Tarixiy antropologiyada strukturalizm, madaniy realitizm va neoevonyusionizm - История - Рефераты

Tarixiy antropologiyada strukturalizm, madaniy realitizm va neoevonyusionizm

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.908203125 KB

Tarixiy antropologiyada strukturalizm, madaniy realitizm va neoevonyusionizm Reja: 1. Strukturaviy antropologiya yo‘nalishi 2. Neofunksionalizmning Manchester maktabi 3. Neoevolyusionizm g‘oyalari

1.Strukturaviy antropologiya yo‘nalishi Keyingi yarim asr davomida tarixiy antropologiya fanida ko‘plab yangi nazariy-metodologik qarashlar hamda g‘oyalar paydo bo‘ldi. Shubhasiz bunday qarashlarning paydo bo‘lishi dunyo miqyosidagi siyosiy jarayonlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Bu davrda Yevropa antropologlari tomonidan bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlakachi imperiyalarning yemirilishi antropologiyaning taraqqiyotiga sezilarli ta’sir qildi deb aytish mumkin. Aynan shu davrda Yevropa antropolog/etnologlari tomonidan antropologiya - antropologiya sohalarida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, mashhur fransuz olimi Levi Stross (1908-2009 yy)ning strukturaviy antropologiya maktabini misol tarzida keltirish mumkin. Levi-Stross XX asr jahon antropologiyasi fanining klassiklaridan biri bo‘lib, uning nazariy-metodologik qarashlarining o‘ziga xosligi va ilmiyligi bilan antropologiya fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. Keyingi o‘n yilliklarda Yevropa antropolog/etnolog olimlari orasida bir qator yangi yo‘nalishlarga asos solinmoqda. Jumladan, ingliz olimi Maks Gyulkman (1917 –1975 yy.) tomonidan «neofunksionalizmning Manchester maktabi» nomi ostida mashhur bo‘lgan yo‘nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yilda tug‘ilgan.) tomonidan ijtimoiy strukturalizmning yangi konsepsiyasi yaratilgan. Fransuz etnologlari XX asr ikkinchi yarmidan boshlab, ma’lum ma’noda Levi Stross qarashlari ta’sirida bo‘lishlariga qaramay, Moris Godile, Klod Melissolar tomonidan tarixiy materializmga asoslangan qarashlarini shakllantirishga harakat qilganlar. Tarixiy antropologiyada so‘nggi o‘n yilliklarda yangi nazariyalar yaratilishi AQShga ta’luqlidir. Bu dunyodagi siyosiy vaziyat va kuchlar muvozanatining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlakachilik siyosatining yemirilishi antropologiyaga sezilarli ta’sir qildi. Ilgari yirik mustamlakachi davlatlarda antropologiyaga qiziqishning pasayishi o‘z navbatida, antropologik tadqiqotlarga ajratiladigan mablag‘ning kamayishiga olib keldi.

