарувчилик жараёнида қатнашиш ҳуқуқига эга эди. Парламент томонидан қабул қилинаётган қонунлар президент томонидан кўриб чиқилиши ва маъқулланиши лозим эди. Бундан ташқари президент кечиктириш вето ҳуқуқига, шунингдек контрасичнатурасиз муҳим қонун лойиҳаларини референдумга қўйиш ҳуқуқига эга эди. Президент парламентнинг қўйи палатасини фавқулодда ҳолат ва магистратуранинг биринчи йилини мустасно этганда, ҳохлаган вақтда тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга эди. Президент,

ҳукуматнинг фаолиятини назорат этадиган - Давлат Кенгаши ва сайлов жараёни, қонунчиликнинг конституционлигини назорат этадиган конституцион Кенгаш каби икки муҳим давлат ташкилотларининг таркибини тасдиқлайди. Президент фақатгина давлатга хиёнат қилган тақдирда жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин эди. Француз парламентининг қонун чиқарувчилик ваколати 1958 йил конституциясига кўра анча чегараланди Шундай қилиб, 1958 йилги конституция Учинчи ва Тўртинчи республикалар давридан ги парламент устунлиги ўрнига ҳокимиятни тақсимлашнинг марказлашган тизимини ташкил этди. Ижтимоий мазмуни жиҳатидан 1958 йилги Конституция ўзидан олдинги асосий қону н нинг социал мазмунини сақлаб қолишга ҳаракат қилди. Унинг таркибига “Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари Декларацияси” ва 1946 йилги конституциянинг преамбуласи ҳеч бир ўзгаришсиз киритилди. Янги конституция шунинг билан фуқароларнинг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маданий жиҳатдан кенг доирадаги ҳуқуқларини кафолатлади. Франция аввалгидек, бўлинмас, дунёвий, демократик ва социал республика сифатида белгиланди. Франция Иттифоқи ўрнига эса, суверен давлатларни киритган Франция ҳамдўстлиги таъсис этилди . 1958 йилги конституция қабул қилинганидан сўнг, ҳукумат сайлов Кодексига қўшимча иловани ишлаб чиқди. Унга кўра, Миллий Мажлиснинг 577 та депутатлари бир мандатли округларда икки турда маторитар тизимда сайланишлари белгилаб қўйилди. Бу тизим йирик партияларга фойда келтирар эди. Янги тизим бўйича парламентга биринчи сайловлар 1958 йилнинг 23-30 ноябрь кунлари бўлиб ўтди. Бу сайловлар парламентнинг қуйи палатасига кучлар нисбатини кескин даражада ўзгартириб юборди. 188 мандатга эга бўлган. ЮНР парламентда кўпчилик овозга эга бўлди. 4 млнга яқин сайловчилар томонидан қўллаб-қувватланган ФКП иккинчи

турда парламентга бор йўғи 10 та депутатни ўтказишга мувофиқ бўлди. СФИО ва радикаллар 40 та ўрин, МРП эса 44 та ўрин эгаллашга муваффақ бўлди. Голлчиларнинг конституция ташаббусларининг ҳаммасини қўллаб-қувватлаган СНИП нинг ғалабаси кўнилмаган ҳолат эди. “Мустақиллар” 133 та депутатда иборат Францияни ташкил этдилар. Шундай қилиб, парламентда де Голль тарафдорлари қатъий кўпчиликка эришди. 1958 йил декабрида де Голль президент этиб сайланди. У Мишель Дебрега янги ҳукумат ташкил этиш вазифасини топширди. Бу ҳукумат таркибига, даставвал голлчилардан ташқари, МРП ва “мустақиллар” дан вакиллар ҳамда социалист ва радикалларда 1 тадан вакил киритилди. Де Голль ўз фаолиятини коалициядаги шериклари билан келишган ҳолда олиб боришни умуман ҳохламас эди. Бундан ташқари, президентнинг соясида қолиб кетишдан чўчиган кўпгина партияларнинг етакчилари ҳукумат ва президентнинг фаолиятида масофа сақлашга ҳаракат қилди. 1959 йилда социалистлар ва радикаллар ҳам тамоман оппозиция тарафига ўтиб кетди. Бундан ташқари, таркибидан, 1958 йилдаёқ, Мухтор социалистик партияни ташкил этган сўл радикал гуруҳ ажралиб чиққан эди. 1960 йилда бу партия йилларнинг сўл социалистик Иттифоқи билан қўшилиб, Бирлашган социалистик партияни ташкил этган эди. 1960 йилда молиявий ислоҳотларнинг йўллари тўғрисидаги тортишувлар СНИП раҳбарияти ичида ихтилоф келиб чиқишига (олиб келди) сабаб бўлди. “Ўнг либерал” гуруҳларнинг вакили ҳисобланган А.Пине де Голлнинг талаби билан молия ва иқтисодиёт Министри лавозимидан четлатилди. Натижада, унинг ўрнини “мустақиллар” технократи қанотининг ёш етакчиларидан ҳисобланган Волери Жискар д Эстен эгаллади. Голлчилар билан ҳамкорлик қилиш мақсадга мувофиқлиги ҳақидаги баҳс туфайли 1962 йилда СНИПда ажралиш юз беришига олиб келди ва унинг таркибидан Жискар д Эстен бошчилигидаги гуруҳ мустақил бўлиб чиқди. Улар “мустақил республикачилар” номли депутатлар гуруҳини ташкил этишди ва

