XVIII asr -XIX asr o'rtalarida Eron ( 18 - 19 асрларда Эрон) - История - Рефераты

XVIII asr -XIX asr o'rtalarida Eron ( 18 - 19 асрларда Эрон)

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

XVIII asr -XIX asr o`rtalarida Eron Reja: 1.XVIII asr boshlarida Eronning ijtimoiy-iqtisodiy va davlat to`zumi. 2.Afshoriylar va kojariylar hukmronligi davrida Eron. 3.XVIII asrning oxiri -XIX asr o`rtalarida Eronning xalqaro ahvoli. 4.Bobiylar qo`zg`olomi va Amir Nizom islohotlari.

XV1I1 asr boshlarida Eronning ijtimoiy-iqtisodiy va davlat to`zumi. XVIII asr boshlarida Eron agrar fcodal davlat bo`lib, unda Safaviylar sulolasi hukmronlik qildi. Safaviylar davlatiga Eronning azaliy mulklaridan tashqari XVI-XVII asr boshlarida zabt etilgan kavkaz orli, Kavkazning bir qismi, O`rta Osiyoning Marv shahrigacha bo`lgan qismi, Ilirot Farrax va Qandahordan iborat Avgonitsonring garbiy qismi va Balujitson hududlari kirar edi. Eron iqtisodiyotining asosini dehqonchilik, chorvachilik va hunarmanchilik tashkil qilar edi. XVII asr oxiri-XVIII asr boshlarida Eronda feodal ishlab chiqarish munosabatlari hukmron bo`lib, yer va suvga feodal mulkchilik mavjud edi. Davlat ycrlari devoniy, shoh xonadoni vakillariga tegishli bo`lgan-xos, saroy va boshqa ma`muriy amaldorlarga xizmatlari uchun vaqtincha beriigan shartli yer egaligi-tiulga va merosiy yer mulki bo`lgan- suyurg`olga egalik qilganlar. Ishlov bcriladigan yerlarning kattagina qismi vaqf yerlaridan iborat edi. Atsa-sekin mulk, yoki arbobi, deb ataluvchi xususiy yer egalari ham keng tarqala boshlagan. XVIII asrning daslabki choragigacha bo`lgan davrda Eron markazlashgan davlatini Safavuylar sulolasidan chiqgan shohlar boshqardi. Shoh mamlakatning mutloq hukmdori edi. Davlat ishilarini boshqaruvchisi bo`lgan bosh vazir va boshqa oliy mamuriy, diniy, harbiy amaldorlar ham shox tomonidan tayinlangan. Ba`zan shoh maslahat vazifasini o`tagan Oliy kengash yigilishini chaqirib turgan. Mamlakat mamuriy jihatdan xoslar va devonlar, deb ataluvchi viloyatlarga bo`lingan. Devonlarni-Beklarbegi, xoslarni esa maksus vazirlar boshqargan. Viloyal boshqaruvchilari ham shoh tomonidan tayinlangan. Eronning ijtimoiy-siyosiy hayotida ruhoniylar katta nufo`zga ega edi. Ularning qo`llarida nafaqat din ishlari, balki shariat sudlari, vaqf mulklari, maktab va madrasalari ham-jamlangan edi. XVII asrning ikkinchi yarmida Safaviylar davlatming siyosiy va iqtisodiy tushkinlik davri boshlanib, u XVIII asrning boshlarida ogir ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozni yo`zaga keltirdi. Natijada mamlakatni tashqi siyosiy ahvoli