Niderlandiyada antropologiya va antropologiyaga amaliy qiziqishniing zaiflshuvi sababli, bir qator ilmiy tadqiqot institutlari yopildi. Buyuk Britaniya va Fransiyada esa antropologiyaning fanlar tizimidagi mavqei pasaydi. Biroq, bu Yevropa mamlakatlarida tarixiy antropologiya fani butunlay inkor etildi degan ma’noni anglatmaydi. Keyingi davrda Yevropa olimlari tomonidan antropologiya sohasida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, ingliz olimi Maks Glyukman (1917-1975 yy) tomonidan “neofunksionalizmning Manchester maktabi” nomi ostida mashhur bo‘lgan yo‘nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yili tug‘ilgan) tomonidan ijtimoiy strukturalizmning yangi konsepsiyasi yaratilgan. Fransiyada ham antropologiya rivojlanib garchi ular Levi Stross qarashlari ta’sirida bo‘lishiga qaramay, Moris Godile, Klod Melissolar tarixiy materializmga asoslangan qarashlarni shakllantirishga harakat qilishgan. XX asrning 50-yillaridan boshlab AQShda antropologiya, madaniy antropologiya nomi ostida nihoyatda rivojlandi hamda u o‘z ta’sirini Yevropaga ham o‘tkazdi. Bu davrda AQShda mazkur fanga qiziqishning ortishiga ikki xil sababni ko‘rsatish mumkin: birinchidan, AQShda madaniy antropologiya talabalarning umumiy ta’lim olishlarida muhim rol o‘ynagan ijtimoiy-gumanitar fan hisoblanan, ikkinchidan ikkinchi jahon urushidan so‘ng jahon siyosiy maydonidagi vaziyatning o‘zgarishi AQShda antropologiya fani taraqqiyotiga ma’lum ma’noda ijobiy ta’sirini o‘tkazdi. Amerikalik olimlar tomonidan uchinchi dunyo mamlakatlariga tavsiya qilingan madaniy relyativizm konsepsiyasi dunyoning yangi tartib qoidasi sifatida qabul qilingan. 2.Neofunksionalizmning Manchester maktabi XX asrning 40-50 yillarida Amerika va Yeropa tarixiy antropologiyasida Yevropa etnosentrizmni targ‘ib qilgan yangi maktab shakllandi. Bu maktab vakillari Yevropadan boshqa madaniyatlarni qoloq va yovvoyiroq deb hisoblaganlar. Bu nazariya Boas tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, uni Melavill Xerkovis rivojlantirgan.

XX asrning 40-yillariga kelib, tarixiy antropologiyada evolyusion nazariyani isloh qilib, uni to‘ldirib, neoevolyusionizm g‘oyasi vujudga keldi. XX asrning 40 - yillarida antropologiyaning taraqqiyoti evolyusionizm g‘oyalariga qiziqishning kuchayishiga olib keldi. Bu paytda klassik evolyusionizmning sodda to‘g‘ri chiziqliligini inkor etgan yangi yo‘nalish shakllandi. Neoevolyusionizm tarafdorlari “evolyusiya” atamasini u albatta progress (taraqqiyot) yoki ortga qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishni: oddiylikdan murakkablikka o‘tishni; oddiy moslashuv (adaptasiya)ning kuchayib borishini bir chiziqli yoki ko‘pchiziqli evolyusiyani; darvinning turlar bo‘yicha g‘oyasini umuman inson madaniyatiga nisbatan qo‘llash mumkinmi va h. ko. ni turlicha izohlagan. Ushbu atamani tushunilishi bo‘yicha u yoki bu nazariy xulosalar qilingan. Yangi evolyusionizm g‘oyasi tarafdorlarining ko‘pchiligi, universal tarixiy qonuniyatni tan olmaydilar, shuning uchun ular “evolyusiya”ni ma’lum bo‘lmagan sabablarga ko‘ra insoniyatning doimiy rivojlanishi sifatida izohlaydilar. Madaniyatning bir chiziqdagi taraqqiyoti g‘oyasi o‘rnida neoevolyusionistlar bir necha: umumiy va xususiy taraqqiyot nazariyasi, mikro va makro jarayonlar nazariyasini, madaniy dominantlik qonuni, taraqqiyot imkoniyati qonuni va boshqalarni ishlab chiqdilar. O‘z tadqiqodlarida ular insoniyat tarixini ko‘pchiziqli yopiq tizimlar taraqqiyoti yig‘indisi sifatida ko‘rsatib, ko‘pliniyalikni insonni ekologik muhitga moslashuvi natijasi sifatida izohlaydilar. Neoevolyusionizm g‘oyalari AQShda alohida o‘rin tutib, kulturolog va etnolog Lesli Elvin Uayt (1910-1975) asarlarida o‘z ifodasini topgan. Madaniyat haqidagi g‘oyalar va umumiy konsepsiyalarini Uayt “Madaniyat haqida fan” (1949), “Madaniyat evolyusiyasi (1959) va” Madaniy sistemalar tushunchasi: qabilalr va millatlarni tushunish kaliti “(1975) fundamental asarlarida bayon etgan. Uayt konsepsiyasi asosida uning ijtimoiy madaniy hodisalar va jarayonlarni tadqiq qilishda ikki tadqiqot usuli: tarixiy va funksional bo‘lishiga qarshi ekanligi o‘z ifodasini topgan. Birinchisi katta ijtimoiy ahamiyatga ega hodisalarni taxlil qilsa, ikkinchisi madaniy hodisalar, jarayondarning umumiy xususiyatlarini, ularning xronologik ketma – ketligidan qat’iy nazar o‘rganilishini anglatadi.