коалицион ҳукумат таркибида қолишди. Де Голлнинг ЕИҲ га нисбатан тутган қатъий сиёсатидан норози бўлган МРП вакиллари 1962 йилда ҳукумат таркибидан чиқиб кетишди. 60-йилларнинг бошлари голлчилар ҳаракатининг ривожланиши учун муҳим босқичлардан бири бўлди . 1961-1962 йилларда жорий муаммоси бўйича ўтказилган референдумлар туфайли Жазоирга мустақиллик берилди, ЮНР дан эса Ж.Сустель бошчилигидаги радикал қанот ажралиб чиқди. “Ультра” Д е Голлни миллатга хоин сифатида баҳолади. Реал сиёсий куч бўлиш имкониятига эга бўлолмагани туфайли, улар охир-оқибатда террористик методлардан фойдалана бошлади. Президентга нисбатан бир неча марта суиқасд уюштиришга ҳаракат қилинди Голлизм концепциясининг тараққий эттириш ва партиянинг фаол қурилиши учун ҳаракат қилаётган М.Дебре бошчилигидаги гуруҳнинг мавқеига жиддий путур етди. 1962 йил апрелида Дебренинг ўрнига Жорж Помпиду Премьер-министр лавозимини эгаллади. Ҳукуматнинг янги бошлиғи обрўли голлистик гуруҳлар таркибида бўлмасада, шахсан де Голлга энг яқин сиёсатчилардан бири эди. У узоқ вақт давомида де Голль котибиятининг раҳбари лавозимини бажарган эди. ЮНР раҳбариятида Жак Шабан-Делмась бошчилигидаги “эмпириклар” гуруҳининг таъсири кучайди. Улар де Голлга сўзсиз содиқлиги ва прогматик сиёсат тарафдорлари эканлиги билан ажралиб турарди. “Сўл голлчилар” ҳам фаоллаша бошлади. Уларнинг етакчилари Р.Капитан, Л.Валлан, Л.Амонларнинг ҳам де Голлнинг энг яқин сафдошлари ҳисоблансаларда, Ж.Сустель тарафдорларининг радикализмига норозилик белгиси сифатида ЮНРнинг ташкил этилишида қатнашмаган эди. Улар 1959 йилда ўзларининг Демократик Меҳнат Иттифоқи (ЮДТ) партиясини тузди. Жазоир муаммосининг ҳал этилиши ва ҳукумат сиёсатида ижтимоий фаолликнинг ошиши икки голлистик партияларнинг яқинлашиши учун асос бўлди. 1962 йилда улар ЮНР-ЮДТ ягона блокини ташкил этдилар. Партия спектридаги радикал ўзгаришлар де

