Ш—VII асрларда Эрон - История - Рефераты

Ш—VII асрларда Эрон

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

130 KB

Ш— VII асрларда Эрон Сосонийларнинг идора қила бошлаши. 226 йилда Эронда (Персияда) ҳокимиятни Сосонийлар династияси ўз қўлига ол ди, бу династия замонида Эрон яна кучайди ва эронликлар, жумладан, Византияга қарши кўп марта қаттиқ уруш олиб-борди. Бу династияга асос солган киши Эроннинг жанубидаги Форс вилоятининг князларидан бири Ардашир (226—242) бўл - ди; Ардашир бу вақтгача идора қилиб келган Аршакийларнинг Парфия династиясини йиқитиб, унинг ўрнига ўз династиясишг ўрнатди. Ардашир Заратуштра (Зороастр) мазҳабидаги эъти-борли руҳонийлар ёрдами билан ҳокимиятни ўз қўлига олди. Яши династия Ардаширнинг бобоси Сосоннинг номи билан юри-тплди, Сосон шу мазҳабнинг маги (коҳуни) эди. «Подшо тахти— мсҳробнинг таянчи, меҳроб — подшо тахтининг таянчи» деган' машҳур гапни Ардаширнинг ўзи айтпан дейдилар. Иирик зода-гонларга қарши курашиб, Сосонийлар ўрта ва майда ер эгала-рига ҳам суянишга ҳаракат қилди. Эроннинг жанубий ва шарқий қисмидаги ҳали ўз эркинлигини сақлаб келаётган кўп қабилали деҳқонлар Сосонийларга узоқ вақтгача асосий ҳарбий кучлар етказиб бериб келди. Парфия подшолиги тарқоқ бир подшолик эди, унда ҳар бир областнинг ҳокими ўз видоятининг меросхўри бўлиб, подшо би лан фақат васаллик муносабатларида бўлар эди, бунга қара- ма-қарши ўлароқ, Сосонийларнинг янги эрон подшолиги анча ч марказлашган давлат эди. Уларнинг замонида мамлакат 18 та сатропликка бўлинган эди, буларнинг тепасида губернаторлар турарди, булар подшо томонидан тайинлапиб, бошдан-оёқ под-шога бўйсунар эдилар. Сосонийлар давлат молиясига катта эътибор берди. Улар аҳолига турли-туман ер ва жон солиқлари солар ва бу солиқларни йиғиб олиш учун амалдорлар сонини кўпайтирар эдилар. Ғарбда Визаитияга қарши ва шарқда ўрта осиёлик ҳар турли кўчманчи қабилаларга қарши узлуксиз уруш олиб боргани сабабли, Сосонийларнинг катта қўшини бўлиб, бу қўшин

қисман отлиқ аскарлардаи, қисман эса деҳқонлардан тўпланган кўпдан-кўп пиёда аскарлардан иборат эди. Зодагон-ларнинг айрим намояндалари томонидан кўрсатилган қарши-ликни Сосонийлар ҳаддан ташқари шафқатсизлик билан бости-рар эдилар, лекии подшолар сиёсатй зодагонлар ва ҳокимлар табақасининг манфаатларига унча тўгри келмаганидан, улар - нинг бирлашиб туриб подшоларии тахтдапйиқитган, ўлдирган ҳоллари ҳам тез-тез бўлиб турар эди. Янги династиянипг пойтахти расмап қадимги Аҳменийлар-нинг пойтахтларидан бири — Псрсеполь эди. Лекип Месопота-мияда узлуксиз уруш олиб борилгаплиги туфайли, подшо одатда Тигр дарёси бўйидаги чегара шаҳари —Ктесифонда турар эди. Ҳақиқатда шаҳаншоҳнинг («шоҳлар шоҳи»нинг) пойтахти шу шаҳар эди. Сосонийлар давридаги Эроннинг иқтисодий ва ижтимоий тузуми. Сосонийлар даврида Эрон иқтисодий жиҳатдан тарақ-қий топган бир мамлакат эди. У, Византия, Ҳиндистон ваМарка-зий Осиё билан қизғин савдо олиб борарди. Унинг қадимги эрон традинияларини ва кейинги вақтлардаги эллинистик тра-дицияларни сақлаб келган эски шаҳарларида. жуда яхши си- фатли буюмлар ишлаб чиқарадиган турли-туман ҳунармандлик саноати бор эди. Эрон кимхоб, ипак ва юнг газламалари билан, гиламчилик, қурол, металл ва сопол буюмлар ясаш, заргарлик буюмлари на ҳоказолари билан машҳур эди. Мамлакатда қулдорлик анча кепг кўлам олган эди. Қуллар ирригация қу-рилишларида ва дсҳқопчиликда — подшо ва зодагонларнинг ер-мулкларида ишлатилар эди, Яна кўп эркак ва аёл қуллар уй хизматкорлари цилиб ҳарамларда сақланар эди. Қул савдосисав-донинг энг фойдали соҳаларндан бири эди. Лекин шу билан бир вақтда Сосонийлар даврида феодализм ҳам анчагина усиб, мус-таҳкамланиб, деҳқонлар крепостнойларга айлана бормоқда эди. Сосонийлар идора қилган даврнинг бошларида деҳқонлар-нинг кўпчилиги шахсан эркин эди. Лекин Сосонийлар жуда тез вақт ичида подшонинг катта мансабдорларига ва зороастр ру-ҳонийларига ер

