Tarixiy antropologiya va sotsiologik va funksional nazariyalar - История - Рефераты

Tarixiy antropologiya va sotsiologik va funksional nazariyalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.1513671875 KB

Tarixiy antropologiya va sosiologik va funksional nazariyalar Reja: 1. Sosiologik metodlarning asosiy tamoyillari 2. Tarixiy va ijtimoiy antropologiya 3. Funksionalizm va mustamlakachilik siyosati

Sosiologik metodlarning asosiy tamoyillari Har qanday fanning fan tarzida shakllanishi insonlar ehtiyoji bilan bog‘liqdir. Shubhasiz, bu holat antropologiya uchun ham taalluqlidir. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida yashab o‘tgan barcha etnoslar o‘ziga xos turmush-tarzi, urf-odat va an’analari bilan bir-biridan ajralib turgan. O‘tgan ming yilliklar mobaynida tarix fanida yig‘ilgan bilimlar shundan dalolat beradiki, yer sharida garchi turfa xil rasm-rusmlar va urf-odatlarga ega xalqlar yashashlariga qaramay, ularning barchasi tabiatning uzviy bir qismi tarzida rivojlangan va aynan tabiiy-geografik hamda xo‘jalik munosabatlari bilan bog‘liq holdagi o‘ziga xos etnomadaniy an’analarga ega. Eng qadimgi davrlardan boshlab kishilar nafaqat o‘zlarining balki tevarak atroflari va uzoq yurtlarda yashovchi el-uluslarning madaniyati, an’analariga qiziqqanlar. Ular to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘lishga harakat qilganlar. Antik davr mualliflari ko‘plab empirik materiallarni yig‘ishga, turli-tuman xalqlarning xo‘jalik va madaniy belgilariga qarab tavsiflash va tasniflashga intilganlar. Lekin ularning asosiy qismi asosan jangchilar, sayyohlar, elchilar va boshqa mamlakatlarda turli maqsadlarda bo‘lgan kishilarning xotiralari yoki bo‘lmasa o‘zga yurtlar to‘g‘risidagi turli-tuman rivoyatlarga asoslanib ma’lumotlar berganliklari bois ko‘pincha mazkur ma’lumotlar umumiy yoki mavhumiy xususiyat kasb etgan. 2.Tarixiy va ijtimoiy antropologiya XX asr tarixiy antropologiya taraqqiyoti. XIX asr so‘nggida antropologiya universitet fani sifatida o‘qitila boshladi. Natijada fanga yangi nazariyachi olimlar kirib kelib antropologiya asoschilari – amaliyotchilarni almashtiradi. Avlodlar almashinuvi fanning predmeti borasida ham o‘zgarishlarga olib keldi. Eng avvalo xalqlarni primitiv (ibtidoiy) va svilizasiyalashgan toifalariga bo‘lish tanqi ostiga olindi. Shunga qaramasdan qator olimlar primitiv xalq ham yevropaliklar singari o‘z tarixiga ega ekanligini, ularning turmush tarzi insoniyatning ilk bosqichi emasligi, ular ham biz kabi ibtidoiy jamiyatdan uzoq