Голлни конституцион ислоҳот ўтказишни тезлаштирди. У 1962 йилда президентликка сайловларни тўғридан-тўғри умумий сайловлар орқали ўтказиш ташаббуси билан чиқди. Президентлик ҳокимияти устидан парламент назоратининг сусайишига олиб келиши, кўпгина француз партияларининг бу лойиҳа қарши чиқишига сабаб бўлди. Де Голль қуйў палатани тарқатди ва президентлик сайлови масаласини референдумга қўйди. 1962 йил 28 октябрида бўлиб ўтган референдумда, овоз берганларнинг 61,7 % президентнинг лойиҳасини қўллаб-қувватлади. Аммо референдум вақтида антиголлистик оппозициянинг яқинлашуви юз берди. СФИО, радикаллар, МРП ва СНИП партиялари “Йўқ” жавоби тарафдорларининг картелини, сўнгра эса унинг асосида - “Демократик иноқлик” (ҳамжихатлик) сайлов олди блокини ҳам ташкил эттидилар. Узоқ вақт давомида биринчи марта коммунистлар ва социалистлар келгусида бўладиган парламент сайловларининг иккинчи турида бир-бирларини қўллаб-қувватлашлари тўғрисида келишиб олдилар. Сўл партияларнинг бундай тактикаси “республикачилик интизоми” номини олди. 1962 йил ноябрида бўлиб ўтган сайловлар натижасида , Миллий Мажлисда иккита қутб юзага келди. ФКП ва СФИО фракциялари 41 ва 67 депутатга эга бўлди. ЮНР-ЮДГ ва Жискар д Эстен бошчилигидаги “мустақил республикачилар” гуруҳи ўз навбатида 229 ва 32 та ўринга эга бўлди. “Демократик ҳамжиҳатлик” центристик партиялари аста-секинлик билан ўз лавозимларини йўқота бошлади. Радикаллар 44 та, МРП-38, СНИП-18 мандатга эга бўлишди Янги ҳукуматни яна Ж.Помпиду бошқарди. Де Голлга ҳол қилувчи зарбани оппозиция 1965 йилдан президент сайловлари вақтида беришни мўлжаллашган эди. Шу нарса аниқ эдики, ҳукуматда раҳбарлик мавқеини эгалламаган у ёки бу партиянинг етакчилари президентнинг авторитетига якка-якка ҳолда қарши чиқолмас эди. Жон Леканюэ бошчилигидаги МРП раҳбарияти келажакда центристик партияларининг бирлашиши ташаббуси билан чиқди. 1962 йил охиридан

бошлаб, партиялараро асосда “Демократик марказ” номли сиёсий коалиция тузила бошлади. Унинг таркибига МРП ва СНИП таркибидаги кўпгина гуруҳлар кирган эди. Леканюэнинг ўзи эса “Демократик марказ”дан президентлик сайловида номзод бўлди. Унинг дастури асосан, де Голлнинг ташқи сиёсатини, айниқса Европа масаласи бўйича сиёсатини танқид қилишдан иборат эди. Радикаллар ва социалистлар орасида коммунистлар билан ҳам ҳамкорлик қилишни мустасно қилмайдиган, кенг доирадаги сўл блокни тузиш тарафдори кўп эди. Ўнг радикаллар эса “Демократик бирлашув” номли партиялараро блокни тузиш ташаббуси билан чиқишди. Бу ғояни Марсель Мэри Гастон Деффер ва Лион мэри Пьер Моруа бошчилигидаги ўнг социалистлар ҳам қўллаб-қувватлади. Деффер эса сўл центристик кучларнинг президент сайловларида номзодликка даъвогарлардан бири эди. Аммо СФИО етакчиси Га Молле таъсирида социалистик партия бошқа стратегияни қабул қилди. СФИО ва сўл радикаллар барча сўл нокоммунистик гуруҳларни сўл кучларнинг социалистик ва демократик Федерациясига (ФСДЛ) бирлаштириш ташаббуси билан чиқдилар. Федерацияга қўйилган ЮДРС етакчиси Франсуа Миттеран, ФСДЛнинг сайловдаги номзоди бўлди. Миттеран урушдан кейинги даврдаги Франциянинг энг кўзга кўринган сиёсатчиларидан ва де Голлнинг эски мухолифларидан бири сифатида мамлакатда машҳур эди. Унинг, ҳукуматининг иқтисодий ва ижтимоий сиёсатини, Бешинсчи республиканинг конституцион тузумини танқид остига олган дастурини коммунистлар ҳам қўллаб-қувватлади. Шундай қилиб, Миттеран бир неча ўн йилликлар давомида эгаллаш учун кўрсатган ягона номзоди бўлди. “Ультра” ва бошқа радикал ўнг гуруҳлар сайловда Тиксье-Виньякурни номзод сифатида танлашди. 1965 йилнинг 5 ва 19 декабрларида икки турда бўлиб ўтган президент сайловлари де Голль учун жуда қийин ғалабани олиб келди. Де Голль биринчи турда 461 % Миттеран-32 %, Леканюэ-16 %, Тиксье-