yomonlashdi, ichki va tashqi savdosi qisqardi, feodal guruhlari o`rlasida hokimiyat uchun kurash boshlandi, davlat xazinasi bo`shab qoldi, feodal va milliy zulm kuchaydi. Safaviylaming so`ngi shohi Sulton Husayn (1694- 1722) davri da ahol idan ol inadigan sol iq, va yig`im lar 2- 3 barobar ko`paytirildi.Viloyatlarda xalqning norozilik chiqishlari boshlandi, ayniqsa afg`on qabilalari va Kavkaz xalqlarining milliy ozodlik qo`zg`olonlari avj oldi. Qandahor atrovlarida yashagan afg`on qabilalari Safaviylar davlatining inqirozidan` foydalanib, 1709 yilda mutsaqillikga chiqdilar. 1722 yilda Mir- Muhammad boshchiligidagi afg`on qo`shinlari Eronga hujum qildi. Afg`onlar poytaxt Isfaxonni egallab, Safaviylarni taxldan agdardilar. Shu yili Rossiya impyeratori Pyotr 1 o`zining "Eron yurushi"ni boshladi, rus qo`shinlari Darbantni va Kaspiy bo`yidagi Eron yerlarini egallagach, Pyotr 1 Alstraxan orqali Petirburgga qaytdi. Erondagi mazkur holatdan foydalangan Turkiya 1723 yilda Kavkaz ortiga yurush qilib, Tiflisni va keyinrok Eronning butun shimoliy-g`arbiy qismini bosib oldi. AFSHORIYLAR VA KOJARIYLAR HUKUMRONLIGT DAVRIDA ERON Eron xalq ommasi juda faol ravishda afg`on bosqinchilariga qarshi kurash olib bordilar. Uning markazi Mozandaron viloyati bo`lib, kurashga Eronning turkiy qabilasi bo`lmish afshorlardan chiqqan Nodirxon rahbarlik qildi. U Safaviylar sulolasining so`ngi shohi Taxmats II (1722-1732)ning xizmaliga kirgan. Nodirxon harbiy qo`nondon sifatida Eronliklarning afg`on bosqinchiligi qarshi kurashiga bosh bo`ldi. 1729 yil 29 sentabrda Nodirxon qo`mondonligidagi eron qo`shini Damgon otsonasida afg`onlar uslidan xal qiluvchi galabani kulga kiritdilar va 1730 yilda mamlakat afg`onlardan to`liq ozod qilindi. Shu davrda Nodirxon Eron hukmdori bo`lib qoldi. 1730-1735 yillarda Nodirxon turk qo`shinlariga qarshJ muaffaqiyatli urush olib borib. Eron hududini turk bosqinchilardan tozaladi. Afg`on va turk bosqinchilariga qarshi kurashdagi

muaffaqiyatlardan foydalangan Nodirxon 1736 yilda quriltoy chaqirib o : zini Eron shohi, deb elon qildi. Nodirxonning ichki siyosati asosan mamlakat boshqaruvini markaziashtirishga qaratildi.U shiya ruhoniylari va Safaviylar asilzodalardan tortib olingan ycrlar soxibiga aylanib davlatning feodal mulkchiligini kcngaytirishga yerishdi. Dehqonlar va shaharning mehnatkash aholisidan olinadigan soliq va to`lovlarni ko`payrtirdi. Davlat hududini kengaytirish va xazinani talonchilik tuldurush maksadida Nodirshox o`zluksiz ravishda bosqinchilik urushlari olib bordi. 1736- 1739 yillarda u Sint, Buxoro va Xorazmga ham talonchilik yurushlari amalgam oshirdi. 1732- 1738 va 1741-1743 yillarda Nodirshox Omanga harbiyckspidisiyalar uyushtirdi. 1743-1745 yillarda u Mesopataniya uchun tarkiyaga qarshi muvaffakiyatsiz urush olib bordi.Uning bosqinchilik yurushlari nattjasida yurik bir davlat impyeriya vujutga keldi. Unga shimoliy Hinditson. Afgonitson, Balujitson, Armanitson, Ajorbayjon, Gro`ziya, Yogitson, Xiva va Buxoro xonliklari kirgan. Doimiy urushlar olib boorish oxibatida mamlakat ishlab chikarish kuchlariga putur etdi, soliq zulmi dexkonlar va shahar mexnatkashlarni xonavayron qildi. Mamlakat xududida shox hokimiyatiga, uning noib va gubirnatirlariga qarshi xalk qo`zg`olonlari avz oldi. Nodirshoxning qo`zg`olonlarini boshtirishdagi shavkatsizliklari xalk orasidagi nifo`zini tushirib yubordi. 1747 yil iyunida Xurosonda uyushtirilgan suyukkatsda Nodirshox xalok bo`ldi. Nodirshoxning ulimidan key in yagona iqtisodiy va siyosiy asosga ega bulmagan uning ulkan davlati mutsaqil feodal mulklarga parchalanib ketdi. Afgonitsonda Axmatshox Durroniy boshchiligida mutsaqil afgon davlati tashqil topdi. Xuroson. Atsrabod Mozandaron, Ozorbayjon .Gilon, Isfaxonda ham maxalliy feodal xukmdorlari o`zlarining xukmronligini urnatib, xokimyat uchun o`zaro kurash olib bordi. 1760 yil janubiy Erondagi zend kabilasidan Karinxon Xurosondan tashkari butun Yycron hududini birlashtirib, poytaxti Shiroz shaxrir bo`lgan yangi bir davlatga asos soldi. 1779 yilda Karimxonning vafotidan so`ng yana xokimiyar uchun urushlar boshlanib keldi. Bu kurashda kovjar

