Ўрта Осиё хонликларининг чор Россияси томонидан истило этилиши - История - Рефераты

Ўрта Осиё хонликларининг чор Россияси томонидан истило этилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.2822265625 KB

Ўрта Осиё хонликларининг чор Россияси томонидан истило этилиши Reja: Эълон қилинмаган уруш ... Қўқон  Босқинчиларнинг тошкент ва иқондаги мағлубиятлари  Тошкент жангидаги жасорат ва хиёнат  Мулоҳаза учун далолат жангчи муаррих  Рус зобитининг гувоқлиги  Ҳакимхожа қозикалон

Россия давлатининг ҳукмрон доираларида эса бу пайтга ке-либ Қўқон, Хива хонликлари ва Бухоро амирлигига нисбатан истилочилик руҳи устун келиб, Александр II (1855—1881) ҳуку- матининг ташқи сиёсатида жангари генераллар мавқеи кучай-ди. Генерал-адъютант граф Д. Милютиннинг ҳарбий вазир ла-возимига, фаф Н. Игнатьевнинг эса Бош штаб Осиё бўлими раҳбарлигига тайинланиши Россиянинг Ўрта Осйёдаги сиёса тида кескин ўзгаришлар бўлишидан дарак бе-рарди. Россия матбуотида эса Ҳиндистондек бой ўлкани мустамлакага айлан-тирган Англиядан ўрнак олиб, Осиёда фаол ҳаракатга чорловчи мақолалар пайдо бўла бошлайди. Империя ҳарбий вазирлигида Ўзбек хонликларининг иқ-тисодий ва сиёсий аҳволига оид жосуслик маълумотлари етарлича тўпланган эди. Генерал унвонига кўтарилган фаф Н. Игнатьевнинг Ўзбек хонликларининг ҳақиқий аҳволи ва уларни Россия назоратига олишни қай йўсинда амалга оши-риш ҳақидаги ахборотлари бу маълумотлар орасида алоҳида ажралиб турарди. Граф Игнатьев биринчи галдаги вазифа сифатида Қўқон хонлигига қарши бевосита ҳарбий ҳаракатлар бошлашни так-лиф қилган. Анашу таклифга кўра, Россия 1860 йилда Қўқон хонлигига қарши*эълон қилинмаган уруш бошлади. 1. ЭЪЛОН ҚИЛИНМАГАН УРУШ... ҚЎҚОН Қўқон беклари жойлардаги Ўзбек, қипчоқ, қирғиз аҳолиси билан иттифоқ бўлиб, чет эл босқинчиларига қарши ҳамжиҳат-ликда ҳаракат қилишга интилмадилар. Уларнинг бебошлиги ва зулми мамлакат барқарорлигига футур етказибгина қолмай, душманнинг ғалабасига имкон яратиб берди. Иш шу даражага бориб етдики, қозоқ бийлари Россияга ўз ҳукмдорлари зулми-дан халос қилишни сўраб мурожаат қилишди. Улар ҳатто рус-ларни Бухоро ва Қўқон хонлари бирлашса, истилога жиддий хавф туғилишидан огоҳлантиришди. Муаррих бу ҳақда «Қўқон амалдорларининг зулмидан безор бўлган ва сабр косаси тўлиб-тошган қозоқ бийлари русларга бориб айтибдиларки, Моварб-уннаҳр хонлари, чунончи, Бухоро ва Қўқон

