Гўри Амир мақбарасидаги тошлар таърифи - История - Рефераты

Гўри Амир мақбарасидаги тошлар таърифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Гўри Амир мақбарасидаги тошлар таърифи Режа: 1. Гўри Амир мақбарасидаги тошлар таърифи 2. Қадимги мутафаккирлар Самарқанд табиати тўғрисида

Гўри Амир мақбарасидаги тошлар таърифи Ҳар сафар меъморчиликнинг нодир асари, темурийлар авлоди даҳмаси Гўри Амир мақбарасининг улуғвор ва нодир гумбазига, унинг гўзал ва нозик нақшларига қараб мафтун бўласан, киши. Агар биз мақбарада қатор бўлиб ётган Жаҳонгир Амир Темур, унинг ўғиллари ва неваралари қабрини зиёрат қилсак бобо ва набира - жаҳонгир Амир Темур ва унинг невараси Муҳаммад Султон қабри устидаги икки ниҳоятда чиройли ва бетакрор табиий тошларга нигоҳимиз тушади. Буюк жаҳонгир Амир Темурнинг қабри устига нодир, тўқ яшил рангли нефритдан тайёрланган қабр тоши ўрнатилган. Бу қимматбаҳо тош Самарқандга Улуғбек томонидан Мўғулистонга сафар қилган вақтида Или водийсидан олиб келинган ва қайта ишланиб бобоси Амир Темур қабри устига қўйилган. Тошга Темур ва Чингизхон шажараси бирлигини тасдиқловчи ёзувлар ўйилган. Гўри Амир мақбарасидаги иккинчи тош ёдгорлик эса Соҳибқироннинг ёш нобуд бўлган набираси Муҳаммад Султон қабри устига қўйилган. Бу гўзалликда нефрит тошидан қолишмайдиган ҳақиқ тош бўлагидир. Мақбаранинг деворлари ҳам худди шундай денгиз тўлқини рангидаги ҳақиқ бўлаклари билан безатилгандир. Бу тош ёдгорликларни кузатар эканмиз, нима учун Амир Темурнинг бошқа ўғиллари, неваралари ва устозининг қабрлари муҳташам қилиб қурилган бўлсада, уларга қимматбаҳо тошдан ёдгорлик қўйилмаган, деган фикр келади. Бизга тарихдан маълумки, Шарқ халқлари ҳамма вақт ҳам қимматбаҳо тошларни қадрлаган. Ўша вақтларда бу тошлар узоқ масофалардан ташиб келтирилган. Масалан, Амир Темур замонида оч-яшил рангли мармар бўлаклари Табриз атрофидаги кондан ташиб келиниб Самарқанддаги Боғишамол боғидаги қаср безатилган ва ҳаттоки Туркистон шаҳридаги Хўжа Аҳмад Яссавий қабри устига ёдгорлик қўйилган. Темурнинг шаҳар олдидаги қасрларидан бирининг таги тош гилам шаклида ушланиб унда қимматбаҳо тошлардан гуллар ясалган. Айни бир вақтда Шарқ халқларида қимматбаҳо тошлардан хусусиятларига қараб фойдаланиш ва уларни илоҳийлаштириш ҳоллари ҳам учраган. Бундай ҳолларда тошларнинг сеҳрли кучига ишонишган ва уларни омад ҳамда

