Самарқанд замини - История - Рефераты

Самарқанд замини

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Самарқанд замини Режа: 1. Самарқанд замини 2. Олтин водий сайргоҳлари 3. Денгиз тўлқинланган жойда 4. Хазина ғаладони

Самарқанд замини Самарқанд шаҳрини ўраб турувчи тоғлар асосан қадимги палеозой ва мезакайназой вақтида пайдо бўлган гранит, сланец, оҳактош, қумтош ва бошқа жинслардан ташкил топган. Шаҳар чеккасидаги паст тоғлар таркибида эса мезакайназой даврида ҳосил бўлган лойлар, конгломерат, мергел, гипс, қумтошлар мавжуд. Тоғолди ва шаҳар жойлашган текисликни антропоген даврида ҳосил бўлган қумтошлар, лёсс (соз тупроқ), элювиал ва аллювиал қатламлар қоплаган. Самарқанд шаҳрининг тупроғи анча мураккаб тузилишга эга. Самарқанд – минг йиллар давомида қурилган шаҳар. У пайдо бўлган даврдан буён неча авлоднинг тупроқлардан ясалган уйлари вайрон бўлди. Шаҳар асосида инсон фаолияти натижасида юзага келган 20 метрга етувчи маданий қатлам шаклланди. Самарқанд шаҳри ва унинг атрофида заминнинг уч турини кўриш мумкин: 1. Зарафшон дарёси ўзанидаги тупроқ; 2. Зарафшон дарёсининг биринчи, иккинчи ва учинчи террасасидаги тупроқ; 3. Чўпонота тепалиги тупроғи. Зарафшон дарёси ўзанидаги замин асосан дарё оқизиқларидан ҳосил бўлган аллювиал қатламлардан ташкил топган ва уларнинг таркибий қисмлари қайроқтош, қум ва тупроқ-тоғ жинсларидан тузилган. Бу зонада ер ости сувлари тупроқ юзасига яқин (1-3 метргача) жойлашган ва улар йил фаслларига боғлиқ равишда пасайиб ёки кўтарилиб туради. Сув сатҳи кўтарилган вақтда (июль, август ойларида) ер ости сувлари ҳам кескин кўтарилади ва тупроқ юзасида ботқоқ ҳамда сувли халқоблар пайдо бўлади. Зарафшон суви камайган вақтда (ноябрь, феврал) ер ости сувилари йўқолади. Бу зонадан асосан шаҳардаги қурилишлар учун қум ва шағал тошлар олинади. Зарафшон дарёсининг биринчи, иккинчи ва учинчи террасасидаги тупроғи қалин лёсс қатламидан иборатдир. Шаҳарнинг ер юзаси

