Tarixiy antropologiyaning zamonaviy yо‘nalishlari - История - Рефераты

Tarixiy antropologiyaning zamonaviy yо‘nalishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136.6005859375 KB

Tarixiy antropologiyaning zamonaviy yо‘nalishlari Reja: 1. Yangi zamonaviy yо‘nalishlarning shakllanish omillari 2. Fransiyada antropologiya fanining rivojlanish jarayonlari 3. Angliyada antropologiya fani taraqqiyoti 4. Germaniyada antropologiya fanining rivojlanish bosqichlari

Antropologiyani inson tanasining xudud va vaqtda о‘zgarishi va uni boshqaradigan omillar haqidagi fan ekanligi Har qanday fanning fan tarzida shakllanishi insonlar ehtiyoji bilan bog‘liqdir. Shubhasiz, bu holat antropologiya uchun ham taalluqlidir. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yashab о‘tgan barcha etnoslar о‘ziga xos turmush-tarzi, urf-odat va an’analari bilan bir-biridan ajralib turgan. О‘tgan ming yilliklar mobaynida tarix fanida yig‘ilgan bilimlar shundan dalolat beradiki, yer sharida garchi turfa xil rasm-rusmlar va urf-odatlarga ega xalqlar yashashlariga qaramay, ularning barchasi tabiatning uzviy bir qismi tarzida rivojlangan va aynan tabiiy-geografik hamda xо‘jalik munosabatlari bilan bog‘liq holdagi о‘ziga xos etnomadaniy an’analarga ega. Eng qadimgi davrlardan boshlab kishilar nafaqat о‘zlarining balki tevarak atroflari va uzoq yurtlarda yashovchi el-uluslarning madaniyati, an’analariga qiziqqanlar. Ular tо‘g‘risida ma’lumotlarga ega bо‘lishga harakat qilganlar. Antik davr mualliflari kо‘plab empirik materiallarni yig‘ishga, turli-tuman xalqlarning xо‘jalik va madaniy belgilariga qarab tavsiflash va tasniflashga intilganlar. Lekin ularning asosiy qismi asosan jangchilar, sayyohlar, elchilar va boshqa mamlakatlarda turli maqsadlarda bо‘lgan kishilarning xotiralari yoki bо‘lmasa о‘zga yurtlar tо‘g‘risidagi turli-tuman rivoyatlarga asoslanib ma’lumotlar berganliklari bois kо‘pincha mazkur ma’lumotlar umumiy yoki mavhumiy xususiyat kasb etgan. Darvoqe, shu о‘rinda shuni ham ta’kidlab о‘tish joizki, “antropologiya” termini fanga ilk marotaba 1784 yil A.Shavann tomonidan olib kirilgan. Lekin oxirgi yillardagi tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, mazkur fan 1774 yil yozma manbalarda alohida fan tarmog‘i, ya’ni “etnografiya” kо‘rinishida davlatlar tarixini xalqlar tarixidan farqlash maqsadida qо‘llanilgan 1 . Aynan antropologiya iborasi nemis olimi A.Shavann qalamiga mansub bо‘lib, u 1787 yilda antropologiyani antropologiya – odam haqidagi umumiy fanning qismi tarzida qо‘llagan. 1

