XII асрда мўғул давлати ва унинг истилоллари - История - Рефераты

XII асрда мўғул давлати ва унинг истилоллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

230 KB

XII асрда мўғул давлати ва унинг истилолари Режа: 1. Чингизхон давлатининг идора қилиниши ва ижтимоий характери. 2. Мўғулларнинг Чингизхон вафотидан кейинги истилолари. 3. Мўғул истилоларининг Европа ва Осиё учун аҳамияти.

Мўғул қабилаларининг ҳаёти ва ижтимоий тузуми. XII асрда ҳозирги Монголия, Манжурия территориясида ва Шарқий Си-бирнинг Жаиубий қисмида мўғулларнинг кўп сонли қабилалари истиқомат қилар эди. Мўғулларнинг кўпчилик қисми дашти биё-бонда яшаб, чорвачилик, йилқи, қорамол ва қўй-эчки боқиш би лан шуғулланар эди. Мўғулларнинг бир қигсми ўрмонларда яшаб, мўйнали ҳайвонлар овлар ва балиқчилик қиларди. Дашт мўғуллари кўпроқ сонни ташкил қилиб, анча ривожланган эди. Улар ўрмонларда яшовчи мўғуллар устидан ҳукмронлик қилиб улардан мажбурий суратда мўйна солиғи олардилар. XII асрдаги мўғулларнинг ижтимоий тузумида уруғ'чилик ту-зумининг хусусиятлари ҳали жуда кўриниб турарди. Қўчманчи мўғуллар уруғ-уруғ бўлиб яшардилар. Кўчманчи мўғулларнинг манзиллари курень (қўшхона) дан, яъни уруғ бошлиғи—оқсоқол ўтови теварагида гуруҳ-гуруҳ бўлиб жойлашган бир неча ўнлаб ёки ҳатто юзлаб ўтовлар йиғиндисидан иборат бўларди. Уруғ-чилик қасоси мўғуллар ҳаётида жуда катта аҳамиятга эга эди. Уларнинг динида авлод-аждодлар руҳига сиғиниш катта ўрин тутарди. Ҳар бир уруғнинг иззат-ҳурмат қиладиган ўз худола-ри — энг шуҳрат қозонган уруғдошлари орасидан чиққан аждод-лари бўларди. Бироқ XII асрнинг иккинчи ярмида — XIII аср бошларида мўғулларнинг ижтимоий тузумида уруғчилик муносабатлари сезиларли даражада емирила бошланганлиги кўринади. Кўч-манчиларнинг уруғчилик курени ўрнига якка-якка ҳолдаги кўч-манчи хўжалик—аиллар тобора кўпайди; одатда аил ўзининг қўй-эчки подаси ва йилқисига эга бўлган катта патриархал оиладан иборат бўларди. Уруғчилик емирила бориши натижа-сида бойлар, яъни нойонларва бағатурларнинг донг-дор оилалари ажралиб чиқади. Нойонларда маълум -миқдорда қул (харачу)лари бўларди. Нойонлар теварагида дружиначи-лари—навкарлари 65ларди. Нойонлар билан бағатурлар ўрдага (уруғлар иттифоҳига) бошчилик қилардилар. Урдалар ўз навбатида анча йирик қабила иттифоқларига уюшган эди-лар. Бу йирик қабила иттифоқлари тепасида хонлар турар-дилар. Хонлар ва уларнинг