Виньянкур-5 % овоз олишди. Иккинчи турда де Голль 44,7 % овоз билан, 37,4 % овоз олган Ф.Миттеранни ортда қолдирди. Сайловда де Голлнинг обрўси анча тушганлиги кўриниб қолган бўлсада, унга оппозицида бўлган кучларнинг ҳам кучсиз томонлари яққол кўриниб қолди. Уларнинг дастурлари асосан, ҳукмрон доираларни танқид қилиш ҳисобига тузилган эди. Д е Голль президентлик қилган даврда Франциянинг ижтимоий тараққиёти . Де Голлнинг ҳокимият тепасига келиши билан мамлакатда дирижзм амалиётида янги бурилиш қилинган эди. Де Голлнинг фикрича иқтисодий либерализм принципининг абсалютлаштиришдаги асосий сабаблардан бири мамлакатда “очиқ иқтисодиёт”ни тарғиб этишга мўлжалланган III режанинг тўхтатиб қўйилиши бўлди. 1960 йил баҳорида ҳукумат молиявий жиҳатдан барқарорлаштириш тадбирларига асосланган “вақтинчалик режа”ни қабул қилди. 1У ва У режаларда (1962-1965 йилларга ва 1966-1970 йиллар) ҳам устунлик фан-техника тараққиётига асосланган саноат ишлаб чиқаришини ривожлантиришга, ишлаб чиқаришнинг бир ерга (бир қўлда) тўпланиш жараёнини рағбатлантириш, ташқи савдодаги ҳажмининг ўсишига эътибор берилди. 1958 йил охирида ишлаб чиқилган, молиявий барқарорлик дастури, бюджет харажатларининг рационализациясини кўзда тутган эди. (ижтимоий суғурта дастурини қисқартириш, транспорт ва ёнилғига тарифларнинг ўсиши, эгри солиқларнинг ошиши). Франкнинг янги девальвацияси (17%) амалга оширилди, пул эмиссиясига чеклашлар киритилди. Бюджет дефицити Француз банки аванслари ҳисобига эмас, кредит бозоридаги давлат займлари ҳисобидан тўлдирилаётган эди. Пул муомаласини тартибга солиш учун 1960 йилда пулларни янги “франк” куторслари билан алмаштириш бўйича ислоҳот ўтказилди. Унга кўра янги франк эскисига нисбатан 1:100 пропорцияда алмаштирилди. Мана шу

тадбирлар қисқа вақт ичида “қатъий” Миллий ваколатининг пайдо бўлишига сабаб бўлди. 1965 йилга келиб, Франциянинг АҚШга бўлган ташқи қарзини тўлаши ҳам молиявий барқарорликнинг юзага келишига ёрдам берди. Шу вақтдан бошлаб Франция йирик капиталнинг экспортчиларидан бирига айланди ва шу вақтдан буён ташқи савдодаги ижобий сальдо балансини сақлаб қолмоқда. 60-йилларда ташқи савдонинг умумий ҳажми урушгача бўлган даврдагидан тўрт марта ошиқ бўлди. Франциянинг ташқи савдоси иккита асосий омиллар туфайли ривожланаётган эди. Бир тарафдан, де Голль ҳукумати мустақилликка эришган собиқ мустамлакалар билан савдо алоқаларини мустаҳкамлашга ҳаракат қилаётган эди. қоидага кўра, сувиренетит беришга рози бўлиш, собиқ метрополия мустамлакалар ўртасида иқтисодий, ҳарбий ва техника соҳасида комплекс шартномалар тузиш билан биргаликда амалга оширилар эди. Бундай ёндошиш, ҳаттоки Франция империяси мустамлакачиликка барҳам берилаётган даврида учинчи дунёда иқтисодий мавқеининг ошишига ҳам сабаб бўлди. Франциянинг ЕИ даги шериклари билан савдо алоқаларининг ривожлантиришга эришиши катта муваффақиятларга олиб келди. 60- йиллар охирида Франциянинг умумий бозор доирасидаги ташқи савдо обороти унинг Франция ҳамдўстлиги мамлакатлари билан олиб бораётган савдо ҳажмидан 3 баравар ошиб етди. (1958 йилда бу рақамлар тахминан баровар эди). Француз дипломатиясининг сайи-ҳаракатлари туфайли саноат маҳсулотларининг умумий бозори мўлжалланганидан 1,5 йил аввалроқ, 1968 йилда тузилди. Франциянинг ЕИҲда иштироки, қишлоқ хўжалигидаги аҳволига ижобий таъсир кўрсатди. Бюджет-молиявий тизимнинг барқарорлиги ва фермерлар ишлатилаётган бевосита харажатларнинг қисқартирилиши, ҳукуматга саноатда юқори технологияга асосланган соҳаларни ривожлантиришга ёрдам берди. Айниқса, авиасаноат, кимё ва автомобиль соҳалари тез тараққий этди Пластмасс-ҳисобла қурилмаларини ишлаб чиқариш анча