улаша бошлади, бундан мақсад улардан ёрдам олиш эди. Катта ер эгалари ўз ерларида ишлатиш учун иш кучи сифатида қуллардан фойдаланар эдилар. Сосонийлар давлати-га қарашли бўлган Месопотамияда қуллар айниқса кўп эди. Эроннинг ўзида аҳолининг* асосий кўпчилигини жамоачи деҳ қонлар ташкил этар эди, булар уруғчилик тузумидан ҳали та-моман ажралиб кетмаган бўлиб, алоҳида қабила бўлиб яшар эдилар. Катта ер эгалари қўшни жамоачи деҳқонларни кундан-кунга баттарроқ асоратга солар, уларни ўзларининг феодал-ларча эксплуатация қилиш объектига айлантирардилар. - Эрон деҳқонларининг аҳволи тобора ёмонлашиб, мутлақо тоқат қилиб бўлмайдиган даражага етди. Улар феодал ер эга- ларига қарам бўлиш билан бир қаторда давлатнинг тобора кучайиб бораётган солиқ зулми остида ҳам эзилардилар. Бун дан ташқари, Эрон қишлоқларининг бошига судхўрлик ҳам бир бало бўлди; солиқлар қисман натура шаклида, қисман пул шак* лида олиниб, деҳқонларнинг бу солиқларни тўлаш учун пулга доим муҳтож бўлганлиги натижасида судхўрлик авж олган эди. Кейинги иккита мусибат — солиқ зулми ва судхўрлик шаҳар-нинг аҳоли оммасини ҳам қаттиқ эзарди, булар ҳам умуман ҳуқуқсиз эди. Амалдорлар солиқларни қишлоқларда деҳқон- i лардан қандай шафқатсизлик билан ундирган бўлсалар, шаҳар- ликлардан ҳам шундай шафқатсизлик билан ундирар эдилар. Халқ ҳаракати. Мони, маздакийлар. Асоратга тушиб бораёт- ian деҳқонлар оммаси ва хонавайрон бўлиб бораётган шаҳар камбағаллари ўз аҳволидан қаттиқ норози эдилар. Бу нарса ли ний ниқоб остида кўтарилган бир қанча халқ ҳаракатларида ўз ифодасини топди. Месопотамиядан чиққан Мони исмли тарғи-ботчи (чамасй 215 йилларда туғилган) Эронда халқ оммаси ўр-тасида III асрнинг иккинчи ярмидаёқ катта шуҳрат қозонди. Зороастр таълимотидаги, дунёда икки «арса: яхши худо — Ор-музд билан ёмон худо — Ариман бир-бирига қарши курашади, деган ақидадан фойдаланиб, Мони мавжуд ижтимоий тартиб-