тўлқинсимон текисликдан иборат бўлиб, у асосан жанубий шарқ ва қисман шимолий ғарбга қараб бироз қиялаб кетган. Дарё ўзани ва биринчи, иккинчи, учинчи террасалар ўртасидаги чегаралар аниқ белгиланган, улар 5-6, ҳатто 10 метрга ҳам етувчи баландликлар шаклида ажралиб туради. Уларнинг юзасидан жанубий шимолга қараб бир қатор ариқлар (Шовдор, Чашма, Обимашҳад, Хўжаариқ, Чашмаи Сиёб, Жарариқ, Бауллихона) кесиб ўтган. Шаҳарнинг қалин дарахтлар билан қопланган қисмларидан улар сезилмайди. Аҳоли кам жойлашган, ўзлаштирилмаган қисмларида эса уларнинг ёнбағирлари қия, жар шаклига кирган. Ер ости сувларининг қатлами 10-40 метргача чуқурликда жойлашган. Қурилиш ва сув иншоотлари натижасида табиий тупроқ ўзгариб, унинг ўрнига ҳар хил таркибли антропоген ёки агроирригацион қатлам пайдо бўлган қалинлиги 1,5 метргача етган. (16.29) Шаҳар атрофидаги тупроқ қатлами устида сунъий суғориш вақтида пайдо бўладиган эррозия тури ва суффозион жараёнлар кучлидир. Табиатни кимёвий моддалар билан заҳарлаш бирмунча кам. Аммо қурилишлардан чиққан қолдиқлар билан ифлосланиши анча кучли, кўп жойда ахлатхоналар ташкил этилган. Чўпонота тепалиги асосан палеозой даврида пайдо бўлган кристалл сланецларидан ташкил топган. Лайлакхона қисмида эса палеоген даврида пайдо бўлган оҳактош ва лойли қатламлар учрайди. Чўпонота ўз атрофидаги текисликлардан 50-60, Зарафшон дарёсидан эса 80-90 метр баландликда жойлашган. Ер юзаси эррозион жараёнлар билан кучли ювилган бўлиб, сой ва жарликлардан иборат. Уларнинг чуқурлиги 6-12 метргача етади ва 20 метрлик жойлари ҳам учрайди. Чўпонота тепалиги тупроқлари фаолияти натижасида бир неча марта ўзгарган. Конигил – ҳозирги Чўпонота тепалигининг жанубий қисми бўлиб, Сиёбнинг бутун водийсини эгаллаган. Темур ва Улуғбек замонида Конигилдан катта йўл ўтиб, унинг икки тарафига дарахтлар ўтқазилган, атрофида канал ва ҳовузлар қурилган. Бу хушманзара хиёбон Тайлоққача чўзилган. Амир Темур ҳарбий юришдан қайтаётганда бу жойда бир неча кун

тўхтаб ўтган. Даврлар ўтиши билан Чўпонота тепалигидаги тоғлар емирилди, каналлар кўмилди. Унинг ҳосилдор топроқлари сувсизликдан чанг-тўзон манбаига айланди. 1941-1945 йиллар урушидан кейинги даврда Чўпонота тепалигини қайта тиклаш бўйича бир мунча ишлар амалга оширилди. Унинг Обираҳмат ариғи жойлашган қисмида катта боғ барпо этилди. Бошқа қисмларида ҳам тупроқни қайта ишлаш, суғориш ишлари олиб борилмоқда. Қурғоқчиликка чидамли дарахтлар ўтқазилиб, кўкаламзорлаштирилмоқда. Чунки Чўпонота тепалигининг емирилиши Самарқанд шаҳри иқлимига таъсир этади. Зеро, минг йиллар давомида Турон пасттекислиги устида пайдо бўлган совуқ ҳаво оқимлари Темур (Жилон ўти) дарасидан тўғри Самарқандга бостириб келаётган вақтда шаҳар олдида турган Чўпонота тепалиги уларни бўлиб юбориб, кучини сусайтирар ва шундай қилиб, Самарқанд иқлимини қишда ва баҳорда илиқ сақлар экан. Шу сабабли Чўпонота тепалигидаги барча қазиш ишларини тўхтатиб, унинг заминини тинч қўйиш биринчи галдаги вазифамиздир. Олтин водий сайргоҳлари Зарафшон водийси «олтин водий» деб аталади. Уни тилга олганда фақатгина дарё ёқасидаги қадим вақтлардан буён фойдаланилаётган олтин конларинигина эмас, балки дарё сувининг шарофати билан водий ёнбағирларида гуркираб ўсаётган боғу роғларни, хушманзара жойларда жойлашган кўркам қишлоғу шаҳарларни, гавжум бозорларида сайёҳ эътиборини ўзига тортган заъфарон узуму ёқутранг анорни, олтиндек товланган анжиру оқ биллури шафтолини тушунишган. Зарафшон ва Туркистон тоғлари орасига жойлашган бу олтин водий дарёси баланд чўққилардан – 2.795 метр баландликдан бошланади. Кўҳистон деб аталган бу тоғли ўлкада тор даралару баланд чўққилар мавжуд бўлиб, улар ёнида дарё шаршаралар ҳосил қилиб оқади. Шу сабабли дунёнинг кўпгина бурчакларидан келган сайёҳлар водийдаги бетакрор тоғ кўли Искандаркўл ва тик қояларни, қуюқ арчазорлару тоғ музликларини завқ билан томоша