кўпайди. Ҳарбий саноат копмлексида атом, ракета ва аэрокосмик каби янги соҳалар юзага келди. Франция дунёнинг учинчи ядровий мамлакатига айланди. Шу мақсадларда мамлакатнинг турли ҳудудларида янги соҳага оид корхоналар қурилди; масалан: Тулуза атрофида-аэрокосмик комплекс, Гренобль яқинида ядровий, Брежалида электрон саноат корхонаси ва К.Марсель ҳудуди ва бошқа ғарбий қирғоқ бўйларида порт- саноатлаштирилган комплекслар кенгайтирилди ва мустаҳкамланди. Ўн йил давомида, яъни 1958 йилгача Франциядаги саноат ишлаб чиқариш ҳажми 60 % дан ошди; саноат маҳсулоти ҳажмининг ўсиш суръатлари йилига 55 % ташкил этди. қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш 66 % га ошди. Саноатдаги монополлаштириш сезиларли даражада тезлашди. Агар олдинги даврларда бу жараён асосан кичик ва ўрта корхоналарнинг бирлашиши ҳисобига юз берган бўлса, кейинчалик йирик корхоналар томонидан кичик корхоналарнинг ютиб юборилиши кўпроқ амалга оша борди. 60-йилларда йирик банк ёки холдинг томонидан ташкил этилган молиявий-саноат гуруҳи, саноат корхоналарининг асосий ташкилоти бўлиб қолди. Ўнта йирик молиявий-саноат гуруҳи хусуси секторнинг 40 % назорат қилар ва давлат секторининг тараққий этишида муҳим аҳамият касб этар эди. Шундай бўлсада, Франция саноат концентрациясининг даражаси жиҳатдан, бошқа ривожланган мамлакатлардан анча орқада эди. Голлчилар ҳукумати жамиятнинг ижтимоий структурасига ўзгартириш киритишга фаол ҳаракат қилаётган эди. Д е Г оллчилар Франциясининг ташқи сиёсати. Де Голль атлантик бирдамлик ғоясидан воз кечди ва дунёни иккита марказга бўлиб бошқариш тизимига қатъий тарзда қарши чиқди. Франция Ғарб ва Шарқ ўртасидаги музокараларда таянч бўла оладиган мамлакат сифатида ўзини намоён қилолди. Бу Франция - собиқ СССР муносабатларининг яхшиланишига олиб келди. 1958-1959 йилларда ҳукуматлараро муносабатлар янгидан фаоллашди ва икки давлат ўртасидаги