Keyinchalik 1830 yilda fransuz olimi Jan Jak Amper tomonidan “antropologik” (ijtimoiy) fanlarning umumiy tasnifini ishlab chiqishda xalqlar va ularning madaniyati tо‘g‘risidagi yangi fanning nomlanishi tarzida maxsus izoh sifatida qо‘llanilgan. Mazkur termin Yevropa davlatlariga juda tezlik bilan yoyilgan. Umuman antropologiya mustaqil fan tarzida bir qator etnologlar jamiyatlari (1839 yil Parijda Fransiyadagi etnologlar jamiyati; 1842 yil Amerika etnologlar jamiyati; 1843 yil London etnologlar jamiyati, keyinchalik (1871 yil) Buyuk Biritaniya va Irlandiya Qirollik antropologiya institutiga birlashgan, 1869 yil Germaniyada antropologiya, antropologiya jamiyati; 1871 yilda esa Italiya antpolog va etnologlar jamiyati)ning tuzilishi bilan rasman tasdiqlangan 2 . Aynan bunday ilmiy jamiyatlarning tuzilishi yangi fanning shakllanishiga asos bо‘ldi va uning jamiyat hamda ilmiy muhitdagi о‘rnini belgilab berdi. Shuningdek, bu davrdan boshlab “Buyuk Biritaniya va Irlandiya Qirollik antropologiya instituti jurnali” (Journal of Royal anthropological institute of Great Britain and Ireland), “Inson” (Man), “Antropologiya xabarlari va savollari”, (Notes and queries on anthropology), Germaniyada “Etnologik jurnal” (Zeitschrift fur Ethnologie), Avstriyada “Anttropos” (Anthropos), AQShda “Amerika antropologi” (American anthropologist) kabi ilmiy jurnallar nashr etila boshlandi. Keyinchalik, XX asr boshlaridan boshlab antropologiya fani universitetlarda alohida kafedra va fakultetlar tarzida kiritildi. Biroq, shundan keyin turli ilmiy maktablar va yо‘nalishlar о‘rtasida mazkur fanning ijtimoiy fanlar tizimidagi о‘rni, tadqiqot mavzusi borasidagi masalalar ustida keskin munozaralar bо‘lgan va bu bahslarning ayrimlari hatto bugungi kunga qadar davom etib kelmoqda. Qizg‘in bahs- munozaralarga sabab bо‘lib kelayotgan muammolardan biri fanning mazmuni va nomlanishi borasidagi masaladir. Yuqorida ta’kidlab о‘tganimizdek, bugungi kunga kelib ayrim mamlakatlarda mazkur fan “antropologiya”, yoki “etnografiya” deb nomlansa, qator g‘arb mamlakatlarida ushbu fanni “madaniy antropologiya” yoki “ijtimoiy (sotsial) antropologiya” deb yuritish an’anaga aylangan. Ma’lumki, yaqin 2

о‘tmishda sobiq Ittifoqda bu yо‘nalish “etnografiya” deb nomlanib, mazkur sohada ilmiy tadqiqotlar olib borgan institut va ilmiy tadqiqot markazlari ham shu atama bilan yuritilar edi. Biroq о‘tgan asrning 90-yillaridan e’tiboran ushbu fanga nisbatan “etnografiya” atamasi bilan birga “antropologiya” atamasi ham qо‘llaniladigan bо‘ldi. Yevropada antropologiya maktablarini shakllanishi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, Yevropada antropologiya mustaqil fan tarzida dastlab Fransiyada “Parij etnograflar jamiyati”ning tuzilishi bilan o‘z tasdig‘ini olgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Yevropadagi boshqa yirik davlatlar singari Fransiya siyosiy doiralari tomonidan mustamlakachilik siyosatini kuchayishi va mustamlakalarni boshqarish mexanizmining murakkablashuvi, qaram xalqlar to‘g‘risida kengroq ma’lumotlarga ega bo‘lishni, ularning milliy xususiyatlari, o‘tmish tarixi, turmush tarzi, madaniyati va an’analari haqida batafsilroq ma’lumot olishni talab qilgan. Shu bois antropologiya bu yerda "etnografiya" ( yunoncha etnos - xalq, grophien - bayon qilish) deb yuritilgan. Fransiyada mazkur termin XIX asr oxirigacha ilmiy iste’mol doirasida bo‘lgan. XX asr boshlarida fransuz tadqiqotchilari tomonidan etnografiyaga tarixiy va nazariy materiallarni jalb etgan holda izlanishlar olib borilishi natijasida etnografiya antropologiyaga aylangan va hozirda fransuz olimlari tomonidan asosan etnologik tadqiqotlar olib boriladi. Xalqlar to‘grisidagi fan – antropologiya tarzida shakllangan mamlakatlardan yana biri Germaniyadir. 1789 yil Germaniyada yevropalik bo‘lmagan xalqlar va ularning madaniyatlarini o‘rganuvchi “ Yolkerkunde” deb yuritiluvchi ilmiy maktabga asos solingan. XIX asrning 30-yillarida nemis sayyohlari va tadqiqotchilari tomonidan барча халqларга нисбатан “antropologiya” terminini qo‘shib tadqiq qilish rasm bo‘lgan. XIX asr o‘rtalariga kelib esa “ Yolkerkunde” va “ antropologiya” iboralari bir xil ma’noda, ya’ni insoniyat madaniyatini tadqiq qiluvchi fan tarzida qo‘llanilgan. Qizig‘i shundaki, nemislarda ba’zida hozirda ham mazkur termin antropologiyaga sinonim tarzda qo‘llaniladi. Bundan tashqari nemislarda xalqlar to‘g‘risidagi Volkskund