бахтсизлик келтирувчи турларга бўлишган. Шу сабабларга кўра, ҳар бир қимматбаҳо тошни ишлатишдан олдин унинг маълум белгиларига амал қилишган. Эҳтимол, мана шу белгиларга қараб Муҳаммад Султон қабри устига ҳақиқ, Амир Темур қабри устига эса нефрит тоши қўйилгандир. Энди бунинг сабабларини излаб кўрамиз. Ҳақиқ тош инсоният томонидан энг қадимий даврлардан бери қимматбаҳо тош сифатида ишлатиб келинган. Ҳақиқ тоши инсоният цивилизациясида биринчи марта муқаддас тош сифатида ҳам ишлатилган. Тарихий маълумотларга кўра қадимий Мисрда ҳақиқдан руҳонийларнинг муқаддас идишлари ва безаклари ясалган. Кўпчилик давлатларда ҳашаматли бинолар ҳақиқ тошлари билан безатилган. Джон Роскин Венгриядаги Авлиё Мария бутхонасининг ҳақиқ безакларини таърифлар экан, «Ҳақиқ дунёдаги мўъжизалардан биридир», деган эди. Ҳақиқ тошидан қилинган нодир безаклар дунёнинг барча музейларида эҳтиёт қилиб сақланмоқда. Қадимги дунё қўлёзмаларида ёзилишича, ҳақиқнинг бой конлари Миср, Мексика, Аргентина, Шимолий Америка (Калифорния штати), Италия, Жазоир ва Арманистонда бўлган. Лекин Ўрта Осиё халқлари бу қимматбаҳо тошларни жуда кам ишлатган. Бунга сабаб нима? Бу саволга жавобни ўрта асрларда яшаган буюк мутафаккир Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Берунийнинг «Қимматбаҳо тошларни аниқлаш учун маълумотлар йиғиш» асаридан излаймиз. Унинг ёзишича, Хитойда ҳақиқ кони бўлиб унга ёмонлик белгиси сифатида қаралган, бу тош камбағал одамлар томонидан қазиб олиниб бошқа ёққа юборилган. Бунга сабаб ҳақиқ тақиш кўп ташвиш келтирар экан, агар уни болаларнинг бўйнига тақилса уларда сўлак оқиши бошланаркан, ҳақиқдан қилинган косадан сув ичган одам уйқусизликка йўлиқарган. Айтишларича, яман шоҳлари ҳам ҳақиқдан ўзларини эҳтиёт қилишган ва бунинг сабабини унинг номида деб билишган (ҳақиқ арабчада хафачилик, қайғу деган маъноларии билдирган). Нефрит тоши қимматбаҳо безак сифатида Ўрта Осиё ва унинг атрофидаги давлатларда қадим даврлардан бери бойлик ёки сиғиниш белгиси сифатида ишлатилган. Л.Н.Гумилевнинг «Хунну» китобида

ёзилишича, (9.132) эрамизга қадар III асрданоқ ҳозирги туркий халқларнинг узоқ авлодлари бўлмиш хуннлар нефрит тошидан бойлик сифатида фойдаланганлар. Лекин бойлик деганда бутунлай бошқа маъно тушунилган. Бу «бойлик» мазмунига кўра қайта ишланган нефрит бўлаклари бўлган. Яна Л.Н.Гумилев маълумотига кўра бу минерал сиғиниш белгиси ҳам бўлган, шу туфайли унга боғлиқ дуалистик дунёқараш пайдо бўлган. Беруний ҳам ўз вақтида нефритнинг белгиси ҳақида таърифлаб, қуйидагиларни ёзган. «Маълумот беришларича, нефрит ёки унинг бир тури ғалаба тоши деб аталган ва шу сабабли турклар яккама-якка курашда ва урушда ғолиб келиш мақсадида у билан қилич, эгар ва камарларини безатишган. Кейин уларга бошқа халқлар ҳам тақлид қила бошлаганлар ва шу мақсадда ундан узук ва пичоқ дасталари ясай бошлаганлар». «Танланган китобда» ёзилишича, нефрит ғалаба тоши ва турклар ундан рақиблари устидан ғалаба қозониш мақсадида фойдаланганлар. Юқоридаги маълумотларга асосланиб тахмин қилишимиз мумкинки, ўз халқининг урф-одатини яхши билган буюк мутафаккир Улуғбек бобосининг буюк ғалабаларига таъзим қилгани ҳолда Темурнинг жаҳон ҳукмдори ва ғолибининг қабрига ғалаба тоши – нефритдан ёдгорлик тоши ўрнатган. Ёш ва фожиали нобуд бўлган Муҳаммад Султонга уни ғоят севган Амир Темур набирасининг қайғули ўлимининг белгиси сифатида қабрига хафачилик, қайғу тоши ҳақиқдан ёдгорлик қўйган ва қайғу белгиси бўлмиш шу тош билан мақбаранинг ички қисмларини безаган. Қадимги мутафаккирлар Самарқанд табиати тўғрисида Кўҳна Самарқанднинг асл табиати қадимий китобларда ёзилган. Мутафаккирлар Самарқанд табиатига назар солишларининг асл сабаби шаҳарнинг қулай географик шароити ва иқлими, сув ресурслари ва серҳосил тупроққа эга бўлганлигидир. «Авесто»да Зарафшон водийсидаги Суғд ҳақида шундай маълумот берилган: «Мен, Ахурамазда Таву, иккинчи энг яхши жойни яратдим, бу жойда сўғдлар яшайди, одамлар ва ҳайвонларга бой». (1.26)