kabilasidan bo`lgan Og`a Muhammad golib chikib 1769 yilda o`zini Eron shohi deb elon qildi. Eronda markaz Texron bo`lgan yangi sulola kojarlarning hukumronligi urnatildi. XVIII as ruing oxiri -XIX asrning o`rtalarida Eronning xalqaro ahvoli O`zining iqtisodiy, siyosiy va madaniy qolokligiga karamasdan XVIII asr oxirigacha Eron mutsaqil davtat sifatida mavjud edi. Bungacha Yevropa davlatlari Eronga nisbatan savdo imtiyozlari tugrisidagi talablari bilan cheklangan xolos. XVIII asr oxirlaridan yakin va o`rta sharkda bosqinchilik harakatlari uchun Eronni plasdarmga aylantirish maksadida Angliya va Fransiya uning ichki ishlariga aralashib boshladilar. 1796 yilda Texronga kelgan Franlsuz ilchiligi shoxni Rossiya bilan urush boshlashga undadi va shuninmgdek Erondan Angliyaga qarshi urushda foydalanmokshi bo`ldi. Fransiyaning Hinditsonga xujurn qilish rejasini barbot etish maksadida 1800 yilda Malqolum boshchiligidagi ingliz diligasiyasi Texron tashrib qildi va savdo shartnomalarai to`zdi. Unga kura Eron o`z xududiga Frantsuzlarni kuymaslik va agar Frantsuzlar Hinditsonga xujum qiladigan bulsa, Eron qushinlari Afgonitsonga yunaltirish majburiyatini oldi. Savdo shartnomasi Eronda inglizlarni soliqlardan ozod qildi. Eron portlarida erkin harakat qilish bir katorda ingliz mahsulotiarini mamlakatga boj tuiovlarisiz kiritish kabi imtiyozlari berdi. Bularning barchasi uchun inglizlar Eronni kurol-yarok bilan taminlashni o`z buyniga oldi. XIX asrning daslabki yillarda Rossiya Kavkaz ortini bosib olishga kirishib, 1801 yilda Gro`ziyani zabt etdi. Rossiyaning Kavkaz ortiga yurushi Eron manfaatlariga zid bo`lib, bu. xolal 1804 yil boshlangan rus-eron urushiga sabab bo`ldi. 1805 yil Angliya va Rossiya Napoliyonga qarshi iitifokchilik qilish tugrisida shartnoma imzolashdi. Shuning uchun Angliya Eronga xech kanday yordam bermadi. Bundan foydalangan Frantsuzlar 1807 yilda 4- mayda Texronda mudofa vaxujum tugrisida franko- eron shartnomasi imzoladi. Bu shartnoma