ketganligi g‘oyasini yoqlamoqdalar. Ularni primitiv deb atashning to‘g‘ri tomoni ushbu jamiyatlarning o‘z tarixida atrof – muhit, tabiatga nisbatan o‘zgacha munosabat o‘rnatganidir. Shu tarzdagi qarash nemis etnologi Rixard Turnvald tomonidan ham bildirilgan. U “ibtidoiy xalq tushunchasini taxlil etar ekan shunday yozadi “Bir omil ayniqsa muhimdir: bu tabiatni qanday qurollar, moslamalar, mahorat va bilimlar asosida bo‘ysundirishdir. “Ibtidoiy deb atrof-muhit, tabiat haqida kam bilimga ega bo‘lgan, oziq topish v hayotini ta’minlash uchun eng sodda qurollardan foydalangan qabilalarni aytish mumkin”. (17b). Yuqoridagi qarashlardan kelib chiqib ayrim olimlar fanda “ibtidoiy xalqlar” atamasini qoldirishni, u orqali tabiatga nisbatan suistemol munosabatda bo‘lmasdan ijtimoiy muvozanatni saqlab qolgan xalqlarga nisbatan qo‘llashni taklif qilishgan. Olimlarning boshqa bir guruhi esa “ibtidoiy xalqlar” atamasini taomildan chiqarishni sababi u “madaniy xalqlar” atamasini ishlatishni va xalqlar tengsizligini anglatishini tarafdori bo‘lib chiqdi. Haqiqatdan ham yer yuzida bironta xalq yoki qabila yo‘qki u o‘z madaniyatiga ega bo‘lmasa, eng qadimgi odamlar ham toshdan qurollar yasaganku axir! Madaniyat insonning tug‘ma sifati, uning mohiyati odamda atrof-muhitni o‘zgartirish qobiliyatining mavjudligidir. Xuddi shu vosita orqali inson boshqa jonzodlardan farqliroq o‘zgaruvchan tabiatga moslasha oladi. XVIII-XIX asrda olimlarda mavjud faraz ilk davrga oid odamlarning mavjudligi albatta hato edi. Har bir inson ham madaniyatlashgan va ham madaniyat yaratuvchi sifatida hayotda mavjud ekan, “madaniylashgan” yoki “madaniyati past xalqlar” haqidagi fikrlar asossizdir. Shuning uchun olimlar tomonidan ko‘plab bahs va munozaralardan keyin yangi atamalar: “arxaik madaniyatlar”, “yozuvsiz madaniyatlar”, “an’anaviy jamiyatlar”, “qabilalar ittifoqi” va h.k. zolar kiritildi. Yevropa mamlakatlari antropologiya fanida diffuzionizm maktabi bilan bir vaqtda sosiologiya maktabi shakllangan va bu maktab ilmiy jihatdan qaraganda diffuzionizmga nisbatan birmuncha sermahsul bo‘lgan. Agar evolyusionizm asoschilari antropologiyaning asosini insonda, diffuzionistlar esa madaniyatda deb

bilgan bo‘lsalar, sosiologiya maktabi vakillari jamiyatda deb hisoblaganlar. Ushbu yo‘nalish vakillarining bunday xulosaga kelishlarining boisi ular orasida «jamiyatni oddiy individlarga kiritib bo‘lmaydi», - degan qarash ustuvor edi. Emil Dyurkgeym – (1858-1917)ning a sosiy ishlari: “ Jamoaviy mehnatning bo‘linishi” (1893), “Sosiologik metod qoidalari” (1895), “Diniy hayotning oddiy shakllari” (1912) 1 . Sosiologiya maktabi vakillarining ta’kidlashlaricha, jamiyat odamlar orasidagi o‘zaro ongli aloqalari natijasida tashkil topgan. Bu maktab vakillari antropologiyaning asosiy predmeti sifatida jamiyatni bildilar. Sosiologiya maktabi vakillari jamiyatga odamlarni o‘zaro bog‘lab turuvchi kuchga ega bo‘lgan axloqiy (moral) aloqalari tizimi sifatida qaraydi. U XIX asrning oxirgi o‘n yilligida antropologiyada yangi yo‘nalish- sosiologiya maktabiga asos soldi. Emil Dyurkgeym “L'Annee sociologique” nomli jurnal chop ettirdi va uni atrofida fransuz sosiologiya maktabi shakllangan deb aytish mumkin. Dyurkgeym sosiologizmi jahon antropologiyasida yangi nazariy yo‘nalishlarni shakllanishiga, jumladan, Britaniya funksionalizmini, shakllanishiga turtki bo‘ldi. U etnologik tadqiqotlarda tizimlilikni olib kirdi, ya’ni har bir sosial hodisaga bu konsepsiyaga ko‘ra ijtimoiy aloqa sifatida qaraladi, ular ijtimoiy ehtiyoj orqali hayotga kirib keladi va jamiyat funksiyasini foydali bo‘lishiga xizmat qiladi. Dyurkgeym evolyusionistlarga qarama-qarshi turgan holda, kishilik jamiyatini insonlarning atrof-muhit sharoitiga moslashuvining tadrijiy bosqichi deb emas, balki sosial faktlarni o‘rganish metodi yordamida tadqiq etish lozim bo‘lgan, yopiq statistik tizim deb qaraydi. U jamiyatni sosiologik faktlar orqali tadqiq qilish g‘oyasini ilk marotoba taklif etgan va fanga ijtimoiy tur terminini 1 Qarang: Durkheim E. De la division du travail social. P., 1893. О‘sha muallif. Les regies de la methode ociologique. P ., 1895. О‘sha muallif . О разделении общественного труда. М., 1991.; О‘sha muallif. Метод соsиологии. М., 1991.