Ularning o‘rniga amerikalik olim, madaniy jarayonlarning uch turini, uni izohlashning yana shuncha usulini: vaqtli jarayonlar, xronologik ketma – ketlikdagi muhim voqealar tarix tomonidan o‘rganilishi lozim: madaniy taraqqiyotning funksional jihatlari–funksional tahlil chegaralarida tadqiq qilinsa; nihoyat formal – vaqtli jarayonlar, unda madaniy hodisalar vaqtli ketma – ketlik formatida – evolyusion metodda ko‘rilishi lozim deb hisoblaydi. Uaytning fikricha evolyusiya, mavjudlikning uch asosiy formasining yaxlitlikdagi taraqqiyoti bo‘lib, bu jarayonda bir forma ikkinchisidan xronologik ketma-ketlikda o‘sib chiqadi. Har bir forma o‘z navbatida madaniyatning turli elementlari yig‘indisidan tashkil topadi. Uayt bo‘yicha madaniyat mustaqil tizimni tashkil etib, uning vazifasi va maqsadi-insoniyat uchun hayotni xavfsiz va qulay qilishdir. U o‘z hayotiga ega, o‘z prinsip va qonuniyatlari tomonidan boshqariladi. Asrlar davomida u shoxlarni tug‘ilganidan o‘z bag‘riga olib, ularni fikrlari, xulqi, tasavvuri va munosabatlariga ega shaxslarga aylantiradi. Lekin Uaytning yozishicha har qanday taraqqiyotning o‘lchovi va manbasi energiya (quvvat) hisoblanadi. Barcha tirik mavjudotlar kosmosning erkin energiyasini, o‘z tanalaridagi hayotiy jarayonlarga xizmat qiladigan quvvat turlariga aylantiradi. O‘simlik quyosh energiyasini o‘sish, qayta yaralish uchun, hayotini saqlash uchun zarur bo‘lgani singari, insonlar ham yashash uchun quvvat olishlari shart. Bu to‘lig‘icha madaniyatga ham ta’luqlidir. Har qanday madaniy harakat energiyani sarflashni talab etadi. Madaniyatning yuksakligi omili va belgisini aniqlovchi vosita, uning quvvat bilan ta’minlanishi darajasidir. Madaniyatlar foydalanayotgan quvvati miqdori bilan farqlanib, madaniy taraqqiyot darajasi aholi jon boshiga yil davomida ishlatilgan quvvat miqdori bilan o‘lchanishi ham mumkin. Taraqqiy etmagan madaniyatlar faqat inson kuchiga nisbatan rivojlanganlari esa shamol, bug‘, atom quvvatidan foydalanadi. Shu tariqa Uayt madaniyat evolyusiyasini ishlatiladigan quvvat miqdorining o‘sishi, butun madaniy evolyusiya mazmun-mohiyatini esa insonning dunyoga moslashuvini takomillashtirish bilan bog‘laydi.