Rossiya va Eronga karalilgan edi. 1807 yil 7- iyulda Fransiya va Rossiya o`rtasida imzolangan Tilzit sulhi xalqaro vazitatni tubdan o`zgartirib yubordi. Eron yana Angliya bilan yakinlashga urindi. Angliya va Fransiyaning Eronga kurol-yarog va moliyaviy yordamiga karamasdan Eronga nisbatan ilgor bo`igan Rossiya rus-eron urushiga birin-ketin galabalarni kulga kiritdi. 1812 yilda Napoleon armiyasining Rossiyaga xujumi ham shox qushinlarining ahvolini axshilamadi. 1812 yil oktyabrda Aslando`z yakinidagi jangda eron armiyasi tormor etilgandan sung sulh mo`zokaralar boshlandi. Mo`zokaralar 1813 yil 12 oktyabrda Rossiya va Eron o`rtasida Guliston sulh shartnomasini imzolanishi bilan nixoyasiga etdi. Bu shartnomaga muvofik Eron, Dogitson, Gro`ziya va shimoliy Azorbayjonga bo`lgan davosidan voz kichib ularni Rossiya tarkibiga kiritilganiigini etirof etdi. Kasbiy dengizida fakat Rossiyagina harbiyflot saklashga ega bo`ldi.Rus va Eron savdogorlarning maskur davlallariga erkin kelishi va savdo ishlarini yuritish kafolatlandi, kyeritilayotgan savdo mollariga 5% bojxona tulovlari belgilandi. Guliston sulhi Angliyaning Eronni o`ziga buy sundirish rejaiari borbod qildi. Rossiyaning tasirini usishiga yul kuymaslik va shoxni Rossiya bilan yangidan urush chikarish maksadida 1814 yilda inglizlar angilo-eron shartnomasini to`zishga muvaffak bo`ldilar. Bu shartnoma shox saroyini Rossiyadan uch olish kayfayitini kuchaylirdi.l 821-1823 yillarda chegara masalasini Eron va Turkiya o`rtasida bo`lib utgan urushda Eronni galabasi ham ruslarga qarshi kayfiyatni kuchayishiga olib keldi. 1826 yil iyulda shox qushinlari lusatdan ruslarga xujum qilib ikkinchi rus- eron urushini boshladilar. Birok bu urush Eron uchun muvaffakiyatsiz bo`ldi. 1828 yil febralda Rossiya va Eron o`rlasida Turkmanchoy sulh shartnomasi imzolandi. Unga kura bu ikki davlat o`rtasidagi Arakis daryosi buylab chegara belgiladi, sharkiy Armanitson Rossiya tarkibiga kiritildi, Eronga 20 mln rubil tavon puli tulash majburiyati yuklandi. Turkmanchoy sulhi Eronda Rossiyaning tasirini mutsaxkamladi. bu esa Anglo-Eron munosabatlarini yanada keskinlashtirdi. Rossiya bilan bo`lgan urush xajatlarini koplash va tavon puli tulash maksadida shoxning favkulotda soliq va lulovlar joriy qilishi Eron axolisining

noroziligiga sabab bo`ldi. Shox saroiyi va ruxoniylar xalk noroziligini Rossiyaga va urushdan sung Rossiyaning Erondagi elchisi qilib tayinlashgan A.S.Griboedovga qarshi yunaltirish uchun qilgan harakati oxibatida 1829 yil 11 febralida gazablangan olamon elchi boshchiligidagi rus missayisini kirib tashladi.Shox Petyerburgga maxsus elchi yuborib mazkur vokrylik yo`zasida o`zur suradi. 1837 -yilda Rossiyaning tezlashi bilan Muhammadshox (1834- 1848)xirotga yurush qilib, uni egalladi. Shox xirotni egallab ingilizlarning maskur xududni olish uchun qilayotgan urunishlariga chek kuyishni muljallagan edi. Bunga javoban ingilizlar 1838-yilda fors kurfaziga harbiyexpiditsiya yuborib, Xirotdan Eronga qushinlarini chakirib olishni, Angliya bilan ham Turkmanchoy sulh shartnomasiga uxshagan shartnoma imzolashni talab qildi. Urush havfi otsida shoh Angliya talablarini kabul qildi va 1841- yilda anglo-eron savdo shartnomasi imzolandi. Bu shartnoma Eronga inglizlarning erkin kirishini ta`minlab. ularni ichki bojxona soliqlaridan ozod qildi, kiritilayotgan ingliz mahsutotlariga 5% bojxona tulovi belgilandi. 1845- yilda Fransiya, keyinrok Avtsriya va 1856- yilda AKSh Eronda shu mazmundagi imtiyozlarga ega bo`ldi. Nolcng shartnoma]ami imzolashni Eronga chet cl kapitalini kirishini tezlashlirib, mamlakat hududini. G`arbiy Yevropa davlatlarining tayyor mahsulotlari soliladigan bozorga aylantirdi. 1856- yilda, ya`ni Krim urushi kelayotgan bir vaqtda Eron shohi Hirotni bosib oldi. Bu Angliyaning Eronga urush e`lon qilishiga sabab bo`ldi. Ingliz qo`shini Fors kurfazidagi bir kancha port va orollarni egalladi. Fransiya va Rossiyaning qarshiligi, Angtiyada iqtisodiy va siyosiy achvolni keskinlashuvi, Xitoy va Hindistondagi xalk ko`zgalonlari ingilizlarni Eronga urush harakatlarini tuxtatishga majbur qildi. 1857- yil Parijda anglo-eron sulh` shartnomasi imzolandi, Eron o`z qo`shinini Xirotdan, Angliya esa o`z flotini Erondan chakirib oldi. BOBIYLAR QO`ZG`OLONI VA AMIR NIZOM ISLOXTLARI