(xalqshunoslik) degan yirik yo‘nalish ham mavjud bo‘lib, bunda asosan nemis tilida so‘zlashuvchi xalqlar va ularning madaniyati o‘rganiladi. XX asrning so‘nggi choragidan boshlab Germaniyada etnologik yo‘nalishda olib borilayotgan tadqiqotlar ancha samarali natijalar bera boshlagan. Ayniqsa, bu borada Maks Planka nomidagi Antropologiya va antropologiya ilmiy tadqiqot instituti tomonidan olib borilayotgan izlanishlar alohida e’tiborga sazovordir. Ingliz tilida so‘zlashuvchi xalqlar orasida antropologiyaning fan sifatida shakllanishi birmuncha boshqacharoq tarzda kechgan. Avvalo inglizzabon mamlakatlarda xalqlar to‘g‘risidagi fan antropologiyaning bir qismi sifatida o‘rganilgan. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, antropologiya insoniyat tabiatiga oid biologik fan tarzida paydo bo‘lishini ayrim tadqiqotchi olimlar O. Gosmanning 1596 yilda aynan shu nomdagi kitobining nashr etilishi bilan bog‘laydilar. XVIII asrda dunyo miqyosida mustamlakachilik siyosati va irqchilik hamda demografik jarayonlarning kuchayishi antropologiyani juda tezlik bilan rivojlanishiga olib kelgan. Natijada XIX asrga kelib Yevropa mamlakatlarida “orqada qolgan” ibtidoiy xalqlarni o‘rganuvchi qator antropologik jamiyatlar tuzila boshlagan. 1906 yilda ingliz antropologiya maktabining asoschilaridan biri J. Frezer tomonidan “Ijtimoiy antropologiya” nomli yangi yo‘nalishga asos solindi. Mazkur yo‘nalish orqali mashhur ingliz tadqiqotchisi o‘zining mustaqil maktabini yaratgan va u o‘z qarashlarini “madaniy antropologiya” nomi bilan yuritiluvchi E. Taylor qarashlaridan ajratib olishga muyassar bo‘ldi. Darhaqiqat, “ijtimoiy antropologiya” iborasi dunyo bo‘yicha juda tezlikda tarqalgan va keyinchalik antropologiyaning inglizcha sinonimiga aylangan. Hozirda ham ayrim “ijtimoiy antropologiya” maktabi vakillari o‘zlarining ilmiy izlanishlarini turfa xil madaniyatlar sohiblari bo‘lgan ayrim etnik guruhlar tadqiqiga qaratadilar. AQShda antropologiya fani taraqqiyoti. Amerikada dastlabki etnologlar jamiyati 1842 yilda tuzilgan bo‘lsada Yevropaning boshqa mamlakatlariga qaraganda AQShda antropologiya maktablari amalda birmuncha kechroq shakllangan. Negaki, Amerika aholisining etnik rang-barangligi va uzoq yillar mobaynida mazkur qit’ada davom etgan irqchilik siyosati natijasida Amerikada

jismoniy antropologiyaning irqiy va madaniy farqlarigina tadqiq qilinadi. O‘z o‘rnida shuni ham aytib o‘tish kerakki, mazkur yo‘nalishga mashhur olim Genri Lyus Morgan tomonidan asos solingan bo‘lib, uning ibtidoiy jamiyatda urug‘chilik, oila-nikoh munosabatlari tiplari tasnifi, insoniyat tarixini davrlashtirish mavzularidagi sodda tadqiqotlari bir necha o‘n yillar mobaynida Amerika etnologlari uchun muhim tadqiqot mavzulari bo‘lib xizmat qilgan. XX asrning o‘rtalarida Frans Baosning say-harakati bilan Amerika olimlari ilmiy yo‘nalishlarini birmuncha chuqurlashtirgan va tadqiqotchilar tomonidan xalqlarning madaniyatidagi farqli xususiyatlarga jiddiy e’tibor qaratila boshlangan. Frans Baos tomonidan bu yo‘nalishga “madaniy antropologiya” (keyinchalik esa mazkur yo‘nalish har qanday etnologik tadqiqotlarga nisbatan qo‘llanila boshlandi, yoki boshqacha qilib aytganda, “antropologiya”ning amerikacha nomlanishi bo‘ldi A.A.) nomi berilgan . Antropologiyada evolyusionizm asoschilari orasida amerikalik olim Lyus Genri Morgan (1818-1881 yy) ning ulkan xizmatlari bor. Morgan havaskor olim va intuzist-tadqiqotchi bo‘lgan. U o‘zining qariyb 40 yillik faoliyatini dastlab AQShdagi hindu qabilasi – irokezlarni, so‘ngra boshqa Amerika hindularini va o‘zga yurtlardagi xalqlarni o‘rganishga bag‘ishlagan. Darhaqiqat, Morgan yoshligidan hindu irokezlar hayoti bilan yaqindan tanish bo‘lgan va hatto hindularning seneka qabilasi tomonidan o‘g‘il qilib olingan. Keyinchalik esa turli hindu qabilalar hayotini tadqiq qilish maqsadida ko‘plab ilmiy safarlar uyushtirgan. Mashhur amerikalik olim etnologiya maktabining tashkilotchilari orasida birinchilardan bo‘lib maxsus ilmiy etnografik dala tadqiqotlari o‘tkazgan olim hisoblanadi. Shuningdek, u etnologiyada birinchi bo‘lib anketalash metodini qo‘llagan bo‘lib, u amerikalik savdogorlar, missionerlar va diplomatlarga ibtodoiy jamiyatdagi urug‘chilik va oilaviy munosabatlarni o‘rganish maqsadida ko‘plab mamlakatlarga savolnoma anketalar yuborgan. Morganning barcha qarashlari va turfa xil g‘oyalarini atroflicha tavsiflash ancha mushkul. Uning etnik muammolarga oid asosiy qarashlari «Qadimgi