теварагида ҳарбий — қабила зодагон-лари бўйсундирилган қабилалардан хирож олардилар. Мўғулларда давлатнинг варварлик формаси ана шу тариқа вужудга келди.Бу давлат бошда «ҳарбий демократия» хусусиятларига эга бўлиб, бу ўзига хос мўғул феодализми(«кўчманчи феода лизм») янада ривожлана бориши билан ҳарбий демократия аста-секин бузилади ва аҳамиятини йўқотади. Иттифоқчи қабилалар-нйнг зодагонлари вақт-вақти билан алоҳида съездларга, яъни қурултойларга йиғилардилар. Қурултойларда хонларни сайлар-дилар, душман қабилалар ва халқлар билан уруш ва яраш маса-ласини ҳал қилардилар, баъзан гуноҳкор деб топилган айрим нойонлар ва ҳатто хонларнинг ўзларини суд қилардилар. Чингизхоннинг татар-мўғул қабилаларни бирлаштириши ва унинг и'стилолари. XIII аср бошларида Амур дарёсининг юқори цисмлари билан Хитойнинг шимолий чегараси ўртасидаги территорияда яшаган мўғул қабиласининг хонларидан бири бўлган Тимучин(1155—1227) мўғулларнинг турли қабилаларини ва кўп сонли татарларни бирлаштиришга муваффақ бўлди.1206 йилда Онйн дарёси водийсида тўпланган қурултойда Тимучин улуғ хон деб эълон қилинди ва у Чингизхон деб атала бошлади. Мў_ғуллар катта ҳарбий иттифоқининг вужудга келтирилиши энг йирик"истилоларни келтириб чиқарди. Бунинг учун кўпгина шарт-шароитлар мавжуд эди. Тимучин кучли мўғул ҳарбий-қа-била зодагонларига бошчилик қиларди, бу ҳарбий-қабила зода гонлари бунгача ҳарбий ўлжани қўмсаган ўз дружиначиларидан иборат тажрибали ҳарбий кучга эга эдилар. Мўғул қабилалари оддий жангчиларнинг катта резервларига эга эдилар. Мўғул - ларнинг кўчманчи чорвадорлик ҳаётини кечириши уларда аъло даражадаги отлиқ аскарларни ўстиришга сабабчи бўлди,деҳқончилик билан шуғулланувчи халқлар бу отлиқ аскарлар билан тўқнашишга ожизлик қилардилар. Мўғуллар Хитой билан қўшничиликда яшаб ва у билан кўпинча урушлар қилиш билан

бир вақтда, ҳарбий-техникада кўпгина нарсаларни шу хитой-лардан қабул қилиб олган эдилар. Жумладан,'мўғуллар алоҳи-да девор тешаднган ва ўт сочадиган қуроллар ёрдамида шаҳар-лар олиш санъатини батамом згаллаган эдилар. Энг яқин йиллар ичида Чингизхон Жанубий Сибирда яша-ган кўпгина халқларни ўзига бўйсундирди. Улар орасида бурят-лар, ёқутлар, қирғизлар ва бошқа халқлар бор эди. 1211 йилда Чингизхон Шимолий Хитойни истило қилишни бошлаб, уни умрииинг сўнгги йилларидагина тамом қилди. Аммо Хитойни узил-кесил истило қилишдан аввал, Чингизхон Урта Осиёда кенг истилочилик ишларини бошлаб юборди. 1218—1223 йиллар даврида кенг Хоразм давлатини истило қилди, унга Хоразмдан ташқари Шарқий Эрон, Бухоро, Афғонистон давлатлари ҳам кирар эди. Чингизхон истило қилган мамлакатларни ва уларда-ги шаҳарларни ғоят шафқатсизлик билан вайрон

қилиб ташла-ди. Чингизхонга қаршилик кўрсатмоқчи бўлган Бухоро, Самар - канд, Урганч (Хоразм пойтахти) Марв ва бошқа шаҳарлари-даги аҳоли (моҳир ҳунармандлардан ташқари)нинг кўпчилик қисми қириб ташлапди. Моҳир ҳунармандларни эса мўғулла қулларга айлантирдилар. Енгилганларнинг барча молу мулки мўғул ўрдаларининг ўлжаси бўлиб қолди. Мўғуллар Урта Осиё-даги ирригация системасини яксон қилдилар (жумладан, улар Марв яқинидаги машҳур Мурғоб тўғонини бузиб ташладилар). Чингизхоннинг энг яқин нойонлар бошчилигидаги мўғул қў- шинларининг бир қисми Каспий денгизининг жанубий соҳили бўйлаб Закавказьега ўтиб кириб, сўнг Кавказ (Дарбант дара-си) орқали Донга, қипчоқ чўлига чиқди. Бу ерда, Калка дарёси бўйида, мўғуллар 1223 йилда биринчи марта руслар билан тўқ-нашдилар, руслар қипчоқ (половец)ларнинг иттифоқчиси сифа-тида уларга ёрдам бермоқчи бўлган эдилар. Русь князлари билан қипчоқ князларининг бир-бирлари билан келишмасдан ҳаракат қилишлари оқибатида иттифоқчилар мағлубиятга учра-дилар. Чингизхон давлатининг идора қилиниши ва ижтимоий харак-тери. Чингизхон вафот этган фурсатга келиб, 1227 йилда мўғул давлати жуда улкан территорияни, яъни шарқда ҳозирги Охота денгизи соҳилларидан тортиб ғарбда Каспий денгизининг жану бий қирғоқларигача чўзилиб кетган территорияни эгаллар эди. Мўғулистоннинг ўзидан ташқари, унга Шимолий Хитой, Урта Осиёнинг катта бир қисми, Жанубий Сибирь, Кавказнинг бир қисми кирар эди.1235 йилдан бошлаб мўғулларнинг расмий пойтахти Орхон дарёси бўйидаги Қорақурум шаҳари бўлиб, у том маънодаги шаҳардан кўра, тезроқ ҳарбий манзилни эсла-тарди. Янги давлат очиқдан-очиқ ҳарбий характердаги давлат эди. Кўплаб қўшин ташкил этилиши, тобе этилган аҳолидан хи-рож йиғиш, бўйсундирилган халқларни бостириш — Чингизхон ва унинг энг яқин ёрдамчилари кўпроқ ана шу нарсалар билан банд бўлдилар. Қўшинлар танлаб олиш тажрибасига асосла-ниб, мўғул ҳукумати истило