XIX asrning 40-yillari oxirida Eronning Zenjon, Isfaxon, Tabriz. Yazd va boshka viloyal va shaharlarida shox va xonlarning hokimiyatga qarshi xalkning norozilik chikishlari bo`lib utdi. Bu chikishlarning tepasida Shia masxabidagi bobiylar dini okishining asoschisi Shycrozlik savdogor Said Ali Muhammat (1820-1850) turdi. 1844-yilda Ali Muhammad o`zini bob tarjimasi, eshik darvoza bo`lib u orkali ming yil oldin goyib bo`lgan Shiadagi 12 imom Matxi o`zini kursatdi deb, 1847-yilda esa o`zini malxi deb e`lon qildi. Bob ta`limotining asosiy shartlari Ali Muhammad yozgan (bayon) kitobida o`z aksini topgan. Bob ta`limoti kuronda belgilangan konun va tarkiblarni eskirgan deb xisoblab uni yangi, mukaddas kitob "Bayon" bilan almashtirish lozimligini targib qildi. Bayonda barchaning o`zaro tengligi va bobiylarning mukaddas podsholigining urnatilganligi, barcha ajnabiylar va bobiy bulmaganlarning mulklarini tortib olishi, o`zlarini esa mamlakatdan kuvgun qilishi targib qilingan. Bob shaxs va mulkchilik huquqi bilan birga savdogor laming manfatlariga mos keluvchi sudxurlik foizini oshirish, karzlarini o`z vaqtida o`zish, savdoga oiy yozishmalarning sir saklanishi kabi shartlarini savdogorlar uchun boshka bir kator imtiyozlar va yengilliklarni talab qildi. 1847 yilda Bob xibisga olindi. 1848 yil yozida Bobning izdoshlari Bedasht shaxrida majlist chikari bunda mavjud konun va tartiblarini, soliq majburiyatlar va xususiy. mulkchilikni bekor qilinganligi umumiy mulkchmilikni esa joriy qilanligi, ayollarning yerkaklar bilan teng ekanligi e`lon qilindi. Bobiylarning Bedashtdagi majlisti xukumat tomonidan tarkalib yuborilgach. Bobiylar butun mamlakat buy la ularning goyalarini targib qilish bilan mashgul bo`ldilar. Bobiylar 1848 yil Mozondoronda o`zlarining dastlabki qo`zg`olonini kutardilar ammo u 1849 yilda bostirildi. 1850 yil Zenzondaham Bobiylar qo`zg`oloni kutarildi mamlakatda Bobiylarning la`siri tobora oshib boravyerdi, 1850 yil o`rtalarida Eronda Bobeytarning soni 100 ming kishiga o`gan. Shunda