jamiyat» (1877) nomli yirik asarida mujassamlashgan 3 . Mazkur asarda Morgan etnologiyaning asosiy uch muhim muammosini ya’ni insoniyat tarixida urug‘chilik jamiyatining o‘rni va ahamiyati, oilaviy-nikoh munosabatlarini shakllanish tarixi hamda insoniyat tarixini davrlashtirish muammosini batafsil tahlil qilgan. Muallif o‘zining «Qadimgi jamiyat» kitobida irokezlarning o‘ziga xos jamoaviy tuzumini rekonstruksiya qilish asnosida ibtidoiy jamoa tuzumi asosan urug‘chilik bo‘lgan, degan xulosaga keladi. Morganning fikricha, insoniyat tarixini ikkita ash davrga bo‘lish mumkin.� Birinchisi, bu qabila va urug‘larga asoslangan ilk-ijtimoiy jamoalar davri; ikkinchisi, hududiy va mulkchilik asosidagi so‘nggi-siyosiy uyushmalar davri hisoblanadi. Morganning qarashlariga ko‘ra, urug‘chilik Osiyo, Yevropa, Afrika va Avstraliyadagi qadimgi jamiyatlar uchun deyarli bir xil kechgan. Xalqlarning urug‘chilik jamoalarini tadqiq qilishda Morgan evolyusion- tarixiylik prinsipini asos qilib olgan. U urug‘chilikning qoldiqlarini Avstraliya qabilalari turmush-tarzidan izlaydi. Urug‘chilikning rivojlangan shakllarini jamoa taraqqiyotining yuqori pillapoyalaridan, ya’ni irokezlar orasidan izlagan. Urug‘chilikning yakuniy shakli (patriarxat)ni u antik davrdagi yunonlarga xos deb hisoblaydi. Ushbu vaziyatda uning ona urug‘ini ota urug‘iga aylanishi mulkiy munosabatlarni o‘rnatilishi va uning meros tarzda o‘tkazilishi to‘g‘risidagi g‘oyasi etnologiya uchun muhim va qimmatli hisoblanadi. Hozirgi kunga kelib Morganning ko‘plab qarashlari (urug‘ ma’nosini absolyutizasiyalash, urug‘ va nikoh munosabatlari tizimini noto‘g‘ri talqini, urug‘ ma’nosini absolyutizasiyalash, urug‘ va nikoh munosabatlari tizimini noto‘g‘ri talqini, ayrim oila shakllarini xato rekonstruksiya qilinishi ash u kabilar) deyarli � eskirib jiddiy e’tirozlarga sabab bo‘lganiga qaramay uning etnologiya fani taraqqiyotidagi o‘rni beqiyosdir. 3

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

Похожие

Tarixiy antropologiyada strukturalizm, madaniy realitizm va neoevonyusionizm

Tarixiy muzeylar

Tarixiy antropologiyada muammolarini tanlash va о‘rganish metodologiyasi

Tarixiy antropologiya va sotsiologik va funksional nazariyalar

Tarixiy antropologiyada diffusionizm