қилишади. Олтин водий ғарбга томон аста-секин пасайиб, Қизилқум саҳросига туташиб кетади ва бу жойда дарё икки ирмоқ – Гурджайли ҳамда Тайкирга бўлиниб, саҳрога сингиб кетади. Бу гўзал водийда сайёҳларни гўзал тоғ ва текислик қишлоқлари, кичик шаҳарлар, табиатнинг нодир сайргоҳлари кутади. Азалдан шарқ ва ғарб ўртасида жойлашган водий бой қадимий тарихга эга. Бундаги ҳар бир шаҳар ва қишлоқ асрлар ҳақида ҳикоя қилади. Водий сўғдлар элининг гуркираши, Искандар Зулқарнайн босқинчилари зулми, араблар истилоси, Чингизхон босқини, Темур ҳукмронлигини бошидан кечирди. Қисқа масофада баланд тоғлар ўлкасидан саҳро зонасигача тушувчи дарё ёқасидаги қишлоқлар ҳар хил географик зоналарда жойлашгани учун, бир фаслнинг ўзида турли либосда бўлади. Бу ердан сиз дарё юқорисига – тоғли Қўҳистонга саёҳат қилишингиз мумкин. Саёҳатингиз шаҳар ёнидаги қадимий Чўпонота тепалигидан бошланади. Юқорига борган сари Оҳалик, Омонқўтон қишлоқларини, Ургут каби чиройли шаҳарни, Қирқтоғ ясси тоғини томоша қилиб, тоғлар ўлкаси Қўҳистонга ўтасиз. Қўҳистонда Тоғлар қабристони бор. Бу табиат мўъжизаларини томоша қилиб бўлгандан кейин қўшни Сангзор водийсига тушиб, у жойдаги Уч ўчоқ, Бахмал, Ойқор сингари сайргоҳларда бўласиз. Бу жойлардан текислик йўллари билан Самарқандга қайтиб дам олгандан кейин, янги маршрутга чиқиб, қуруқликдаги орол - Миёнқолни, тоғлардаги мўъжиза Кўксаройни, саҳро медальони Қарнобни ва текислик қишлоғи Тимни томоша қилишингиз мумкин. Етти тепалик устида Сержилва Самарқанд шаҳрининг шимоли-ғарбий қисмида тик қирғоқли Сиёб ариғидан кейин ўсимликлардан ҳоли тепаликлар бошланади , темурийлар даврида бу жой “Кўҳак тепалиги” деб аталган. “Кимда-ким гўзал Самарқандни бир назар билан кўрмоқчи бўлса, уни енгил амалга ошириш учун Кўҳакка чиқиши керак”, деб ёзганди XIV асрда бу жойни келиб кўрган араб сайёҳи Ибн Баттута. (17.76)