3.Neoevolyusionizm g‘oyalari L. Uayt konsepsiyasida ramzlar nazariyasi muhim o‘rinni egallaydi. Olim madaniyatni ekstrasomatik (noan’anaviy) an’ana sifatida belgilab, unda ramzlar yetakchi rol o‘ynashini ta’kidlaydi. Uning fikricha ramziy xulq – atvor madaniyatning asosiy belgilaridan biri, sababi ramzlardan foydalanish insonning asosiy o‘ziga xosligidir. Ramzni L. Uayt so‘zi bilan shakllangan g‘oya hisoblab, uni inson tajribasini tarqatish va davom ettirish imkonini beradigan vosita hisoblaydi. U razmning inson madaniyatidagi rolini odamni oddiy hayvondan “inson hayvon”ga aylanishida ko‘radi. Neoevolyusionizmning taraqqiyoti yana bir yo‘nalishi, ko‘pliniyali g‘oya Julian Styuardning (1902-1972) “Madaniy o‘zgarishlar nazariyasi” (1955) asarida aksini topdi. Unda Styuard har bir madaniyatni, alohida tabiiy muhitga moslashgan tizim sifatida qaraydi. Uning fikricha tabiat evolyusiyasi turli yo‘llar bilan ro‘y berishi mumkin, ammo o‘xshash tabiiy muhitda va deyarlik bir xil texnologik taraqqiyot darajasidagi jamiyatlar evolyusiyasi nisbatan o‘xshash bo‘lishi mumkin. Bu parallel evolyusiya fenomeni geografik jihatdan bir-biridan uzoq va o‘zaro aloqada bo‘lmagan jamiyatlar taraqqiyotidagi jarayonlarning o‘xshashligini izohlaydi. Styuardning fikri turli jamiyatlar o‘xshashligi madaniy diffuziya konsepsiyasi vositasida izohlanishi mumkin emas. U yoki bu madaniy formalarning vujudga kelishi, tabiiy muhit, jamiyat texnologik taraqqiyoti darajasi va uning faoliyati orasidagi o‘zaro aloqalarni tahlili izohlanadi. Shu tarzda Styuard o‘zining evolyusiyalarini ko‘pligi konsepsiyasi orqali madaniy o‘zgarishlar g‘oyasini asosladi. J.Styuardning yozishicha madaniy taraqqiyot qonunlarini tadqiq qilish uch yo‘l bilan evolyusiyani bir liniyali taraqqiyoti nazariyasi, ya’ni barcha xalqlar madaniyati taraqqiyotining kelib chiqishi birligi g‘oyasi unda ushbu taraqqiyotning turli bosqichlarida genlar farqlar shakllangani tan olinadi, madaniy relyatavizm nazariyasini qo‘llash orqali, u turli xalqlar madaniyatlari orasidagi sifat farqlariga e’tibor qaratadi. Ko‘pliniyali evolyusiya nazariyasini qo‘llash, unda alohida

madaniyatlar taraqqiyoti turli yo‘llar bilan bo‘lishi, bu holatni atrof-muhitga moslashishining turli jihatlari bilan bog‘liqligi bilan izohlanadi. So‘nggi nazariyaning asoschisi va tarafdori bo‘lgan Styuard, atrof-muhitning turli-tumanligi, unga moslashuv formalarini ham turlicha bo‘lishiga ishonadi. Shuning uchun madaniyat taraqqiyoti turli yo‘nalishlarda ketib biz madaniy evolyusiyaning ko‘plab turlarini va uning ko‘plab omillarini ko‘rishimiz mumkin. Madaniy o‘zgarishlar jarayonini izohlash uchun Styuard “madaniy ekologiya” tushunchasini kiritib, u madaniyatlarni atrof-muhitga moslashuvi va o‘zaro aloqalari jarayonini anglatadi. Styuard bu tushunchani uning fikricha insonni biologik muhitga moslashuvini ifodalanishini aks ettiruvchi “inson ekologiyasi” va “ijtimoiy ekologiya” tushunchalariga qarama-qarshi qo‘yadi. Styuardning madaniy ekologiya konsepsiyasi asosiy maqsadi, moslashuv evolyusion xarakterdagi ichki ijtimoiy munosabatlarni o‘z ortidan olib keladimi yoki yo‘qligini aniqlash bo‘lgan. Uning fikricha madaniy moslashuv uzluksiz jarayon, chunki biror bir madaniyat atrof muhitga uzil-kesil moslasha olmagan. Styuardning ta’kidlashacha madaniyatning asosiy xususiyatlari tabiiy muhit bilan bog‘liq, lekin bu bog‘liqlik madaniy omillar bilan xususiyatlanadi. Styuard g‘oyasida “madaniy tip” tushunchasi, madaniyat yadrosini tashkil etadigan xususiyatlar yig‘indisi sifatida muhim o‘rin tutadi. Styuard ekologiyani muhim omil hisoblasada, uning fikricha madaniyatning hamma jihatlarini ham ekologik moslashuv bilan izohlab bo‘lmaydi. U qator misollar yordamida, tabiiy muhitga bog‘liqlik, juda ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri emasligini tasdiqladi. Tarixiy taraqqiyot shuni ko‘rsatmoqdaki madaniyat qanchalik sodda bo‘lsa, uning geografik muhitga bog‘liqligi shuncha kuchli bo‘ladi. Styuard evolyusion nazariyasini takomillashtirar ekan, ijtimoiy-madaniy integrasiya darajasi konsepsiyasini shakllantirishga yaqinlashdi. Olim oddiy va murakkab jamiyatlar orasidagi tafovutlar faqat son bilan o‘lchanmasligiga ishongan. Nisbatan yuksak tizimlar faqat xilma-xil va ko‘plab qismlardangina tashkil topmagan. Murakkab tizimlar sifat jihatidan oddiylaridan farqlanadi, sababi