Самарқанд шаҳрининг қурилишига ҳам унинг бой табиати сабаб бўлган, деган афсона мавжуд. Бу афсонага кўра, шаҳарнинг асосчисига Самарқанднинг «суви ва ҳавоси ёқиб қолибди ва у жойда қудуқ қазиб, тупроғини чиқаришни буюрибди, бу сочилган тупроқ ҳосилдор бўлгани учун бу жойга кўп одамлар йиғилиб, шаҳар ташкил топибди». Мутафаккир Абу Али ибн Сино ҳам шаҳар қурилишига унинг табиати сабаб бўлишини айтади: «Кимда-ким ўзига яшаш учун жой қидирадиган бўлса, - деб ёзган эди у, - ўша жойда тупроқ қандай эканлигини, жойнинг баланд ва пастини, сувнинг тиниқлиги, оқиб чиқа олишини, паст ёки баландда жойлашганини билиши керак. Бунинг устига у яна танланган жойи шамол тегишини ёки унинг чуқурликда жойлашганини ва бу шамол соғлиққа фойдали ёки аксинча эканлигини билиши керак». (10.36) Самарқанд шаҳри табиати тўғрисидаги биринчи ёзма маълумотлар қадимги юнон тарихчиларининг хотираларида учрайди. Бу тарихчилардан бири ёзганди: «Ёз қуёшининг ҳарорати саҳрони ёндиради ва унинг оташи бутун борлиқни куйдиради. Бундай ҳаддан ташқари қизишдан пайдо бўлган туман ёруғликни тўсар ва текисликлар кенг ва чуқур денгизга ўхшаб кетарди». (12.83) Эҳтимол грек тарихчиси таърифлаган бу жой Самарқанддан шимолдаги Қизилқум саҳроси бўлса керак. Қадимги юнон тарихчиларининг таърифидаги Мароқанда табиати билан ҳозирги Самарқанд табиати ўртасида катта фарқ бор. Масалан, юнон олимларидан Диодорнинг кўрсатишича, Мароқанд (Самарқанд) яқинидаги Басиста, Квинт Курций Руф таърифи бўйича Базайра деган жойда ўрмон бўлиб, Искандар Зулқарнайн (Александр Македонский) шу ерда ўз қўли билан арслон ўлдирган. (2.46) Юнон тарихчиларидан Аристобул македониялик аскарлар Политимет (Зарафшон) дарёси бўйида маҳаллий усрушанликлар билан жанг қилганда ўтиб бўлмас чангалзорлар ичидан арслон чиқиб ҳужум қилганини ёзади. Ёки бошқа маълумотларга қараганда, Самарқанддан 20 км. узоқликдаги Оҳалик қишлоғи атрофи қалин ўрмонзор билан қопланиб, ичида тоғ эчкилари ҳам

бўлган. Ҳозир бу ерда тоғёнбағирлари ўрмонсиз, яланғоч бўлиб, тоғ эчкилари ҳам учрамайди. Бу маълумотлар ўша замонларда Самарқанд иқлими нам, ўрмонлари ва ҳайвонот дунёси ҳозиргидан бойроқ эканидан далолат беради. Демак, орада иқлим ўзгариб, қуруқроқ бўлган, натижада ҳайвонлар ва ўсимликлар сифати ўзгаргандир? Географ Л.С.Берг «Иқлимнинг тарихий даврий ўзгариши» асарида таърифлашича, Сўғдиённинг Искандар Зулқарнайн вақтидаги иқлим билан ҳозирги иқлим ўртасида фарқ бўлмаган. (11.52) В.В.Бартольд ҳам Эроннинг тарихий-географик ўрнига бағишланган асарида Ўрта Осиё иқлими кейинги 200 йил ичида ўзгармаганлигини ёзади. (12.29) Самарқанд табиати тўғрисидаги маълумотлар милоддан кейинги VII асрнинг 30-йилларида шаҳарда бўлган сайёҳ Сюань-Цзянь хотираларида ҳам учрайди: «Самарқанднинг тупроғи ҳосилдор, - деб ёзган эди у. – Гул ва мевалар мўл-кўлдир. Ўлка ажойиб отларни кўплаб етиштиради. Унинг аҳолиси қўшни ўлкалар аҳолисидан чаққонлиги ва ҳунармандлиги билан фарқ қилади. Иқлим ёқимли ва мўътадилдир». (2.48) Ўрта осиё араб лашкарлари томонидан босиб олиниши арафасида араб сайёҳлари ва олимларининг бу ўлкага эътибори кучайди. Чунончи, араб табиатшуноси Истаҳрий Х асрда Самарқанд табиатини таърифлаб шундай ёзади: «Самарқанд Сўғд – биз таърифлаган уч жойнинг энг ёқимлисидир… У (Сўғд) Оллоҳнинг энг ҳосилдор ўлкасидир, ундаги дарахтлар ва мевалар энг аълодир». Самарқандда бўлган бошқа араб сайёҳи Абдул Қосим ибн Хавқал ундан 4 фарсан (30-32 км.) нарида жойлашган Вазд қишлоғининг табиати софлиги учун месопотамиялик христианларнинг доимий яшаш жойига айланганини ёзади. Х асрда яшаган олим Абу Бакр ал-Хоразмий фикрича, «Ердаги жаннат тўрттадир, яъни Гута Димашка, Суғд Самарқанди, Шиб Баввана ва Убулла ал Басрадир». XI асрда ёзилган «Китоб ал-Қанд фи маърифат уламо Самарқанд»да ҳам шаҳар табиатига оид маълумотлар бор: «Шарқдан