Икки аср ўтгандан кейин бу жой “Чўпонота” деб шу ерда ўрта асрларда қурилган масжид номи билан атала бошлади. XI Х аср охирларида тузилган рус хариталарида бу тепаликларга қатъий қилиб “Чўпонота баландлиги” деб ном қўйилди. Ҳозир Чўпонота Самарқанд шаҳри майдонига кириб кетган. XXI аср бошига бориб, у тўлиқ ўзлаштирилиб, шаҳарнинг аҳоли яшовчи районига айлантирилиши керак. Денгиз тўлқинланган жойда Чўпонота тепаликлари ўзининг геологик келиб чиқиши билан ҳам бошқа майдонлардан ажралиб туради. Қадим вақтларда тектоник ҳаракатлар Зарафшон ҳавзаси тагидаги палеозой даврида пайдо бўлган кристалик пойдевордан метаморфик йўл билан, яъни катта босим ва ҳарорат таъсирида ишланиб, пайдо бўлган сланец ва қизил қумтошларни юзага сиқиб чиқарди. Уларнинг ичига эса бирмунча кейин пайдо бўлган чўкинди жинслар – палеоген даври оҳактошлари ва гипслари, неоген қумтошлари ва конгламератлари аралашиб кетди. Бу ёш қатламлар қадимий жинслар устида, Чўпонотанинг бир қисми бўлган Лайлакхона тепалигида ер юзига чиқиб қолган ва ҳозир бу жойда шаҳарнинг янги истироҳат боғи барпо қилинаяпти. Агар Зарафшон дарёси водийсининг ўртасида мана шу қояли тепалик бўлмаганда эди, унда бу қуруқлик ўртасидаги ҳосилдор Миёнқол оролини, Афросиёбнинг соз тупроқли тепаликларини, Сиёбнинг гўзал водийсини кўриш мумкин бўлмас эди. Чўпонота тепаликларининг пайдо бўлиш тарихи ҳали тўлиқ ўрганиб чиқилгани йўқ, лекин унинг умумий ривожланиш йўналишини айтиб бериш мумкин. Ўрта палеозой даврида ҳозирги тепаликлар ўрнида денгиз кўрфази бўлган. У шарқдан текислик билан чегараланиб, бу текисликда иссиқ ва нам тропик иқлим мавжуд бўлган. Секин оқувчи дарёлар кўрфазга лой ва қумларни оқизиб келиб йиққан ва улар маълум вақт ўтгандан кейин сланец ва қумтош қатламларига айланган. Кейинги геологик даврларда бу жой бир

неча марта кўтарилиб, кейин чўккан. 10-20 миллион йиллар олдин эса, бу жойда тепалик пайдо бўлиб, аста-секин ясси тоққа айланган. Зарафшон суви, нураш жараёни ва бошқа омиллар бу ясси тоғни аста-секин нуратиб, ҳозирги ҳолга олиб келган. Чўпонотанинг масжид ва ретранслятор жойлашган юқори нуқтаси Самарқанднинг ўртача баландлигидан атиги 100 метр юқоридир. Лекин бу арзимас кўринган фарқ шаҳар ва воҳа тарихида катта роль ўйнайди. Бу юқори нуқта кўп асрлар давомида душман келаётганини кузатувчи жой бўлган. Тепалик устида гулхан ёқиладиган жой ва навкарлар учун қаровулхона қурилиб, агар хавф-хатар пайдо бўлса, масалан, Самарқанд тарихида кўп бўлган кўчманчи қабилаларнинг шаҳар томон ҳаракати сезилса, навкарлар гулхан ёқишган ва бутун шаҳар аҳолисини ғафлатда қолмасликка ундашган. Чўпонота ҳамма томонидан сув билан ўралганлиги ва ўтиш қийин бўлганлиги сабабли душман йўлига табиий тўсиқ сифатида фойдаланилган. Шунинг учун унинг стратегик аҳамияти жуда юқори бўлган. Айниқса, унинг қиялиги катта бўлиб, шарқий томони душман ишғол қилиниши учун қийин жойга айлантирилган ва унинг тагида худди атайин қурилган сувли ҳандақдек Қорасув дарёчаси жойлашган. Қадимий Чўпонота тепалиги 3000 йил ичида Самарқанд воҳасининг бошидан ўтган кўп тарихий воқеаларга гувоҳдир. Бу жойдан Искандар Зулқарнайн лашкарлари ўтган. Араблар, Чингизхон, Темур, Шайбонийхон аскарлари бу жойда тўхтаб дам олишган. Бир сўз билан айтганда, Чўпонота тарихи Самарқанд тарихининг бир бўлагидир. Чўпонота тепалигида масжиднинг қурилиши билан боғлиқ бир ривоят мавжуд. Бу афсонада кекса чўпоннинг ватанпарварлиги ҳикоя қилинади. Айтишларича, номаълум сабабларга кўра, навбатчи аскарлар душман келганини билмай қолишган ва натижада ҳалок бўлишган. Душман отлиқлари шаҳар дарвозасига яқинлашиб қолганда улар олдидан чўпон чиқиб қолади. Кекса чўпон шаҳарга душман хавф солаётганини кўриб, подасини душман устига ҳайдайди. Пода билан йўли тўсилиб қолган душман шовқин