bir vaziyatda Nasriddin shox (1848-1896) yilning birinchi vaziri bo`lgan Mirzo Tagtxonning maslaxati bilan 1850 yil Bob Tabrizda katil etildi. Bobning ulimidan keyin ham Bobiylar harakatidavom etdi. 1850 yil iyunida Fors viloyatining Nyeris shaxrida Bobeylarning uchinchi qo`zg`oloni kutarildi, birok qo`zg`olon bir necha kundan keyin bostirildi. Zenzon qo`zg`olonchilari 1850 yitning oxirilarigacha qarshilik kursatdilar va fakat dckabr oyidashox qushinlari shavkatsiz ravishda qo`zg`olonni bostirishga muvofik bo`ldilar. Zenzon va Nyeriz qo`zg`olonlari bostirilgandan sung Bobeylar harakali asta sekin suna boshfadi. Dexkonlar va xunarmandlar harakatdan chnkindilar, Bobeylarning kuli ruxoniylar va savdogorlardan iborat targibotchilari tyero yuliga utdilar. 1852 yil avguslida Nasriddin shoxga qilingan muvofakiyatsiz suyukastdan sung butun mamlakatlar buylab Bobeylar ommoviy larzda takib va kirgin qilindi. Shunday qilib Eronda feodaf zulum va chet el kapitallarining asoratga qarshi kutarilgan xunarmandlar, dexkonlar, savdogorlar ruxoniylar kabi ijtimoiy katlam vaqillari ishtirokida xalk qo`zg`oloni maglubiyatga uchradi. Hukumron doiraning bozor va dexkonchilik bilan boglik bir qismi mamlakatdagi mavjud inkirozli ahvoldan isloxatlar yuli bilan chikmokchi bo`ldi. Ularning nafakalaridan maxrurn qildi. Lining Eron milliy mustaqilligini mustaxkamlash, chet davlatlar, ayniksa angliyaning mamlakal ichki ishlariga aralishuvini cheklash siyosati feodal asl zodolar, oliy ruxoniylar va inglizlarning qarshi harakatga sabab bo`ldi. Qarshi kuchlar o`z tarafiga Nazriddin shoxni ham jalb etdi. Nixoyat manfaatlarint shoxning birinchi vaziri Mirzo tagi xon ifoda etdi. Mirzo Tagixon bir vaqtda shox qushinlarining qumondoni bo`lganligi sabali u Amur nizom unvoniga ega edi. Amir Nizom mamlakatda markaziy hokimiyalini mustaxkamlash, harbiymoliyaviy tizimini kayla tashqil qilish maksadida isloxatlar boshladilar. U viloyatlar noiblarining o`z boshimchaligi. poroxurligiga qarshi kurashdi, oliy ruxoniylarning davlat ishlariga aralashuvini chetlashga- harakat qildi Amir Nizom amaldorlarning sonini va ularning

maoshlarini kikartirdi, kupgina shaxzodalarni 1851 yil Amir Nizom lavozimidan olinib katil etildi. Uning isloxatlari bekor qilindi. Amir Nizom muvofakiyalsizligi va Bobiylar qo`zg`olonining maglubiyatiga Eronda qolok feodal tartiblarining hukumronligini saklab qoldi. Bu esa Eronning zayiflashuviga va marnlakatni kelgusida chet davlatlar tomonidan asoratga solinishiga olib keldi.

Foydanlanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998. 2. Karimov I A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat”, 2008. 3. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009. 4. Novaya istoriya Irana: XretsomatlyaG` sotsaviteli l.K.Belova I dr. M 1988 5.Bushev P.P. Great i anglo-iraniskaya boyna 1856-1857 ggM 1959 6 Ivanov M.S. Babidskoe vostsaniya v Irane (1848-1852)m 1939 M 1939 7 Ivanov M.S AntifcodaJnie vostsaniya v irane v syeredine XTX v M 1982 8 .Ochyerki novoe itsorii Irana (XTX-naeh.XX v) Sbornik, M 1978. 9 www.kasu.uz 10 www.tdpu.uz

Похожие

XVIII – XIX ( 18-19 ) asr о`rtalarida tarix falsafasi

XIX ( 19 ) asr oxiri - XX (20) asr tarix falsafasi

XIX (19) asr oxiri XX (20) asr boshlarida AQSH

XIX (19) asr oxiri -XX (20) asr boshlarida Yaponiya

XIX - XX ( 19 -20 ) asr boshlarida Hindiston