қилинган мамлакатларни ҳарбий белгига кўра маъмурий жиҳатдан бўлиш усулини жорий қнлди. Мамлакатлар туманларга бўлинди, бу тегишли территориядан хирож йиғадиган қўшиннинг айнан «10 минг кишилик отряди», «минг кишилик отряди» ва «юз минг кишилик отряди» деган маънони билдирарди. Маъмурий округлар ва районларнинг бош-лиқлари ҳам туманлар, мингбошилар, юзбошилар ва бошқалар деб аталарди. Истило қилинган мамлакатларни идора қилишда бошқа вар-варлик хусусияти ҳам кўринди. Чингизхон ўзининг оила аъзола-рига удел (улус) лар ажратиб берди. Мўғул давлатининг барча-бепоён мулклари Чингизхон оиласининг «вотчинаси», мерос мул ки деб жўнгина қараладиган бўлди. Тез фурсатда, Чингизхон ҳали ҳаётлик пайтида, хусусан, унинг вафотидан кейин эса туманлар, мингбошилар ва бошқа ҳарбий граждан бошлиқлар тобе этилган деҳқон аҳолисини экс плуатация қилган йирик заминдорларга айлана бошладилар. Истилолардан бурунги даврда мўғулларда таркиб топган ва зодагонлар томонидан яйловлар ҳам энг кўп сонли подалар босиб олишни ўзига таянч -қилиб олган «кўчманчи феодализм» эски деҳқончилйк маданияти мавжуд бўлган мамлакатларда одатдаги деҳқончилик типидаги феодализмга айланди. Мўғул-лар истило қилган турк халқларидаги феодализмнинг бундан бу-рунги ривожи ғолибларнинг маҳаллий, анча ривожланган фео дал муносабатларнинг янги формаларига ўтишини енгиллаш-тирди. Хоразм феодаллари ва бошқа феодалларнинг анчагина қисми мўғулларга ихтйёрий равишда бўйсуниб, тезда мўғул зодагонлари билан қўшилишиб кетишди. Мўғулларнинг Чингизхон вафотидан кейинги истилолари. 1227 йилда Чингизхон Мўғул давлатинй ўзииинг тўртта ўғли ўртасида тақсимлади; Улуғ хон унвонини, асл Мўғулистонни ва Шимолий Хитойни Чингизхоннинг учинчи ўғли Угадай олди. Чиғатой номли иккинчи ўғли Амўдарёнинг шарқидаги Урта Осиё ерларини олди. Урта Осиёнинг ғарбий