olib kirgan tadqiqotchidir. O‘z navbatida Dyurkgeym madaniyatni tasniflashda eng sodda jamoa - ibtidoiy jamoani asos qilib oladi. Olimning fikricha, mazkur jamoa o‘z taraqqiyoti davomida murakkab jamoaviy tizimni bosib o‘tib urug‘ga aylanadi. Keyinchalik undan qator jamoa, elat, xalq kabi yangi jamoa va uyushmalar paydo bo‘ladi. Dyurkgeymning mulohazalariga ko‘ra har qanday jamoa ibtidoiy jamoaning murakkablashgan shakli hisoblanadi. Shunday qilib mashhur olim Dyurgeymning asosiy qarashlari quyidagilarda aks etgan:  Jamiyatni sosial faktlarni o‘rganish orqali tadqiq qilish lozim. Sosial faktlar – bu, alohida individlarga nisbatan tashqi munosabat, ularning subyektiv xohish-istaklariga tobe bo‘lmagan va bu xohishlarga nisbatan majburlovchi kuchga ega bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi hodisalardir;  Insonning ongi ikki shaklda mavjud: individual va kollektiv, oxirdagisi jamiyat mustahkamligini ta’minlaydigan « kollektiv tasavvurlar » ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bunda madaniyatning va shu jumladan dinning ham vazifasi kollektiv ong orqali jamiyatni birlashtirish hisoblanadi;  Sosial faktlarning kattagina qismi kollektiv tomonidan qabul qilingan, kollektiv holatni qamrab oladigan – e’tiqod, intilish, guruhlar marosimi kabilarda namoyon bo‘ladi. Dyurkgeym g‘oyalari uning qator shogirdlari tomonidan davom ettirilgan bo‘lib, ularning eng mashhurlaridan M.Moss, K.Levi Stross, M.Grene, L.Levi- Bryul tadqiqotlarini alohida ko‘rsatib o‘tmoq zarur. L.Levi-Bryul (1857-1939 yy). Antropologiyadagi fransuz sosiologiya maktabi vakillari orasida Lyusen Levi-Bryul g‘oyalari alohida diqqatga sazovor bo‘lgan g‘oyalardan biri hisoblanadi. U o‘z qarashlarini «Ibtidoiy tafakkur» (1930) nomli asarida batafsil izohlashga harakat qilgan 2 . U Dyurkgeymdan farqli tarzda «ibtidoiy xalqlarning mantiqqacha bo‘lgan tafakkuri» nomli nazariyani yaratgan. Sosiologiya maktabi vakillari jamiyatga odamlarni o‘zaro bog‘lab turuvchi kuchga ega bo‘lgan axloqiy (moral) aloqalar tizimi sifatida qaraydi. 2 Levy-Bruhl L. La mentalite primitive. P., 1922.

Levi Bryul E.Dyurkgeymning jamoaviy ( kollektiv) tasavvur konsepsiyasi tarafdori hisoblanadi va bunday tasavvurni insonning shaxsiy hayotiy tajribalari asosida emas, balki ijtimoiy muhit, tarbiya, ijtimoiy fikr, urf-odat va marosimlar orqali paydo bo‘ladi deydi, hamda uni rivojlantirib mantiqsiz tafakkur konsepsiyasini ishlab chiqqan. Uning fikricha, mantiqqa tayanmagan tafakkur umuman olganda ibtidoiy odamni hozirgi davr odamidan ajratadi, bunday tafakkurda subyekt va obyekt, sabablar va oqibatlar o‘rtasida chegara yo‘q. Levi Bryul ta’kidlashicha, ibtidoiy odam tevarak atrofdagi hodisalarni tushuntirishga javob izlamaydi yoki bu hodisalarni u asl holida qabul qilmaydi, sirli kuchlar to‘g‘risidagi, narsalarning magik xususiyatlari to‘g‘risidagi butun emosiyalarini jamlagan holda hodisalarni bir-biri bilan bog‘lamaydi. Xullas, XX asrning 20-30 yillarida mustamlaka xalqlar orasida yig‘ilgan etnografik materiallar shuni ko‘rsatdiki, ibtidoiy odamlarning “mantiqqacha tafakkuri” asosan diniy sohada namoyon bo‘ladi, amaliy hayotda esa ularning voqe’likka ongli (rasional) qarashi yevropaliklar tafakkuridan farq qilmaydi. Yevropaliklarning tafakkuri ham diniy, mafkuraviy yoki ma’naviy hayotda Levi- Bryul yozgan afsungar va shomonlarning aqlga zid keluvchi (irrasional) tafakkuridan kam farq qiladi. Sosiologiya maktabining yana bir yirik vakili Marsel Moss (1872-1950) dir. U Fransiyada antropologiyani alohida fan sohasi darajasiga olib chiqdi. Olim “maqsadli sosial faktlar” konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bu konsepsiya amalda qo‘llangan tadqiqotlardan biri “Sovg‘a haqida ocherk” (1925)dir. Unda arxaik jamiyatlarda in’om etish murakkab hodisa bo‘lib, “berish – olish – qaytarish” formulasida aks etadi. Har bir aktlar muqarrar va ularga markaz (fokus)dagi kabi jamiyatning barcha asosiy institutlari kiradi: ijtimoiy darajalar tizimi, diniy tasavvurlar, iqtisodiy aloqalar. Umuman olganda sosiologiya maktabining asosiy g‘oyalari asosan quyidagilarda aks etgan:  Har bir jamiyatda mazkur jamiyatning muhim asosini tashkil etuvchi «jamoaviy tasavvurlar» mavjud;