murakkablik darajasi farqlari integrasiya va moslashuvning turli formalarini keltirib chiqaradi. Madaniy evolyusiyada atrof muhitning rolini sinchkovlik bilan tadqiq qilgan Styuard, uning ikkilamchi xususiyatga ega ekanligini: ijodiy kuch sifatida chiqishidan tashqari, cheklovchi omil bo‘lishi ham mumkinligi xulosasiga keldi. So‘nggisi muhim ahamiyatga ega, chunki u ham qanday tizim bo‘lishiga qarab ma’lum chegaragacha o‘zgarishi mumkin, aks holda odamlar tirik qolmaydi. Bu chegaralar keng yoki tor bo‘lishi, o‘z navbvtida o‘zlariga bo‘ysunadigan madaniy xaraklarning katta yoki kichik kenglikda bo‘lishini ta’minlaydi. Yuksak texnologiyali jamiyatlar, bu borada atrof muhit cheklovlaridan erkinroq bo‘lib, kengroq madaniy diapazonga ega bo‘ladi. XX asrning 50-60 yillarida neoevolyusionizm Amerika antropologiyasida yetakchi nazariy yo‘nalishga aylandi. Sababi neoevolyusionistlarning madaniyat taraqqiyoti haqidagi konsepsiyalari, klassik evolyusionistlarnikiga nisbatan murakkab va ko‘p qirraligi bilan ajralib turadi. Neoevolyusionizmning ajralib turadigan xususiyati, uning zamonaviy madaniy faktlaridan foydalanib, madaniyat taraqqiyotida nisbatan qadimgi davrlar jarayonlari haqida xulosalar qilishga urinishidir. Hozirgi kunda neoevolyusionizmning eng taniqli namoyondasi Marvin Xarris (1929 y.tug‘.) bo‘lib, u o‘zini Uayt va Styuardlarning davomchisi hisoblaydi. Uning “Madaniy materializm” (1979) asarida bayon etgan qarashlarida, madaniyatlar orasidagi tafovut va o‘xshashliklar oxir – oqibat, odamlar ehtiyojlarini qondirish texnologiyalarining, hozirgi paytdagi atrof-muhit sharoitlariga mosligi bilan belgilanadi. Har qanday texnologiya atrof muhit xususiyati bilan mutanosib bo‘lishini, mavjud resurslardan optimal foydalanib, kam mehnat va quvvat sarf qilishini ko‘zda tutadi. Shu tariqa tizimda muvozanat paydo bo‘lib, uning alohida ko‘rsatkichlari o‘zgarmaguncha o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Bu kabi fikrlarga tayangan Xarris, turli madaniyatlar misolida, biz umuman keraksiz deb hisoblagan qator udumlarni ortida iqtisodiy manfaatlarning yotganini