солиб ўзини билдириб қўяди ва шаҳар ҳимоячилари томонидан даф қилинади. Гўё шу вақтдан бошлаб, чўпоннинг бу жасорати учун тепаликнинг энг баланд жойига масжид қурилиб, у “Чўпонота масжиди” деб атала бошлаган. Масжид қурилишининг бошланиши XIV асрга тўғри келади, дейилади. Лекин китобларда бу масжид ҳақидаги тарихий маълумотларнинг XVI асргача бўлган даври учрамайди. Хазина ғаладони Чўпонота тоғлари бир хил тоғ жинсларидан ташкил топганига қарамасдан, фойдали маъданларга бой бўлиб, улар жуда қадим замонлардан буён ишлатилади. Агар Омонқўтон тоғларида истиқомат қилган неандерталь одамлар ўзларига керакли тош қуролларни яшаган жойларидан топишган бўлса, юқори палеолит даврида Самарқанд шаҳри ўрнида яшаган одамлар (уларнинг истиқомат ўрни шаҳар марказидаги парк-кўлдан топилган) ўзларига тош қуролларни Зарафшон дарёси бурилишида ёки Чўпонота тепаликларидан топишган. Одам яшаган, ёши 30 минг йилдан кам бўлмаган бу жойдан чақмоқтош ва қизил охра топилган. Бу қизил охра кони Лайлакхона тепалигида, кремнийли чақмоқтошлар эса бутун Чўпонота тепаликларида учрайди. Лекин улар қазиб олинган жой эҳтимол Қирча, деб номланган жойда бўлса керак. Бу жой Сиёб ариғи соҳилида бўлиб, кристалл тоғ жинслари ер юзига яқин чиққан ва атрофида сув кўп бўлган ҳамда овчилик ривожланган. (18.30) Юқорида таърифланган Лайлакхона тепалиги ўзининг тузилиши билан ҳам Чўпонота тепаликларининг қимматбаҳо “ғаладонидир”. Бу жойда палеоген даврида пайдо бўлган оҳактош ва гипслар, неоген даври кварцитлари, кулолчилик тупроғи ва конгломератлар бор. Бу материалларнинг бари ўтмишда қурилиш ашёлари бўлиб хизмат қилади. (16.35) Соз тупроқ, асосан, кулолчиликда ишлатилиб, чинни ишлаб чиқишда ҳам қўшилган. Қалинлиги 30-40 метрга етувчи соз тупроқдан ғишт ва пахса