хонлари орасида адоват ва хусумат пайдо бўлиб, Бухоро амири Фарғона мамла- катини тахти тасарруфига киритиб олмоқ муддаосига тушган. Агар Бухоро ва Фарғона бир мамлакат бўлиб қолса, у ҳолда Бухоро амири икки пойтахтни иҳота қилиб, то Тибат, Қандаҳор тоғларидан тортиб лашкар жам қилгудек бўлса, иш оғирла-шадур. Бу жойнинг аҳолиси ароларида низо ва беиттифоқлик пайдо бўлиб турган ҳолда ишни тезлик ва осонлик билан са- ранжом қиладурсиз»,' деб ёзган эди. Бу гапнинг даҳшати шун-даки, Россия гўё кенг омманинг кўз ўнгида босқинчилик билан эмас, балки таклифга кура келган экан, деган тасаввурни ҳосил қиларди. Бу ҳолатни пайқаган Қўқон ҳукмдори Султон Сайид- XQH ва лашкарбоши Алимқул юрт барқарорлигини таъминлаш учун айрим чораларни амалга оширишга уринишди. Бу жиҳат- дан хоннинг қозоқ бийларига йўллаган мурожаатномаси диқ-қатга сазовордир. Унда хусусан бундай дейилган: «Худойи таолога шукрлар бўлсинки, шариат қонунлари асосида тинч-фаровон ҳаётга эришдик. Эндилиқда 92 қавм бирлашиб бир халқни ташкил этди. Шу равишда бизнинг содиқ фуқароларимиз тинчланди, тарафдорларимиз узоқ-яқин жойлардан келишиб, бизнинг хурсандчилигимиз ва марҳаматимиздан бахраманд бўлмоқдалар. Сизлар ҳам динимиз ва она-юрт ҳурмати юзаси-дан ҳузуримизга ташриф буюришингизни ҳамда олий илтифо-тимизга мушарраф бўлишингизни сўраймиз». Алимқулнинг буйруғига кўра, Нурмуҳаммад қушбеги Авлиё- отага бориб Талас дарёсининг юқори оқимида истиқомат қилиб турувчи қирғизларнинг сардорларини йиғиб улар билан суҳбатлашди. У ташқи душманга қарши курашда уларни ҳам-кор бўлишга ундаб, Катта ва Ўрта жуз қозоқларини ҳам шу иттифоққа тортиш зарурлигини уқтирди. Алимқулнинг бундай сиёсати рус амалдорларини ташвишга солди. Улар ўз тасарруф- ларидаги қирғиз мулклари сардорлари билан учрашиб, уларнинг Қўқон хонлиги тарафига кўчиб ўтмасликларини алоҳида буюрдилар. Рус зобитлари ўртасида ўзининг чўрткесарлиги ва ўта жан гарилиги билан донғи чиққан полковник Михаил Черняев 1864 йилда Авлиёота шахри

томон юриш бошлади. У Санкт-Петер- бургда ўқиган ва Россиянинг шарқдаги «маданиятпарварлигига» кўр-кўрона ишонган қозоқ зодагони, маърифатпарвар олим, штабс-ротмистр Чўқон Валихоновни ўзига маслаҳатчи қилиб олган эди. Русларга астойдил ишонган бу зиёли ана шу юришда рус зобитлари ва аскарларининг нималарга қодир эканлигини ўз кўзи билан кўрди. Авлиёота ҳимоячилари душман билан мардона олишдилар. Шаҳар ҳокими Ниёз Али додхоҳ шаҳарни ташлаб, Туркистон тарафга қочиб кетиб қолганига қарамай, халқ ўз ташаббуси билан шахрини мудофаа қилди. Авлиёота аҳолисининг бир жон, бир тан бўлиб босқинчи-ларга қарши кўрсатган қаршилиги, ҳатто болалар ва аёллар Сафардаги истилочилар. гача қўлда қурол билан она тупроқ ҳимоясида шаҳид бўлга- ни қозоқ маърифатпарвари Чўқон Валихонов қалбини ларза- га келтирди. Черняевнинг шаҳарнинг талон-торож қилини- шига йўл бериб қилган ёвузлиги Чўқон Валихоновнинг у билан низолашиб қолишига сабаб бўлди. Штабс-ротмистр Валихонов истеъфога чиқиб, рус армияси хизматидан ўзини четга олди. Полковник Черняев эса Авлиёотада қўлга киритилган ғала- бадан сўнг генерал-майор даражасига кўтарилди. Туркистон шахрига ҳужум қилган полковник Верёвкин қўшинлари ҳам хунрезликда черняевчилардан қолишмади. Улар ҳазрат Ахмад Яссавий мақбарасини тўпга тутишдан ҳам тап тортмадилар. Чимкентда рус аскарларининг мағлубияти Авлиёота ва Туркистон каби муқаддас шаҳарларнинг руслар тарафидан босиб олингани ҳақидаги хабар бутун Қўқон хонли- гини эмас, балки бутун