қисми, шу жумла-дан, Шарқий Эрон ва Шимолий Ҳиндистон Чингизхоннинг тўр-тинчи ўғли Тўлуйга тегди. Чингизхоннинг катта ўғли Жўжи мамлакатлар тақсимоти вақтида қазо қилган эди. Жўжининг ўғли Ботухонга Иртиш дарёсидан тортиб Урал тоғларигача чў-зилиб кетган Ғарбий Сибирь ва сўнгра Шимолдан Каспий ва Оролденгизларига туташган территория, шу жумладан, Жану-бий Урал тоғи этаклари берилди. Чингизхоннинг ворислари унинг истилоларини давом. -эттир-дилар. 1235 —1242 йилларда Ботухон Шарқий Европада жуда катта истилолар қилди. У Русьни, Волга билан Дон дарёлари этакларидаги Кама болгарларини, қипчоқлар ва бошқа халқ- i ларни ўзига бўйсундирди. Мўғуллар Венгрия, Чехия (Моравия) ва Польшага ўтиб кирдилар. Уларнинг қўшинлари қисман Сер бия ва Болгария территорияси орқали ўтдилар. Урта Осиёни истило қилган вақтдаги сингари, татар-мўғуллар Европада ҳам ўзларидан кейин ҳамма жойни даҳшатли вайронга ва хароба-зорга айлантирдилар. Юз минглаб кишилар ҳалок бўлди, гуллаб-яшнаб турган шаҳарлар вайронага айланди. Аҳоли ўрмон-ларга қочиб ж он сақлади. Аҳолининг қолган қисмига оғир хи-рож солинди. Русларнинг қаҳрамонона қаршилик кўрсатищи мўғулларни ҳолдан тойдирди ва Ғарбий Европани вайронлиқдан қутқариб қолди. Шарқий Европадаги бошқа халқлардан чехлар билан , поляклар татар-мўғулларга қарши курашда жуда активлик кўр-сатдилар. 1241 йил апрелида Силезияга бостириб кирган мўғул лар Лигниц шаҳарига яқин жойда бирлашган поляк ва немис рицарь отрядларини янчиб ташлади. Мўғуллар Моравия терри- ториясига кирдилар. Бироқ чех-моравия рицарлари Оломоуц шаҳари яқинида (1241 й. июнь) Ботухон қўшинларининг бир қисмини енгди. Ана шундай тахлика остида қолган пайтда гер-ман императори Фридрих II Штауфен жуда иассивлик кўрсат-ди. Агар герман императори мўғуллар ҳужумига қарши кураш да Венгрия королига ёрдам бергудай бўлса, у (венгр короли)

Германия империясига Ҳатто ( ленник ) вассал бўлишга ҳам ро - зйман дейишига қарамай , Фридрих II Штауфен венгрларга ҳам , полякларга ҳам ҳеч қанақа ёрдам кўрсатмади . Император Ев - ропага кўрқув солган мўғул хавф - хатарига қарши ёрдам кўрса - тишнинг бирор - бир амалий тадбирларини кўриш ўрнига Евро - панинг христиан королларига ва герман князларига биргина « циркулярлар ёзиш » 1 билангина чекланди . 30 ва 40-йилларда мўғуллар бутун Закавказьени — Грузия, Армения ва Озарбайжонни истило қилдилар. Урта Осиёда мўғулларнинг истилоларини Чингизхоннинг бош^а невараси — Тўлуйнинг ўғли Хулагу давом қилди. Ху-лагу 50 ва 60- йилларда Эронни, Месопотамияни ва -Сурияни босиб олди/ 1258 йил бошларида Хулагу Бағдодни олди. Бу вақтга келиб Бағдоднинг сиёсий аҳамияти кўпдан тушиб