tasdiqlashga urinadi. Xususan qadimgi hind vedalarida yirik shoxli molni kurbonlik qilingani haqida so‘z yuritilsada, hozirda hindlarda qoramolni o‘ldirishga qat’iy tabu qo‘yilgan. Xarrisning fikricha, sigirlarni muqaddaslashtirish Hindistonda uzoq tarixiy jarayon bo‘lib, iqtisodiy, ekologik, demografik va texnik omillarning o‘zaro ta’siri natijasidir. Tadqiqotchining xulosasicha madaniyat va atrof muhit o‘zaro ta’sir qiladigan omillardir. XX- asr oxirlarida antropologiyada qator maktablar yuzaga keldi. Jumladan shu davrda ijtimoiy biologiya maktabi rivojlandi, ammo u tez orada o‘z o‘rnini madaniy ekologiyaga bo‘shatib berdi. Madaniy ekologiya bugungi kungacha Amerika madaniy antropologiyasida o‘zining yetakchi mavqeini saqlab qolmoqda. Bu oqim funksionalizm, strukturalizm va neevolyusionizm bilan birga Amerika madaniy antropologiyasida asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Keyingi o‘n yilliklarda Amerika etnologlari orasida Klifford Girs (1926- 2006) va Rixard Terner (1920-1983) qarashlari asosida shakllangan yangi germenivtik (izohlovchi, talqin etuvchi) yo‘nalishi ancha mashhur bo‘lib bormoqda. Mazkur yo‘nalish tarafdorlari asosan ijtimoiy kommunikasiyada ramzlar va ramzlarning zamonaviy madaniyatlardagi ma’naviy-ahloqiy ahamiyatini tadqiq qilishni maqsad qilib olganlar.Bu borada Terner ramzlarning pragmatik aspektiga ko‘proq e’tibor qaratadi va ramzlar ijtimoiy jarayonlarda faol kuch tarzida namoyon bo‘ladi degan xulosaga keladi. Ternerdan farqli ravishda Girs ramzlarning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va ularning inson hissiyoti va ruhiyatiga bo‘lgan ta’sirini muhim deb hisoblaydi. Girs etnologlar empirik ma’lumotlarni tahlil qilish bilangina cheklanib qolmasdan, mazkur madaniyat sohiblarining qarashlari va harakatlari tub mohiyatini aniqlashlari zarur degan g‘oyani ilgari surgan. Olim o‘z g‘oyalarini alohida yopiq tizim sifatida qarab interpretativ antropologiya yo‘nalashida ularni o‘qishga, taxlil qilishga, matnlar tarzida izohlashga intilgan. Interpretativ antropologiyaga manifest bo‘lgan asarlaridan birida Girs antropologlardan empirik ma’lumotlarni tavsiflash bilan

cheklanmasdan, mazkur madaniyat tashuvchilari fikr va faoliyat asosidagi chuqur jihatlarini tadqiq qilishlarini taklif qiladi. Zamonaviy manzaralarda tarixiy antropologiyaning XXI asrdagi rivojlanishi haqida so‘z borar ekan g‘arb olimlari germenevtik antropologiya taraqqiyoti istiqbolini bashorat qilmoqdalar. Bu prognoz ushbu yo‘nalish vakillari tomonidan “madaniyat obyektini tadqiq qilish subyekti asosan yevropaliklar bo‘lishi lozim, yevropalik bo‘lmagan jamoalar faqatgina tadqiqot obyekti bo‘lishi mumkin” degan g‘oya asosida shakllangan Germenevtik antropologiyada yevrosentrizm g‘oyasidan butunlay voz kechdilar.. Alohida madaniyatlarning o‘zaro ta’sir va yaqinlashuv jarayoni ularni tobora yaxlit global madaniyat tizimiga aylantirib bormoqda. Shu sababdan, boshqa madaniyatlarni faqat tadqiqot obyekti sifatida emas, madaniy – tarixiy jarayonlarning teng huquqli a’zolari deb tan olgan boshqa hayot tarzini qadriyatlari va fikrlarini muhim ahamiyatga ega ekanligini tushunib, ijtimoiy va madaniy o‘zaro aloqalarning ikkinchi darajali ekanligini anglagan antropologiya yo‘nalishlarini taraqqiyot istiqboliga ega bo‘ladi. Har qanday holatda ham shuni ta’kidlash mumkinki yevrosentrizm zamonaviy antropologiyada o‘z mavqeini yo‘qotdi. Yagona yevrosentristik nazariya o‘rnida antropologiyada plyuralizm turli nazariy yo‘nalishlar shakllandi. XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib dunyoning turli mamlakatlarida tadqiqotlar olib borayotgan etnologlar orasida informasion, intelektual va tashkiliy aloqalar kuchaydi. Etnik chegaralar va milliy ilmiy maktablar turfa xilligiga qaramay ilmiy maktablar rivojlanmoqda. Aynan mana shunday maktablardan biri bu – postmodernizmdir. Postmodernizm tushunchasi ilk bora XX asrning 60- yillarida me’morchilikda ilk bora qo‘llanilgan va shundan boshlab zamonaviy dunyo (modern) inqirozi bilan bog‘liq intelektual harakatni anglatuvchi yo‘nalish tarzida keng qo‘llanilgan. Fanda postmodernizm avvalo yaqin vaqtlargacha ustuvor bo‘lib turgan ilmiy-metodologik yo‘nalish va dunyoqarashni tanqid qilishni anglatadi. Shu ma’noda postpozitivizm, postmarksizm, poststrukturalizm, dekonstrukturavizm kabi ko‘plab nazariyalarni misol tarzda keltirish mumkin.