мусулмон оламини ларзага солди. Қўқон хони Султон Сайидхон ва лашкарбоши Алимқул бор кучларини тўплаб Тошкентнинг Мингўрик мавзеида марра эгалладилар. Мингўрикда тўп ва милтикдардан отиш бўйича ҳар куни машклар ўтказилди. Хон ва унинг сардорлари қўшин билан бирга бўлиб уларни руҳлантиришга ҳаракат қилдилар. Чимкент томон юриш бошланганда Султон Сайидхон ва лаш карбоши мулла Алимқул ҳар бир маҳалла ва масжид олдида тўхтаб, халқцан ва дин пешволаридан дуо ва фотиҳа олишди. «Бутун халқ қўлларини дуога очиб, — деб ёзган эди ўша давр тарихчиси, — муллалар ваъзу насиҳат қилиб, ҳаммани йиғлатиб ғазот урушига даъват этдилар»'. Юрт ватанпарварлари билан рус қўшинларининг Чимкент учун бўлган ҳал қилувчи жанги 1864 йил 14 июль тонгида бошланди. Уч кун давом этган уруш ҳақида муаррих Муҳаммад Солиҳ қизиқ маълумотлар берган. Мингбой қипчоқ баҳодир бошчилигидаги юрт фидойилари жангни бошлаб беришди. Ун-дан кейин Мирзо Давлат қўмондонлигида тошкентликлар, сўнгра Хўжанд ҳокими Мирзо Аҳмад қушбегининг йигитлари майдонга отилиб чиқдилар. Бирин-кетин Марғилон, Қўқон, Андижон, Ўш, Наманган йигитлари жангга кирдилар. Калонхо- жа судур, Мўминхожа судур, Мирбобо понсадбоши, Аваз Му- ҳаммадбий каби лашкарбошилар билан бирга жанг майдонида уламолар, фозиллар ва бошқа нуфузли кишилар ватанпарвар-ларни рухдантириб ғалабага ундадилар. Муаррих ана шу воқеа-лар хусусида тўлқинланиб бундай деб ёзади: «Урисларни паст-қам ерда, чашма ёнида мужоҳидлар тўрт тарафдан қамал қилди-лар. Бир кеча-кундуз тўплардан ва милтиқлардан отишма бўлди. Шундан кейин уламо ва фозиллар навкарлар, жангчилар ва йигитлар орасида юриб, пайғамбар ҳадисларидан айтишиб, жи-ҳод ва ғазотга чакирдилар, зафар ва муваффақиятлар тиладилар. Лашкарбоши мулла Алимқул мужоҳидларнинг ҳар бирининг кўнглини кўтариб, ҳаммани отдан тушиб ҳужумга ўтишга бу-юрди. Шу равишда карнайлар садоси остида тўрт томондан ўрисларга қарши ҳужум қилинди. Ўша онда ҳозир бўлган ки-шиларнинг сўзларига қараганда, мужоҳидлар 2—3 минг қадам-гача олдинга силжидилар, икки томон

ўртасида тахминан бир ярим минг қадам қолганда ўрислар замбарак. ва милтиклардан шундай қаттиқ ўқ ёғдирдиларки, бирданига 12 минг киши жанг майдонида ўлдирилди ва жароҳатлантирилди». Бу жангдан сўнг штабс-капитан Мейер ўликларни ҳамда ярадорларни майдондан олиб чиқишини баҳона килиб, урушни тўхтатиш ҳақида музокара бошлайди. Лекин руслар нимагадир чекинишга қарор қилишади, штабс- капитан Мейер ва подпол ковник Лерх бошчилигидаги қисмлар Авлиёота ва Туркистон томон чекинишади. Маҳаллий муаррихлардан Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқондий Чимкент остонасидаги ғалабани шундай тасвирлайди: «Ватан ҳимоячилари бор куч-қудрати билан динимиз душманларига қарши урушайлик ва зарба берайлик, шоядки, кофирларга кимлигимизни кўрсатсак, деган қарорга келишди... Мулла Алимқул эшик оғаси қўлига зафар жиловини олиб, иқбол остонасига қадам қўйди, шарафи осмон авжига етиб, фатҳу зафарли аскарларга ишорат қилди... Икки томондан ҳам ҳарб ноғораси ва уруш найи чалинди. Мусулмонлар тантанаси фазода акс-садо берарди. Довул садоси, ёшу қари фарёди арш-даги малак қулоғини ҳам кар қилди. Ғазабнок суворийлар ва шиддаткор йигитлар душман томон ҳамла қилдилар. Омонлик товуси оромини йўқотиб, зоғга ўхшаб бир чеккада турарди. Ажал лочини уруш майдонида парвоз қилиб, руҳ қушини сайд этарди. Қатл олови шундай ёниб кетдики, осмон тоқига етар-ди. Уруш шуьласининг таъсири шундай эдики, унинг нури фалакни ёритарди. Диловар аскарлар ўз жонларидан кечиб, ширин ҳаётни унутиб баҳордаги чақмоқ қамишзорга ургандек^ курашга ташландилар. Хусусан, аҳли ислом кофирларни қаттиқ жазоладилар, уларни жало тиғи билан уриб. шижоат ўқини отиб, бошларини танидан жудо қилиб ташладилар. Кўп кушой-ишлардан сўнг зафар насими Оллоҳ инояти ила мусулмонлар томонига эсди, кофирлар бошига бадбахтлик тупроғини ҳовуч- лаб сепди ва уларни шарманда қилди. Уруслар тез орада омон лик сўраб мусулмонлар олдида тиз чўкиб бош қўйдилар» 1 .