ларни ёмонлик тимсоли деб қоралади. Мони давлат дини бўлган зороастр динини, ташқи ирим-сиримларни ва қурбонликларни рад қилди, коҳинларнинг бойликка кўмилиб яшашига қарши чиқ-ди. У батамом таркидунё қилишга даъват этди ва ўз мухлисла-рига ҳаётнинг бутун машаққатларидан қутулишнинг энг яхши йўли уйланмаслик деб тавсия қилди. Магларнинг (коҳинларнинг) талаби билан Мони 276 йилда шоҳ Баҳром I томонидан қатл этилди, Баҳром унинг тириклай терисини шилдирди. Лекин, Мони таълимоти — моничилик у ўл-гандан кейин ҳам тарқалаверди. Бу таълимот Эрондан қўшни Византияга ҳам ўтди, у ерда мрничилар кейинча павликианлар деб ҳам аталди 1 . VI асрнинг бошларида ижтимоий ҳаракат, я на диний ниқоб остида тағин ҳам очиқроқ ва кенгроқ туе олди. Бу ҳаракатга Маздак номли собиқ бир маг бошчилик қилди. Мони таълимоти жуда ҳам пессимистик характерда эди (ҳатто ер юзида ҳаётнинг йўқолишини ҳам истар эди). Бунга қарама-қарши равишда Маз дак таълимоти оптимистик руҳда бўлди, бечораларнинг аҳволини яхшилаш мумкин, деб ишонар эди. У, ёмонликни енгиб бўлади, ёмонликка қарши курашиш кишининг бевосита вазифасидир, деб таълим берди. Маздак, ёмонликнинг сабаби тобора ўсиб бора-ётган ижтимоий тенгеизлик деб англаб, бу ёмонликдан қуту-лишнинг асосий йўли яна жамоада тенгликни ўрнатишдир, деб ҳисоблайди. Бойларнинг мол-мулкини тортиб олиб, камбағал-ларга бўлиб беришни талаб қилди: у бойликлар одамларга бў-либ берилсин, чунки уларнинг «одамларнинг ҳаммаси ҳам— бигта қодир худонинг бандаси, ҳаммаси ҳам — Одаматоиинг фарзанди ва ҳаммаси ҳам бир хил нарсага муҳтождир»,— деб таълим берди. Маздакка шаҳарларда ҳам, қишлоқларда ҳам кўп одам эр-гашди. Деҳқонлар зодагонларнинг ерини тортиб ола бошлади ҳамда солиқларни тўлаш ва мажбуриятларни ўташдан бош' торта бошлаДи. Маздакийлар 488 йилдан бошлаб то VI аср 20-йилларининг охирларигача Эроннинг ҳамма ерига ўз таъсир-ларини ўтказиб келдилар. Ҳукумат дастлаб ҳаракатнп бости-

ришга журъат эта олмади. Зодагонлар била>н тескари бўлган шоҳ Қавот I анча вақтгача бу мазҳабга ҳатто ҳомийлик ҳам қилди. Бироқ ҳаракат жуда кенгайиб хавфли туе олиб кетгандан кейин ҳукумат бу ҳаракатга бўлган муносабатини ўзгартирди. Шоҳнинг ўғли шаҳзода Хисрав 529 ййлда маздакийлар устига жа'зо қўшини тортиб, бу халқ ҳаракатини қонга ботирди. Маздак ва унинг минглаб тарафдорлари қатл қилинди. Маздакийлар-нинг бир қисми Урта Осиё мамлакатларига қочиб кетди. Хисрав I Ануширвоннинг идора қилиши. Маздакийлар ҳара катини бостирган Хисрав, отаси ўлгандан кейин подшо бўлди. Унинг узоқ вақт давом этган подшолик даври (531—579) Сосо-нийлар тарихида энг муҳим даврлардан бири бўлди. Анушир-вон — «Улмас» лақабини ўзи ҳам маздакийларни тор-мор кел-тиргани учун ундан миннатдор бўлган Эрон ҳукмрон синфлари ўртасида унинг шуҳрати баланд бўлганлигини билдиради. Хисравиинг ўзи ҳам маздакийлар ҳаракатидан бирмунча са-боқ олди. У, ср-солиқ системасидаги ўтакетган адолатсизлик-ларни йўқотиш мақсадида бу системани қайта кўриб чиқиш за-рурлигини тушунди. Унинг буйруғи билан ҳамма ерлар янгидан