ғарбгача иқлими бунчалик ёқимли ва аъло бўлган жой йўқ. Барча шоҳлар, олимлар ва донолар Самарқанд иқлимидан баҳра олишга интилишади». XV асрда яшаган озарбайжон географи Абдар Рашид ал-Бакуви эса «Ер куррасида бундай ёқимли шаҳар бошқа йўқдир. Иқлим бу жойда энг аъло, суви ҳам хуштаъм… Тупроғи энг ҳосилдор», деб ёзган эди. (13.18) Филипп Сергеевич Евремов ҳам 1786 йилда Санкт-Петербургда «Бухоро, Хива, Эрон ва Ҳиндистонда ўн йиллаб дарбадарлигим ва саргузаштларим» китобида Самарқанд ҳавосининг мўътадиллиги, ер гоҳида қумлоқ, лекин ҳамма жойда ҳосилдорлигини мамнуният билан ёзади. (14.26) Тоҳир Хўжанинг «Самария» китобида (XIX) Самарқанд табиатига мукаммал таъриф берилган. Китобда Имом Абул Фозил Муҳаммаднинг «Қандияи хурд» ва олим Шайх Азизнинг «Лямохотам» асарларида Самарқанд тўғрисида берилган маълумотлардан ҳам фойдаланилган. Чунончи, унда шундай сатрлар берилган: «Шаҳар ҳавоси аъло ва мўътадилдир. У касаллик ва ўлимга сабаб бўлмайди. Баҳор эса бу шаҳарда ҳавонинг тозалиги ва ажойиблиги билан жаннатдан олинганга ўхшайди. Мана шу сабабларга кўра, Самарқанд Фирдавсмонанд деб ҳам аталади. Ҳар бир майдон баҳорда жаннатмаконга, чўлдаги ҳар бир бўлак ер эса Боғи Эрам гулзорига айланади. Майдонлар чеккасидаги минглаб гуллар касалакка ўхшайди. Чўлда ҳам ям-яшил ўт ва райҳонлар яшнайди. Самарқанд ёзида нисбий иссиқлик салқин билан алмашади. Ҳар тарафдан эсувчи енгил шабада ва тоза ҳаво бахтингизга бахт қўшиб, қалбингизга тинчлик олиб келади. Кузда эса шаҳар салқиндир. Қишнинг айрим кунлари совуқлиги билан фарқ қилади». (15.26) Машҳур можар сайёҳи Х.Вамбери 1863 йилда Самарқандга дарвеш Хўжа Рашид ниқоби остида келиб кетган. Сайёҳнинг таъкидлашича, Самарқанд у интилган Макка бўлиб, Европа ва Теҳронда юрган вақтида ҳамиша қалби билан Самарқандга интилган. Унинг ёзишича, «Ўрта Осиёнинг қадимий пойтахти Самарқандни жойлашиши ва уни ўраб олган шоҳона

ўсимлик олами билан Туркистоннинг энг гўзал шаҳри, деб тан олиш мумкин». 1832 йилда Зарафшон водийсини текширган англиялик сайёҳ, Ост- Индия компанияси лейтенанти Александр Бернс шундай деган: «Бу Сўғднинг қадимги водийси бўлиб, у Искандар Зулқарнайн замонидан бошлаб мақтовларга муносиб бўлган». Араб босқинчилари уни ер жаннати, деб ҳисоблаган. Лекин унинг шуҳрати атрофдаги ташландиқ жойларга ҳам боғлиқ бўлиб, водий қум океанини кечиб ўтганлар нигоҳини мафтун этган. Лекин водийнинг гўзаллигини тан олмаслик мумкин эмас». Милодга қадар ва ундан кейинги кўпгина олим-сайёҳларнинг хотираларини варақлар эканмиз, уларнинг барчасида Самарқанднинг ўзига хос тоза ҳавоси, тиниқ суви, ҳосилдор тупроғи, бой табиати ҳақидаги қимматли маълумотларни учратамиз.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975. 6. Арриан Флавиан. Поход Александра. М.-Л., 1962. 7. Клавихо Рюи Гонсалес. Дневник путешествия ко двору Тимура (1403- 1406гг). С.-Пб. 1881.

Похожие

Амир Темур – историческая личность

Амир Темур халк халоскори

Амир Темур салтанатида хавфсизлик хизмати

Темур ва Темурийлар даври маданияти

Марказий Осиёнинг ижтимоий сиёсий хаётида Амир Темур