иқтисодий алоқалар янада кенгайди. 1960 йилда Н.Хрушевнинг Францияга қилган ташрифидан сўнг, бу давлатлар ўртасидаги муносабатларда кескин бурилиш юзага келди. 1966 йилда де Голлнинг СССРга уюштирган расмий ташрифи, Франциянинг НАТО ҳарбий структурасидан чиқиш вақти билан тўғри келиши катта сиёсий шов-шувларга сабаб бўлди. 1959 йилда ташкил этилган “Франция-Шарқий Европа” қўмитаси бошчилигида Франция ва Шарқий Европа социалистик мамлакатлари ўртасидаги биринчилардан бўлиб, ГДРнинг мавжудлигини тан олди. Де Голль коммунистик режим билан ҳамкорликни ривожлантириш, уларда демократиялаштиришни амалга ошириш учун энг самарадорли усул деб ҳисоблади. 60-йилларда Франциянинг АҚШ билан муносабатлари кўзга кўринарли даражада кескинлашди. Де Голль Франциянинг миллий хавфсизлиги соҳасида тўла мустақилликка эришишини таъминлаш учун қилаётган саъй-ҳаракатлари энг муҳим масалалардан ҳисобланар эди. Дастлабки вақтда де Голль НАТО бўйича иттифоқчилари билан қарама- қаршиликларга беришни истамаган эди. Француз дипломатиясининг НАТО таркибида “триумвират” - АҚШ, Франция ва Буюк Британия каби давлатларнинг етакчилик гуруҳини ташкил этиш ғоясига қизиқиши намоён бўлди. Париж америкаликлардан НАТО даги ядровий кучларига ягона назорат ўрнатиш фикрларидан воз кечишни талаб қилди. 60-йиллар бошларида Кариб ва Берлин инқирозлари туфайли халқаро вазиятнинг кескинлашиши, сиёсий ташаббусларнинг муваффақиятсизликларга учраши де Голлга мустақил миллий хавфсизликни ташкил этишни кучайтиришга мажбур қилди. 1962 йилда ядровий қуроллар тизимини ривожлантириш бўйича олиб борилган англо-француз ва англо-америка музокаралари чегаравий аҳамиятга эга бўлди. Буюк Британия францияликларнинг биргаликда миллий ядровий кучларни тузиш ҳақидаги лойиҳани рад этди ва аксинча, НАТО таркибида “кўп томонлама ядровий кучларни тузиш масаласи бўйича америкаликларнинг лойиҳасини қўллаб қувватлади. ”

1963 йилда Франция “атлантик бирдамлик” йўналишидан батамом воз кечди ва мустақил “ядровий кучни” тузиш учун ҳаракат қила бошлади. Сувости атом кемалари ва 3 минг км радиусгача ҳаракат қила оладиган “ер- ер” типидаги ядровий ракеталарни олиб уча оладиган “Мираст-1У-2” самолётларини қуриш ишлари бошланиб кетди. 1964 йил июлда бўлиб ўтган матбуот конференциясида де Голль Франциянинг ядровий мамлакатга айланаётганлиги ҳақида тантанали баёнот берди. Кейинги йилдан Франция АҚШ назорати остида бўлган ҳарбий сиёсий тизимлардан аста-секинлик билан чиқиб кета бошлади. 1965 йилда Франция СЕАТО Кенгаши йиғилишларида қатнашишни тўхтатди. Бу эса ўз навбатида Франциянинг СЕАТОдан чиққанлигини англатар эди. 1966 йил мартида француз ҳукумати НАТОнинг ҳарбий ташкилотидан чиқиши тўғрисида баёнот берди. Бу қарор халқаро вазиятнинг ўзгарганлиги Ғарб учун реал хавф хатарнинг йўқлиги, миллий ядровий кучларнинг кўп миллатли қуролли кучлар билан яхлит ҳолга келтиришнинг имконияти йўқлиги каби далиллар билан асосланди. НАТО раҳбариятига қисқа муддатларда Франция ҳудудларида жойлаштирилган 40 минглик АҚШ ва Канада ҳарбийларини Европанинг бошқа мамлакатлари ҳудудларига жойлаштиришни таклиф қилди. Франция ҳудудида НАТОнинг инфраструктураси учун америкаликлар сўраган 2,5 млярд долл концепциясини тўлашдан бош тортди. Бу инфраструктура ўз ичига 46 та аэродром, 100 лаб км нефть қувурлари, телеграф ва радиоалоқа тизимини, шунингдек денгиздоклари ва омборхоналарини ҳам киритган эди. 1967 йилда Франция қуролли кучлари Бош штабининг бошлиғи генерал Ш.Айере томонидан мамлакатнинг янги ҳарбий доктринаси ишлаб чиқилди. Унга кўра ядровий кучлар миллий хавфсизликнинг таянчи ҳисобланди. Бу қуролни уруш бошлаш учун эмас, балки уни тўхтатиш учун ишлатиш кўзда тутилди. Бу доктрина “барча азимутлар бўйича мудофаа” деган номни олди, чунки душман сифатида энди фақатгина совет блоки кўзда тутилмаётган эди. Суверен Франциядан ташқари, “учинчи куч”га бирлашган