руихатга олинди — кадастрлар тузилди: бунда тупроқнинг си-фати, суғорилиши, қандай экиилар экилиши, дарахтлар ва иш кучининг миқдори аниқ ҳисобга олинди. Молия амалдорлари — «мирзалар»—ерлардан олинадиган ҳосилни тубдан текшириб чиқиб, ҳар йили солиқ миқдорини ҳосилга қараб белгилайдиган бўлди. Солиқ илгаригидек қисман натура шаклида, қисман пул шаклида олинарди. Жон солиғи олиш ҳам тартибга солинди, бу солиқлар йилига бир марта қатъий белгиланган муддатда ва муайян миқдорда олинадиган бўлди. Руҳонийлар, аскарлар ва амалдорлар жон солиғидан бутунлай озод қилинди, лекин улар ҳам маълум миқдорда ер солиғи тўлаб турадиган бўлди. Хисрав I савдонинг ривожланишига ҳомийлик қилди. У, сав-догар ва судхўрларни давлат молия органларига бажону дил хизматга олиб, уларнинг пул муомаласи соҳасидаги амалий тажрибасидан фойдаланди. Хисрав I замонида канал, дамба тўғонлар ва бошқа хил ирригация иншоотлари қурилиши жуда авж олди. Ктесифонда у муҳташам бир сарой қурдирди. У, ҳар турли олимларга, жумладан, ҳатто

Юстиниан томонидан Ви-зантиядан ҳайдалган «еоплатончи философларга ҳам ҳомийлик қилди. Хисравнинг буйруғи билан энг муҳим сиёсий воқеалар са-ройда расмий суратда йилма-йил ёзиб борилди, грек, сурия ва ҳинд .тилларидаги адабий асарлар таржима қилинди. «Минг эр-так» номли форсча тўплам ҳам Хисрав замонида пайдо бўлган деб фараз қилинади; бу тўплам кейинча «Минг бир кеча» номли машҳур арабча эртаклар тўпламига асос бўлди. Хисрав I нинг ташқи сиёсати. Хисрав I подшолик қилган бу-тун давр қўшни халқларга қарши уруш олиб бориш билан ўтди, деса бўлади. У айниқса Византияга қарши қаттиқ урушлар "олиб борди. Хисрав ўз подшолик даврининг бошларида Юстиниан I би лан «абадий тинчлик» тўғрисида аҳднома тузган эди (532). Ле нин Византиянинг кучайиб кетишидаи қўрқиб, у орадан кўп вақт ўтмай, бу аҳдномани, бузди. 540 йилда у, Сурияга- қаттиқ ҳужум қилди ва Антиохияни босиб олиб, уни батамом ёндириб юборди ва таланга солди. Антиохиянинг аҳолисини асир қилиб олиб кетиб, Ктесифон атрофига («Хисрав Антиохияси»га) жой-лаштирди. Булар грек-сурияликлардаги ҳар турли ҳунарлар-нинг Эронга киришига кўп ёрдам берди. Сўнгра уруш Месопо тамия билан Закавказьеда давом этди. У тўхтаб- тўхтаб 562 йилгача чўзилди. Ниҳоят, иккала томон ҳолдан кетиб, 50 йил-лик сулҳ тузилди, иккала томон ҳам умуман ўзининг илгариги чегараларини сақлаб қолди. Бироқ 570 йилда Хисрав Яманни (жанубий Арабистонни) босиб олди. Бу нарса Эрон билан Ви зантия ўртасида яна уруш чиқишига сабаб бўлди; бу уруш 20 йил давом этиб, Хисрав ўлгандан кейин унинг ўғли замонида тугади. Шарқда Хисрав I турк-кўчманчи қабилалари билан уруш олиб борди, бу қабилалар Урта Осиё территориясида, Аму-дарё билан Сирдарё ўртасидаги районда яшар эдилар. VI асрнинг охири VII асрнинг бошларида Сосонийлар давла-тининг тушкунликка учраши. Хисрав I ўлгандан кейин Сосо нийлар ҳокимияти тушкунликка юз тута бошлади. Феодалла-шаётган зодагонлар марказга яхши