Postmodernizm g‘oyasi Amerika madaniy antropologiyasida ayniqsa mashhur bo‘lib, bu yo‘nalishda tadqiqotlar olib borgan mutaxassislar mazkur oqimni tanqidiy antropologiya deb yuritadilar. Qisqa qilib uning mohiyatini quyidagi tezislarda bayon qilish mumkin: 1. Madaniy (ijtimoiy) antropologiya qat’iy ma’nodagi fanni anglatuvchi atama emas, balki badiiy ijod mahsuli bo‘lib, ko‘plab antropologlar o‘zlarining tadqiqotlarini ilmiy asosda tasdiqlamaydilar. Balki badiiy uslubni qo‘llagan holda o‘quvchini ishontirishga harakat qiladilar. Chunonchi aynan mazkur yo‘nalishda bajarilgan tadqiqotlardan biri tarzida Klifford Girsning “Hayot va turmush: antropolog muallif nazdida” (1988 y) nomli kitobini misol keltirish mumkin. Kitob muallifi B.Malinovskiy, R.Benedikt, K.Levi-Stross kabi fanning klassiklari bo‘lgan yirik olimlarning mualliflik uslublarini tahlil qilish asnosida ularning ko‘plab “kashfiyotlari” badiiy konstruksiya mahsuli tarzida baholaydi. 2. Antropolog/etnolog dala tadqiqotlari jarayonida maxsus ilmiy moslama yordamida mavjud voqelikga aniq tashhis qo‘yish imkoniyatiga ega emas. Har bir tadqiqotchi avvalo inson sifatida o‘zga madaniyat vakillari orasida ko‘rgan-kechirganlarini va kuzatganlarini o‘z madaniyatidan kelib chiqib tahlil qiladi. Ushbu muammo tufayli zamonaviy xorij antropologiyasida juda ko‘plab adabiyotlar yaratilib, bular sirasiga Jon Van Maanenning “Dala hikoyalari. Etnografiya yozuvlari haqida” (1988 y), Pol Rabinovning “Marokashdagi dala ishlari haqida mulohazalar” (1977 y) kabi asarlarini kiritish mumkin. XX asrning 90-yillariga kelib ko‘plab g‘arb olimlari postmodernizm o‘zining “jo‘shqin” tanqidlari bilan asrlar davomida fanda ustuvor bo‘lib kelgan ustunlariga jiddiy zarar keltirishini va hatto uni yo‘qotib yuborishi mumkinligini e’tirof qildilar. Antropologiyaning kelgusidagi istiqbolli mavzulari to‘g‘risidagi mutaxassis olimlar orasida kechayotgan bahs-munozaralarda ko‘plab tadqiqotchilar germenevtik antropologiyani fanning istiqbolli yo‘nalishi deb ta’kidlamoqdalar. Bunga sabab mazkur yo‘nalish tarafdorlari “alohida madaniyatlarning o‘zaro yaqinlashuvi va birlashuvi jarayoni ularni yagona global madaniy tizimda