Европа киритилар эди. 60-йилларда Франция қатъий равишда интеграцион жараёндаги етакчи мавқеини қайтариб олди. Де Голль ЕИҲнинг миллатларини бошқарувчи ташкилотга айланишига қарши чиқди ва “Европа ягона -Ватан ” шиорини илгари суриб, мустақил давлатлар ҳамдўстлигини тузишни ёқлади, “Европа” тушунчасига Атлантикадан Уралгача бўлган ҳудудни киритишни таклиф этди. “ Европа ягона -Ватан ” концепциясини тараққий эттириш давомида француз дипломатияси 1960 йилда “ Ф у ш е плани” лойиҳасини илгари сурди. Унга кўра, Европадаги “олтилик” давлатлар НАТОга бўйсунмаган ҳолда Европанинг хавфсизлик тизимини ишлаб чиқиши, ташқи сиёсатни координация қилиши, иқтисодий жиҳатдан ривожланиш стратегиясини биргаликда ишлаб чиқиш орқали интеграцион жараёнларни чуқурлаштириш кўзда тутилган эди. “Фу ш е плани ”га кўра, келгусида Европа давлатларининг Иттифоқини тузиш истиқболи бор эди. Бу иттифоқнинг аъзолари ўз мустақилликларини сақлагани ҳолда, жаҳон саҳнасида ягона куч сифатида намоён бўлишлари лозим эди. Аммо, Франциянинг ЕҲ лигидаги шериклари НАТОга путур етказиши мумкин бўлган бу лойиҳани рад этдилар. “Фу ш е режаси” барбод бўлгач, де Голль Европадаги тизимини давлатлар устидан назоратининг кучайишига қарши курашди. 1965 йилда де Голль Европа комиссиясининг раиси В.Хольштейнинг Еҳнинг ваколатларини ошириши ҳақидаги режасини қаттиқ қоралаб чиқди. Европа ҳамдўстлигидаги шериклари ичида де Голль ГФР канцлери К.Аденауэрнинг тутган позициясини юқори баҳолар эди. Франция дипломатияси томонидан “Париж-Бонн” ўқи дунё сиёсатида, айниқса, яевропада энг асосий куч сифатида қоралар эди. 1963 йилда француз- немислар ўртасида ҳамкорлик тўғрисидаги шартноманинг имзоланиши иккала давлатнинг яқинлашиши натижаси бўлди. Аммо, ГФРда канцлер лавозимига Л.Эр х арднинг келиши ва ташқи сиёсатда атлантик

йўналишнинг кучайиши оқибатида ҳар иккала давлат ўртасидаги алоқалар заифлашиб кетди. Де Голлнинг ҳокимият тепасига келишида юзага келган вазиятга қарамасдан, унинг ташқи сиёсатида мустамлакачилик масаласи биринчи ўринда турмас эди. Мустамлакачи империясидаги бошқарув йўлларининг ўзгариши масаласи, мамлакат учун катта аҳамиятга эга эди. Президентнинг кўпгина сафдошлари, унга Жазоир муаммосига барҳам бера оладиган, империянинг парчаланиб кетишини тўхтатиб қоладиган қаттиққўл киши сифатида қарарди. Аммо, де Голль,энди анъанавий калониализм даврибарҳам топганига ишончи комил эди. У учинчи дунё мамлакатлари билан бўладиган алоқаларнинг асосида ўзаро фойдали иқтисодий ҳамкорлик ва Франциянинг ҳар қандай давлатнинг ўз тақдирини ўзи белгилашига бефарқ қарамайдиган ва ёрдам берадиган давлат сифатида обрў-эътибори ошишини истар эди. Голлизм французларга неокоалониал сиёсатини ишлаб чиқди. 1958 йил конституциясига кўра Франция Иттифоқи Х амдўстлик деб қайт а ўзгартирилди. Ҳамдўстлик суверен давлатлардан ташкил топиб унга кўра, ҳар бир аъзо давлат тўла мустақиллик олиши ва ташкилотдан эркин чиқиб кетиши ҳуқуқига эга бўлди. Иттифоққа аъзо ҳисобланган давлатлар ўтказилган референдумлар асосида ўзларининг ҳамдўстликдаги иштироки формуласини аниқлаб олишга ҳаракат қилдилар. Фақатгина Гвения унга аъзо бўлишдан воз кечди ва 1958 йил 1 октябрида мустақил давлат бўлди. Тез орада, ташкилотга аъзо давлатлар ҳамдўстлик сафидан бирин-кетин чиқиб кета бошлади. 1960 йил январида Камерун сал кейинроқ, Гого, Ғарбий Африка ва Экваториал Франция таркибига кирувчи бошқа давлатлар ҳам мустақилликка эришди. “Африка йили” сифатида тарихга кирган 1960 йилда, Франциянинг Африкдаги мустамлакаларидан 14 таси мустақил давлатларга айланди. Аммо, голлчилар ҳукуматининг табиркор ва пухта сиёсати туфайли, Франция бу ҳудудларда ўзининг иқтисодий ва сиёсий нуфузини нафақат сақлаб қолди, балки янада