Чимкент остонасидаги жанг- да юрт фидойилари эришган му- ваффақият ва русларнинг лаш- карбоши Алимқул ҳузурига элчи жўнатишгани ҳақида маҳаллий муаррихларнинг асарларида қа-рама-қарши маълумотлар мав-жуд. Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқондийнинг ёзишича, «Кўп ўрус кофирлар бошяланг, қу-лоқларини қўлга олиб, қўрқиб узр сўраш учун мулла Алимқул сардор ҳузурига келдилар. Сов-ға-саломларини тортиқ этиб, душманлик ва адоват руҳидаги калималарни унутиб, ўз мақсад-ларини баён қилишди. Мусул монлар сулҳ васиқасига имзо чекиб, ўрислардан икки лак миқдорида Россия тилласида пул талаб қилишди. Бу эса Хўқанди латифнинг 225 минг бир мисқолли ашрафийсига тенг эди. Улар Туркистон вилоятини ҳам қайтариб беришга рози бўлишди». Муҳаммад Солиҳ Тошкандийнинг ёзишича, «ўрислар томонидан бир элчи жамоа-си келиб аҳду паймонлар қилиб, Султон Сайидхон олдида ўз шартларини изҳор қилиш мақсадида амири лашкар мулла Алим- қулга совға сифатида тўн келтирдилар ва жавобга мунтазир бўлиб турдилар». Лашкарбошилар кенгашида тошкентликлар руслар билан музокара юритишга қарши чиқдилар ва бу фикр кўпчилик то монидан қувватланди. Амири лашкар Алимқулнинг Ватан йўлида жонини тик-канлиги, унинг ҳар қарич заминини муқаддас билиб, душ ман қўлида қолдирмаслик учун ўтмишни, келажакни ўйлаб, букж давлат арбобига хос, туркий миллат жипслиги манфа-атларини кўзлаш жиҳатидан иш кўрганлигини бир тарихий далил шаҳодат этади. Муаррих, ўша пайтда шиғовуллик ман-сабида турган мулло Юнусжон мунший амири лашкар Алимқулни кўп бора рус ҳарбий қўмондонлиги билан сулҳ тузишга, ёв тараф ҳам босиб олинган ҳудудларни (Туркистон ва Чимкентни — мусыл.) қўлда сакдаб қолиш шарти билан, ярашишга рози эканлигини билдириб, уни кўндиришга ин-тилганлигини Полковник М. Г. Черняев. У 1865— 1866 йилларда