деворлар яратилган. Гипсни эса ганчга айлантирганлар. Тоза кварцли қум эса шиша ишлаб чиқишда қўлланилган. Бу қумларни асримизнинг 30- йилларигача ковлаб олинган, унинг изи, яъни ғорлар ҳозиргача сақланиб қолган. Тепанинг шарқий қисмида очилиб қолган оҳактошлардан оҳак олишда ишлатилган. Эҳтимол, бу очиқ кон узоқ ўтмишда Самарқанд учун катта аҳамиятга эга бўлгандир. Шаҳарнинг бошқа томонидаги Оҳалик конидаги оҳак олувчи печлар Х- XI асрларда қурилиб, асосан, икки асрлар кейин Самарқандда кенг қурилиш авж олганда тўлиқ қувват билан фойдаланилган. Чўпонотадаги печлар эса асримизнинг эллигинчи йилларида ишлаб турган. Шу кунларда Чўпонотада қумтош ва сланец ковлаб олувчи бир неча очиқ конлар бор. Олинган маҳсулотлар қурилишда кенг қўлланилади. Чўпонота тепалиги Самарқандга келган барча олимларни қизиқтирган. Бу ерда биринчи илмий изланишлар 1869-йили А.П.Федченко томонидан ўтказилган. (11.42) Кейинчалик бу ерда машҳур рус олимлари П.П.Семенов – Тянь Шанский, Н.М.Пржевальский, И.В.Обручев ва бошқалар бўлишган. Бу олимлар томонидан ўша даврдаёқ Чўпонота тепаликлари бағрида марганец, темир, қалай ва бошқа нодир маъданлар белгилари борлиги айтиб берилган. Чўпонота атрофи ўтмиш даврлардаёқ дам олиш зонасига айлантирилган. Бу жойлар фақат ҳозирги сайёҳларнигина ўзига жалб этиб қолмай, балки ўтмишдаги кўплаб сайёҳлар, ўша давр аслзодаларининг аксарият кўпчилик боғлари Чўпонота тепаликларида жойлашганлигини ёзишади. Масалан, Бобур ўзининг хотираларида: “Самарқанд атрофларида чиройли майдонлар жойлашган. Улардан машҳурларидан бири – Конигил бўлиб, у Самарқанддан шарққа қараб чўзилади. Ариқча Конигилнинг ўртасидан оқади. Самарқанд султонлари бу жойни қўриқхона, деб эълон қилишган ва ҳар йили бу майдонга бир ёки икки ой чиқиб, шу жойда яшашади”. (8.88) Бу ер ҳозир Чўпонота тепалигининг жанубий қисмида жойлашиб, Сиёбнинг бутун водийсини эгаллаган. Темур ва Улуғбек даврларида бутун Конигилдан хиёбон ўтиб, унинг икки тарафига дарахтлар ўтқазилган,

пиёдалар юрувчи йўлакларнинг атрофида каналлар ва ҳовузлар қазилган. Бу хушманзара хиёбон ҳозирги Тайлоқ посёлкасигача чўзилган. Бу жойда кўп чойхоналар жойлашган ва ҳалқ сайиллари ўтказилган. Навбатдаги ҳарбий юришдан қайтаётган Темур бу жойда бир неча кун тўхтаб ўтган. Чўпонота атрофларида XIV – XVI асрларда амирларнинг кўплаб ёзги оромгоҳлари қурилди. Бу оромгоҳлар тўғрисида темурийларнинг замондошлари Ғиёсиддин Али Яздий, Ҳофизи Абру, ибн Арабшоҳ, Мирзо Бобурлар хабар беради. Буларнинг ичида энг гўзали Боғибаланд бўлиб, у Чўпонотадан ғарбда – Сиёбнинг ўнг қирғоғида жойлашган. Ундан бирмунча шарқроқда Боғимайдон жойлашиб, унинг чеккасида ёзлик қаср – Чилустун ва кичик боғ - “Боғча” жойлашган. Кейинроқ Боғибаланд олдида дарвеш Муҳаммад Тархон боғи пайдо бўлган. Мутахассислар фикрига кўра, ўша даврларда шаҳар ташқарисидаги боғлар режалаштирилган ҳолда ва тартиб билан қурилган. Уларни жойлаштиришда режалаштириш мавжуд бўлиб, ҳовузлар ва бинолар маълум қонуният асосида қурилган. Буларнинг ҳаммаси ўша даврдаги боғбонларнинг кенг дунё қараши ва улкан ҳаётий тажрибасидан далолат беради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975.

Похожие

Милоддан аввалги асрларда мустакиллик ва озодлик учун олиб борилган курашлар

Ўрта Осиёнинг қадимий табиати ва аҳолиси ҳақида маълумотлар

Урта осиёда энеолит даври ёдгорликлари

Гўри Амир мақбарасидаги тошлар таърифи

Темур ва Темурийлар даври маданияти