мустаҳкамлади. Конституциядаги “Ҳамдўстлик” тўғрисидаги низом (қонун) 1995 йилга келиб тамомила бекор қилинди. Франциянинг учинчи дунё мамлакатлари билан муносабатларининг шаклланишида Жазоирдаги низонинг барҳам топиши муҳим аҳамият касб этди. Гоҳ Жазоир миллатчилари, гоҳ “ультра” томонидан амалга оширилаётган ҳар қандай экстремистик ҳаракатларни тугатиш учун қаттиқлик билан курашаётган де Голль бу масалани ҳуқуқий йўл билан ечишга тайёргарлик кўра бошлади. 1959 йилнинг октябридаёқ президент “Жазоир муаммосини” жазоирликларнинг ўз тақдирини ўзлари белгилаш йўли билан ечишга эришмоқчи эканлиги тўғрисида баёнот берди. Бунга қарши “Ультра” янги экстремистик ва зулмкорлик ҳаракатлари билан жавоб берди. 1960 йил январь ойида Жазоир пойтахтида “баррикадалар ҳафтаси” номини олган фитнага уриниш бўлиб ўтди. Бу воқеалар голлчилар ҳаракатининг заифлашувига ва ундан радикал қанотнинг ажралиб чиқишига сабаб бўлди. 1961 йил 8 январда Франция ҳукумати “Жазоир ўз тақдирини ўзи белгилаш тўғрисидаги” ҳуқуқини бериш ҳақида референдум ташкил этди. Бу лойиҳани қўллаб-қувватлаш 75% сайловчи овоз берди. Бу воқелар туфайли “ультра” давлат тўнтаришини амалга оширишга уриниб кўрди. Улар 22 апрелда Жазоирда дислокация қилинган ҳарбий қўшилмалар ёрдамида, пойтахтдаги ҳокимиятни эгаллаб олишди ва Франция президентининг ағдарилганини эълон қилишди. Фитнага Салан, Жоу, Шаль ва Зиллер каби генераллар бошчилик қилди. Ҳаттоки, метрология аэродроиларида Жазоирдаги ҳарбий қисмлардан парашютчилар ташлаш хавфи ҳам пайдо бўлиб қолди. Бундай кескин ҳаракатлар қилишга исёнчиларнинг юраги дов бермади. Ҳукуматга содиқ бўлган ҳарбий кучларнинг Жазоирга қайта дислокация қилганидан сўнг фитна бостирилди. “Ультра”нинг радикал гуруҳлари. Махфий армия ташкилоти номли террористик ташкил этдилар ва яширин (неолегал) фаолият кўрсата бошладилар.

Деярли бир йил мобайнида олиб борилган музокаралардан сўнг, 1962 йил 18 мартида француз ҳукумати ва Жазоир Миллий Озодлик ҳаракати ўртасида Эвиан битими имзоланди. Унга кўра ўт очишни тўхтатиш, Жазоирнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш шартлари ва келажакда Франция-Жазоир ўртасидаги муносабатларнинг қонун-қоидалари ишлаб чиқилди. 1962 йил 1 июлда Жазоирда ўтказилган референдумдан сўнг, француз ҳукумати бу мамлакатнинг мустақиллигини расман тан олганлиги ҳақида эълон қилди. Жазоирдаги инқирознинг барҳам топиши, Франциянинг араб мамлакатлари билан алоқаларининг кенгайишига туртки бўлди. 60-йилларнинг иккинчи ярмида Франциянинг учинчи дунё сиёсатида бу йўналиш устивор бўлди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995. 7. Медведев В.А. Распад. Как он произошол в “мировой системе

Похожие

Хива хонлигининг ташкил топиши ва сиёсий тарихи

Бошқарув асосларининг шаклланиши ва давлатларнинг ташкил топиши

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

Амир Темур даврида марказлашган давлатнинг ташкил топиши

Франк давлатида феодал муносабатларининг ривожланиши. Франция кироллигининг ташкил топиши