айтади. Амири лашкар Алимқул бу ҳақца кўп ўйлаб кўргандан ке-йин, ўз шиғовулига шундай дейди: «Бу мусолеҳа ниҳоят яхши ва фисандидадур ва мундин яхши маслаҳат йўқ, аммо бир нуқ тамиз ани қабул қилмоқдин манъ қиладур. Бу мусолеҳани қил- сак, Туркистон ва Фарғона халқи «Амири лашкар ва шиғовул деган икки малъун ўз осойиши ва айш-ишратларин кўзлаб, бу қадар мусулмонларни Уруссияға ташлаб сулҳ килдилар, агар булар ғайрат ва ҳамият қилсалар ҳаммамиз ғазотга отланиб, бул тараф Урунбурх, ул тараф Симфулод (Симферопол) ва Шомға- ча олур эрдук», деб тирик бормиз ўзимизға ва ўлғанимиздан сўнгра фарзанд ва набираларимизға лаънат ва таъна юборсалар керак Энди бизга мусолеҳа важҳидан сўз қилманг, токи савдом қўзғолиб, сафром ғалаба қилмасун, дедилар». Генерал Черняев, полковник Лерх ва капитан Мейер Чим-кентдаги мағлубият оқибатларидан чўчиб, барча кучларни Оқбулоқца жамладилар. Бу жанг ҳақида рус манбаларида маъ-лумотлар жуда юзаки. Муҳаммад Солиҳ Тошкандий асарида эса бу воқеа шундай баён қилинади: «Мингбой баҳодир бирин-чи фотиҳани олиб қипчоқ қабиласи йигитлари билан ўруслар йўлини тўсиб, урушга ҳозирланди. Иккинчи тарафдан тош-кентлик жангчилар уруш майдонида пайдо бўддилар. Шу ҳолда Мирзо Аҳмадбек қушбеги бошчилигидаги Хўжанд навкарлари урушга киришдилар. Хўжандлик, марғилонлик, андижонлик ва намангонлик сарбозлар амири лашкар мулла Алимқул қўмон- донлигида Жинон қабристонининг бир томонида жанг қилди- лар. Бу ерда қилич ва найзабозлик билан ёқалашишди Шун дай Қирғин бўлдики, ўликлардан тепалар ҳосил бўлди. Жангда мингбои қипчоқ от устида қилич билан у ёқдан-бу ёққа чопиб душманлар бошини танасидан жудо қилди. Аммо унинг ўзи ҳам душман ўқидан ҳалок бўлди. Хуллас, кун ботгунча тўхтов-сиз уруш бўлиб, ўруслар охири чидай олмай орқага қайтиб Авлиеотага чекиндилар». Аваз Муҳаммад Аттор Хўқондий ҳам шунга ҳамоҳанг ёзади- «сафар оиининг чоршанба, йигирма иккинчи кунида бир неча минг кофир ўз «гўрхона»ларидан

тўсатдан чиқиб, ислом лаш- карини писанд қилмасдан, уларга тўпу тўфангдан ўқ отиб Чимкент қалъаси томон йўлга тушдилар. Камози таллигача етио келиб, шу ердан шаҳар қалъасини тўпга тутиб, шундай уруш қилдиларки, одамнинг вужуди ваҳимага тушиб, ҳайратдан гунг ва лол бўлди. Мулла Алимқул сардор жаноблари ҳар бир паҳлавон гуруҳни жойига тайинлаб, Мингбой қушбегини орқа- сига жоилаштирди. Мулла Алимқул эшик оғасининг ўзи био неча душман билан урушарди... Алқисса, икки томон ҳам шу хатарли ҳамда хавфли жойда матонат ва сабот ила бир-бирлари билан қаттиқ олишди Фарғона қушини эртадан кечгача муҳарриба қилди... Охири зафар шамоли Фарғона томон эсди ва кофирлар тор-мор бўлиб қочишни ихтиёр қилдилар». Алимқул эришилган бу ютуқни мустаҳкамлаб, руслар эгал- лаган шаҳарларни озод қилиш учун қўшинни кўпайтириш ҳаракатига тушди. Ана шундай тараддуд қизиган куз ойида Бухоро амири Музаффарнинг Қўқон хонлигига қарашли ер ларга бостириб киргани ҳақида хабар олинди. Бу орқадан урил- ган ханжардек хоинона иш эди. Алимқул шундай ҳал қилувчи бир вақтда Бухоро амирининг ёрдам бериб, Ватанни ҳимоя қилиш урнига, Қўқонга қилган ҳужумига қарши юришга маж- оур булди. Бир томондан, босқинчи рус қўшинларининг ик кинчи томондан, амир Музаффарнинг зарбасига учраган Алим - қул асосии қўшини билан Қўқон ҳимоясига отланишга мажбур булди ва инглизларнинг Ҳиндистондаги ваколатхонасига ҳамда 1 уркияга ердам сўраб мурожаат қилди. Алимқул Хўжанд ва Уратепада амир Музаффарнинг қўшин- лари билан жанг қилаётган бир пайтда, Черняев 1Ш йилнинг 14 сентябрида иккинчи марта Чимкентга юриш бошлади Русларнинг Урол, Оренбург казаклари, 3-рота мунтазам пиедалари ва тўпчилардан иборат гуруҳи Туркистондан, Черня ев қумовдонлигида, полковник Лерх бошчилигидаги Ғарбий Сибирь батальони, 4-рота ўқчилар, казаклар, пиёда тоғ артил- лерияси взводлари ва отлиқ ўқчилар эса Авлиёотадан чиқиб Сайрам остонасида бирлашдилар. 22 сентябрдаги жангдан сўнг Чимкент истило