кет-ган эди. Аммо бу шаҳар энг катта савдо-саноат ва маданият маркази бўлиб қолаверди. Бағдодда кўпдан-кўп муҳташам бино-лар бор эди. Араб ва бошқа шарқ, адабиётининг қимматбаҳо т^ўпламлари сақланадиган катта- катта кутубхоналар, шунингдек, «бадиий ҳунармандчилик асарларининг. энг бой коллекциялари Бағдод шаҳрига ҳақиқий шуҳрат бағишлаган эди. Халйфалар пойтахти бир ҳамла билан олинди. Мўғуллар уч ҳафтадан кўп-;роқ шаҳарни ваҳшиёна тарзда таладилар. Бағдод шаҳрига ўт қўйилиб, шаҳар ва ундаги барча қимматбаҳо бадиий бойлик-лар батамом йўқ қилиб тащланди. Аббосийлар авлодидан бў либ, бу вақтда мусулмонлар оламига диний жиҳатдангина ҳо-кимият юргизиб келаётган халифа Мустасим асирга олинди ва Хулагунинг буйруғига биноан, бўғиб ўлдирилди. Шу вақтда мўғуллар Хитойнинг жанубий вилоятларини згаллаш учун Хитойга қарши курашмоқда эдилар. Угадай во-рисларининг ўрнини олган Хубилайхон (Хулагунинг укаси) 1279 йилда бутун Хитойга император бўлди (Пекин шаҳрини ўзига пойтахт қилди). Хубилайхон асос солган мўғул-хитой ди-настияси Юань династияси деб аталди. Мўғул истилоларининг Европа ва Осиё учун аҳамияти. Мўғулларнинг XIII асрдаги истилолари Европа ва Осиё тарихи-да жуда катта аҳамиятга эга бўлди. Бу истилолар Европа та-,рихида аввало Россиянинг аҳволига таъсир қилди. Татар мўғуллар ҳужуми натижасида Россиянинг тараққиёти тўхталиб қолди, аммо унинг сон-саноқсиз қурбонлари эвазига Ғарбий Европа мамлакатларининг осойишта ривожланиши таъминлан-ди. Бироқ мўғуллар истилоси натижасида Русь элининг иқтисо-дий ва маданий ҳаётида юз берган тушкунлик оқибатда йўқо- тилади, руслар мўғуллар истибдодини ағдардилар. Татар мўғулларга қарши курашда рус миллий ҳаётининг мустаҳкам маркази Москва вужудга келди. Аммо кураш халқ оммаси-Л,ан жуда кўп қурбонлар талаб қилди. Мўғуллар ҳукмронлик килган даврда Русьнинг қадимги маданий марказлардан

Византиядан ва жанубий славянлардан алоқаси узилиб қолди. Ҳолбуки, Русь кўп асрлар давомида Византия ва жанубий слав-янлар билан алоқа қилиб келар эди. Шу билан бир вақтда, мўғуллар ҳукмронлик қилган даврда Русь Ғарбий Европа мам-лакатлари билан ҳам нормал иқтисодий ва бошқа хил муноса-батларни ривожлантира олмади, ўрта асрларнинг сўнгги аср- ларида Ғарбий Европа мамлакатлари ўз ишлаб чиқарувчи кучларини бирмунча тез ривожлантирмоқда эди. Татар-мўғуллар ҳужуми Венгрия ва Польшанинг ривожланишига ҳам ёмон таъсир қилди. Бу мамлакатлар мўғулларнинг ҳужумидан Русьга қараганда беқиёс даражада кам зарар кур ган бўлсалар-да, лекин улар ҳам заифлашган эди. Бунинг на тижасида Венгрия билан Польша герман феодалларига жуда қарам бўлиб қолди, герман феодаллари Венгрия билан Поль шанинг миллий давлат бўлиб яшашига жиддий хавф солдилар. Мўғуллар истилоси Осиё мамлакатлари бошига ҳам ҳаддан ташқари оғир мусибатлар солди. Қадимги иқтисодий ва мада ний марказлар вайрон қилинди, ирригация системаси-бузилиб, яроқсиз ҳолга келтирилди, жуда катта мўғуллар давлати ву жудга келтирилган бўлса ҳам қадимий савдо йўллари ҳувиллаб қолди, ҳолбуки, бундай, давлатнинг пайдо бўлиши Осиёдаги «'бирлашган» мамлакатлар орасида савдо-сотиқ ишларининг янада қизиб кетишини таъминлаши лозим эди. Бундай бўлиши мумкин эмас эди, чунки, бир томондан, мўвул истилолари ма-ҳаллий аҳоли ҳаётининг туб негизи ирригацияга батамом иутур етказган бўлса, иккинчи томондан, мўғуллар «империяси» нинг ўзи ҳам тез вақт ичида парчаланиб кетди. Чингизхон ворислари бир династияга мансуб бўлса ҳам, улар бирбирларига қарши шиддатли урушлар олиб борди. Чингиз-хоннинг ўғли Угадай авлодларини Хулагулар батамом қириб битирди. Феодал муносабатлар тобора. авж олиши муносабати билан Урта Осиёнинг ўзида тамомила феодал тарқоқлик ву жудга келди. Бошда Чингизхоннинг ўғиллари ва неваралари бошчилик қилган улус-давлатлар XIII асрнинг иккинчи ярмида бир неча ўнлаб улусларга (беклиқларга) бўлиниб кетди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

XIII асрда мугул давлати ва унинг истилолари

Хоразмшоҳлар давлати

Салавкий давлати

XVII асрда Голландия

XI—XV асрларда Венгрия