 har bir jamiyatda o‘zining axloq-odob normalari (ma’naviyati) mavjud, hamda u o‘zgaruvchan va o‘zgarishlarga boy (dinamik)dir;  madaniyatning funksiyasi jamiyatni erkinlashtirish va odamlarni yaqinlashtirishdan iborat;  bir jamiyatdan ikkinchisiga o‘tish qiyin bir jarayon bo‘lib bu ravon tekis tarzda emas, balki sakrash yo‘li bilan amalga oshadi. 3.Funksionalizm va mustamlakachilik siyosati Funksionalizm. Antropologiyada sosiolo giya maktabi g‘oyalari taraqqiyotining mantiqiy davomi tarzida funksionalizm shakllangan. Agar diffuzionizmning vatani Germaniya, sosiologiya maktabining vatani Fransiya bo‘lsa, funksionalizm Angliyada paydo bo‘lgan va XX asrning 20-yillariga kelib antropologiyadagi yetakchi oqimlardan biriga aylangan.Etnik jarayonlarni tadqiq qilishda funksionalizmni farqli xususiyati shundan iboratki, mazkur yo‘nalish tarafdorlari madaniyatni o‘zaro aloqador umumlashgan xususiyatlardan tashkil topgan deb hisoblaydilar. O‘z navbatida shuni ham alohida ta’kidlab o‘tish joizki, funksionalizm tarafdorlari uchun madaniyatning tarixiy o‘zgarishi muammosi muhim ahamiyat kasb etmagan. Ular uchun madaniyat qanday harakatlanadi? Qanday vazifalarni bajaradi? Va qanday tarzda mahsulot beradi? – degan muammolar yechimini izlab topish dolzarb hisoblangan. Ma’lumki, XX asrning 30 - yillarigacha Amerikada antropologiya mashhur olim Frans Boas maktabi ta’sirida rivojlangan. Frans Boas (Frenz Boas, 1858–1942 yy) g‘oyalari bir necha o‘n yillar oldin nafaqat psixologik antropologiya, balki madaniy antropologiyaning qator dastlabki asosiy magistral yo‘nalishlari uchun asosiy pillapoya bo‘lib xizmat

qilgan. Boasni tadqiqotchilar zamonaviy antropologiyaning me’mori deb hisoblaydilar. U avvalo evolyusionistlarning kishilik jamoasi, ijtimoiy institutlar, madaniy quyidan yuqoriga qarab taraqqiy etib boradi, – degan ta’limotiga keskin qarshi chiqqan. Boas o‘zidan oldingi o‘tgan tadqiqotchilar mavhum yoki noto‘g‘ri xulosalarga kelgan va shu bois antropologiyani yangidan yaratmoq zarur degan xulosaga kelgan. U yangidan etnografik materiallar yig‘ish uchun oldingi tadqiqotchilardan ko‘proq dala ekspedisiyalari tashkil etish va ular asosida yangi metodlar va konsepsiyalar yaratish zarur deb hisoblagan. Bu borada Amerika maktabining vakillari o‘zlarining dala tadqiqotlarini o‘tkazish jarayonida ko‘plab psixologik va psixatrik uslublardan foydalangan. Natijada psixologik antropologiyaga oid ko‘plab ma’lumot yig‘ishga muyassar bo‘lingan. Psixiantropologik nazariyaga bo‘lgan ehtiyoj natijasida etnopsixologik maktab taraqqiy etadi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

Похожие

Tarixiy antropologiyada strukturalizm, madaniy realitizm va neoevonyusionizm

Tarixiy o’lkashunoslikning turlari va rivojlanish bosqichlari

Ibtidoiy jamoa tarixi tarixshunosligi

Tarixiy antropologiyada muammolarini tanlash va о‘rganish metodologiyasi

Tarixiy o`lkashunoslikda yozma va arxiv manbalarining ahamiyati