қилинади. Чимкентнинг олиниши билан ис-тилочиларнинг узоқни мўлжаллаб тузган режаси амалга ошиб, Оренбург-Сибирь қўшинлари бирлаштирилди. Қўшин бош-лиғи қилиб Черняев тайинланди. Хуллас, Россия империясининг кенг истилочилик фаолия- тини давом эттириши учун жуда қулай шароит вужудга келди. 1 8 63_йилда Польша, Литва, Белоруссия ва ўнг қирғоқ Украина- даги қўзғолонлар бостирилган эди. 1864 йилда эса Казказда тоғликларнинг сўнгги таянчи, ҳозирги Чеченистон ҳам рус қўшинлари тарафидан ишғол қилиниб, узоқ йиллар давомида рус мустамлакачиларига қарши курашга раҳбарлик қилган имом Шомил таслим бўлди. Бундан ташқари империядаги ички аҳвол Ўрта Осиёга қарши ҳужумкорлик кайфиятини ку-чайтирди. Л862_йиллардаги Шимолий Америкадаги фуқа-ролар уруши рус саноати учун келтирилаётган пахта оқимини тўхтатиб, бу хом ашёга эҳтиёжни кучайтирди. 1864 йилда Урта Осиё пахтасининг нархи Россияда 1860 йил д а нисбатан беш марта кўтарилиб кетди. Империя ташқи ишлар вазирлиги ҳар-бийлар билан биргаликда император номига тайёрланган ахбо-ротномада «Россиянинг Шарққа доимий назари кучли бўлгани»ни эслатиб, Ўрта Осиёдаги «ярим ёввойи қабилалар билан тинчликсевар сиёсат ўтказишнинг иложи йўқлиги» уқтирилди ҳамда Қўқон хонлигидаги беҳисоб табиий бойликларга алоҳида урғу берилди. Рус саноатчиларининг асл мақсадини матбуот ҳам ошкора қилиб, ҳукуматни «чўл қароқчилари билан пачаки-лашиб ўтирмасликка» чақирди. Москванинг «Голос» журнали очиқдан-очиқ зўрлик ишлатиш ва «ёввойи кучларга - куч ва тер рор билан жавоб қайтариш зарурлиги» га ундади. Генерал Кате нин эса Тошкентни эгаллаш русларнинг «Ўрта Осиё мулклари-га таъсирини бениҳоя оширишига» диққатни қаратди. Бундай шароит ва кайфиятнинг вужудга келиши урушқоқ рус генералларининг мустақил ҳаракатига кенг йўл очди. Босқинчиларнинг Тошкент ва Иқондаги мағлубиятлари Амалда Қўқоннинг чинакам ҳукмдорига айланган лашкар-боши Апимқул ички сиёсат бобидаги парокандаликка чек қўёл-мади. Натижада,