birlashishlari”, fanda boshqa madaniyatlarni nafaqat tadqiqot obyekti tarzida tadqiq etish, balki tarixiy-madaniy jarayonlar muammolariga ham alohida e’tibor qaratilishi va mazkur yo‘nalishlar doirasidagi mavzular fanning istiqboldagi yo‘nalishlari deb e’tirof etilmoqda. Bugungi kunga kelib, tarixiy antropologiya, antropologiyaning rivojlanishi va uning boshqa fanlar bilan aloqalari sababli yangi etnoiqtisodiyot, etnometodologiya, etnopsixologiya, etnolingvistika kabi yo‘nalishlar paydo bo‘lmoqda. Tarixiy antropologiya va antropologiyada ko‘proq insoniyat va uning madaniyatini tadqiq qilishga va ularni ilmiy tahlil etishga e’tibor qaratilmoqda. XXI asr boshiga kelib dunyoning etnik manzarasini keskin tarzda o‘zgarib borishi tadqiqotchi olimlarni antropologiyaning tadqiqot obyekti muammosiga yana qayta murojaat qilishlariga sabab bo‘lmoqda. Yevropa va Shimoliy Amerikadagi turli muammolarni paydo qilgan ko‘p sonli diasporalar, emigrantlar va qochoqlar (migrantlar) rivojlangan davlatlarning etnik tarkibini jiddiy o‘zgartirib hamda mahallliy avtoxton etnoslar orasida kamsonli etnik jamoalar o‘zlarining mustahkam mavqeini topishiga olib keldi. Bu holat esa Yevropa Ittifoqida qator yangi millatlaro muammolarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Natijada ayrim Yevropa mamlakatlarida so‘nggi o‘n yillar davomida izchil amal qilib kelingan multikulturalizm siyosati tanqid ostiga olinmoqda. Xullas, zamonaviy tarixiy antropologiya fani “postmodernizm” falsafasiga asoslangan bo‘lib, bunda asosiy e’tibor ijtimoiy guruhlar orasidagi jarayonlarga qaratilmoqda. Shuningdek, fanda lokal va global jarayonlarni o‘rganishda tadqiqotchilar tomonidan tanqidiy tanlanish, ya’ni jamiyat hayotidagi barcha jarayonlarni emas, balki etnos va turli tuman madaniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda eng muhim deb hisoblangan ko‘rinishlar bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Boshqacha aytganda, so‘nggi yillarda bajarilayotgan tadqiqotlarda asosiy e’tibor insoniyatning rivojlanish bosiqichlari, ya’ni paydo bo‘lganidan to hozirgi kunga qadar bo‘lgan tarixiy davrning global miqyosidagi tavsifi emas, balki muammoviy tanlanish asosidagi tadqiqotlarga ko‘proq e’tibor berilmoqda.

Demak, yuqoridagi mulohazalarga yakun yasab umumlashma tarzida shuni ta’kidlash mumkinki, postmodernizm g‘oyasi bilan boyitilgan tarixiy antropologiya fanining bugungi kundagi asosiy vazifasiga etnomadaniy munosabatlarni hosil qiluvchi etnosni o‘zining ichidagi va etnoslararo jarayonlarni tadqiq qilish kiradi. Tadqiqotchilar oxirgi paytlarda etnik madaniyatlarga va ularning lokal xususiyatlariga, odamlarning kundalik turmush tarzi va madaniyatiga ko‘proq e’tibor qaratmoqda. Eng muhimi hozir bajarilayotgan ko‘plab etnologik tadqiqotlar amaliyotda qo‘llanilmoqda va rivojlangan mamlakatlarda bajarilayotgan ilmiy tadqiqotlarning aksariyati jamiyat hayotida aynan muhim va eng dolzarb deb e’tirof etilgan ijtimoiy muammolar doirasida amalga oshirilayotganligi yuqoridagi aytilganlarni tasdiqlaydi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

Похожие

Tarixiy antropologiyada diffusionizm

Tarixiy antropologiyada evolyusionizm nazariyasi

Tarixiy antropologiyada muammolarini tanlash va о‘rganish metodologiyasi

Tarixiy muzeylar

Tarixiy antropologiya va sotsiologik va funksional nazariyalar