итоат этмади. Вилоятлар-нинг катта-катта ҳокимлари Сосонийларга қарши узлуксиз қўз-ғолон кўтариб турди. Феодалларнинг шаҳаншоҳга қарши қара- тилтан энг катта қўзғолонларидан бири 590 йилда кўтарилган Баҳром Чубин қўзғолони бўлди. Бу қўзғолон Сосонийларни ағдаришига сал қолди. Шоҳ Хисрав II (510—628) Византия им-ператоридан ёрдам сўрашга мажбур бўлди ва Византия қўши-нининг ёрдами билангина тахтини тиклаб олди. 591 йилда Эрон билан Византия ўртасида сулҳ тузилди, бу сулҳга биноан За- кавказьедаги чегара полосаси Византияга ўтди. VI асрнинг охири — VII асрнинг бошларида эрон халқ ом-масининг аҳволи жуда ёмонлашиб кетди. Феодаллар зулми ва оғир солиқлар эрон деҳқонларини бутунлай хонавайрон қилди, улар энди ҳарбий хизматни ҳам тузукроқ адо этолмайдиган бў-либ қолди. Сосонийлар ва уларни қуршаб турган феодаллар ич-ки зиддиятларни ташқи урушлар йўли билан ҳал қилишга уринди. 60 йилда Византия билан яна уруш бошланди. Визан - тиянинг ўз ичидаги кризисдан фойдаланиб туриб, Хисрав II дастлабки вақтда жиддий муваффақиятларга эришди. У Кичик Осиёга бостириб кирди ва Мармар денгизининг Осиё қирғоғи-да ва Қонстантинополнинг рўпарасидаги Халкидон шаҳрига яқинлашиб борди, лекин кейин чекинишга мажбур бўлди. 613— 620 йилларда Хисрав II Сурияни, Фаластин ва Мисрни забт этди. Бироқ 623 йилдан бошлаб Византия императори Ираклий-нинг ўзи ҳужумга ўтди. 628 йилда византияликлар Ктесифонга яқинлашиб келиб, Сосонийлар пойтахтини босиб олиш хавфини туғдирди. Мамлакатда шоҳдан норозилик кучая бошлади. Бун-дан фойдаланиб, зодагонлар Хисрав II га қарши фитна уюш-тирдилар. Зодагонлар томонидан шоҳ қилиб кўтарилган Қа-вод II (Хисрав II нинг ўғли) отасига қарши уруш очиб, отаси-ни асир олди ва уни қатл қилишни буюрди. Византия билан сулҳ тузилди, бу сулҳга мувофиқ византияликлар қўлдан кет-ган ҳамма ерларини қайтариб олди. Эроннннг араблар томонидан истило қилиниши. VII аср ўрта-ларида Эроннинг ерлари ҳали жуда кенг эди (унинг составига Эроннинг ўзи,

Арманистон, Месопотамия, Амударёдаги турли вассал турк қабилалари ва бошқалар кирар эди), лекин шунга қарамасдан, у кучсиз бир давлат бўлиб қолган эди, чунки у Ви зантия билан олиб борилган урушлар натижасида жуда ҳолдан кетган эди, ўз ичида эса феодалларнинг жуда кучли бош- бошдовлигини бошидан кечирмоқда эди. Охирги Сосоний Езда-гир III нинг (632—652) мамлакатда ҳеч қандай обруси йўқэди. Бир қанча вилоятлар унга номигагина бўйсунар эди. Бу вақтда кучли ҳарбий давлат бўлиб бирлашиб олган араб лар Эрон устига ҳужум бошлади ва эронликларнинг ҳеч қан дай жиддий қаршилигига учрамай, тез ғалаба қозонди. Улар Эронни ҳақиқатда 642 йилдаёқ босиб олган эди. Ёздагир шар-қий чекка ўлкаларга қочиб кетди ва турк қабилаларининг ки-чиккина бир князидан ёрдам олишга беҳуда уринди, 652 йилда Марвга яқин бир жойда ўша князь томонидан ўлдирилди. Эрон узоқ вақтгача кўп миллатли жуда катта араб давлати составила қолди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

Похожие

III-VII асрларда Эрон

XVI—XVII асрларда Эрон

Қадимги ва илк ўрта асрларда Эрон

VII – XI асрларда Гарбий Европада славян давлатларининг вужудга келиши

XVIII asr -XIX asr o'rtalarida Eron ( 18 - 19 асрларда Эрон)