русларга қарши иттифоқни мустаҳкамлай ол-мади. Нуфузли амалдорлар ва саркардалар бошини қовушти-риш амалда мумкин бўлмади. Айниқса обрўли қозоқ бийлари-дан ҳисобланган Бойзоқбийнинг қатл этилиши хунук оқибат- ларга олиб келди. Қозокдар сардори Бойзоқбий Алимқулдан ҳукмни ўзгартиришни илтимос қилади. Бу ҳақда муаррих шун-дай дейди: «Амири лашкар: «Сен икки марра ахд қилдинг, яна буздинг» деб, жомадорга «Муни замбаракға солиб отқил!», деб буюрса, бечора Бойзоқ чол, қари киши эркан, ёши юздан ўтган 3£им™ r J5? YP ', T ' АМИРИ лашкар ' мени б У лай Қ^ма, кузимни кур қилиб Ҳуқандга жубор, мен Русияга дафъ бўламан, мени хабарим болаларим ва бийларга етса, санга ёв бўлур- хар иш қилиб, мени улдирма» деса, Амири лашкар қулоқ солмай, «кафил хат бераиин» деса ҳам қабул қилмай, охири юз пайса доруни замбаракка солиб, кичкина одам экан, ёнига икки боғ қуруқ беда тиқиб отдурубдур на ўлуги ва на суяги ҳам кўрунмадиТ Қозоқларнинг 120 бий сардори отаси Бойзоқбийнинг ўлими Алимқулга нисбатан обрўли қозоқлар оммасида кучли адоват уиғотди Ана шу адоват оқибатида улар русларТа кўн ГИ лл И аскар-зобит бўлиб хизматга киришган. Муҳа ммад-Солих.нинг гувоҳлигига кўра, «ўруслар олға чопиб зовурга ўзларини отдилар; уларнинг ик кинчи гуруҳи ёрдамга келмоқда эди. Шу онда девор устидаги шертабиат ва довюраклар ўзларини пастга ташлаб, зовур ичида ўруслар билан ёқама-ёқа ушлашиб бир-бирларини ханжар билан ўлдира бошладилар. Ҳатто баъзи кишилар қочиб кетаётган душман орқасидан қувиб ва ушлаб, ханжар ва қилич билан жанг қилдилар. Зовур ичидаги ўруслардан уруш ва талаш билан 72 кишининг боши танасидан кесилиб, яроғ-аслаҳалари ўлжа олиниб, ғозийларга бўлиб берилди». Ана шу воқеа ҳақида рус зобитларидан К.К.Абаза ўзининг «Туркистон истилоси» китобида шундай деб ёзган: «Шаҳар деворига 2 рота ва 4 замбарақдан иборат ҳарбий қисм подпол ковник Обух қўмондонлигида. ҳужум қилди. Кўп ўтмай улар деворни тешишга эришдилар. Шундан кейин Обух подполков ник Лерх билан ҳал қилувчи ҳужумни бошлаб юборди. Аммо

қўқонликлар шу даражада қаттиқ ўққа тутдиларки, солдат де-ворга етгунча барча бошлиқларидан айрилдилар. Обух эса, ўлар ҳолатда жароҳатланди. Черняев ёрдамга келган бўлса-да, лекин вақт ўтган эди, йўлда ўликлар ётарди, ярадорлар жон бермоқда эди. Тириклар эса, зовурда қалашиб мадорсиз ётишарди. 80 га яқин киши ўз бошлиқларининг «жасорати» учун ҳалок бўлди-лЪр. Черняев аскарлари ашуласиз ва хурсандчиликсиз ғам-ғусса билан Чимкентга қайтдилар. Аммо уларнинг ҳар бири қўқонликлар ғалабадан қувонаётганликларини яхши тушунар-дилар». Муаррих Аваз Муҳаммад Аттор Хўқондий Қўқон хони Сул-тон Саидхонни «жаноби соҳибқирон» дея улуғлаб, бу ғалаба ҳақида шундай ёзган: «Кофирлар ўз жойларига қайтиб кетди-лар. Тошкентликлар бу фатҳу зафарни эшитиб, жаноби соҳиб-қиронга беҳисоб лашкар билан бир неча кофирнинг бошини ҳадя ва совға сифатида жўнатдилар. 19-жумадул аввал, чаҳор-шанба кунида бу башоратли хабар ул хосиятсиз бошлар билан бирга Ҳўқанди латифга келди. Кабиру сағир, фуқаролар бир неча кун хурсандчилик қилдилар». Сўнгра улар Тошкентда ғолибларни қандай қутлашгани ҳақида Муҳаммад Солиҳ қори ҳам ёзган: «Султон Саидхон ва мулла Алимқул амири лашкар кўп аскарлар билан Чирчиқдан ўтганда шаҳар аҳли, акобирлари, уламолари, фозиллари, сар-дорлар ва шайхлар уларнинг қаршисига чиқиб зиёрат этиб, йиғи-сиғи билан кўришиб ва дуога қўл кўтариб, уларни шаҳардаги ҳукумат саройига олиб келдилар. Уларга мужохилляп ғозииларва шаҳар аҳолиси қатнашувида^зиёфат 6 ep 1864 иилнинг ноябрь ойида Тошкентда Султон Саидхонлан Шаихондтаҳурнинг катта кўчаси бўйлаб Сағбон кўчаси ва Сағбон дарвозаси орқали Сариоғоч йўлиға чиқади Тлар оу ергача «ҳар бир маҳаллада ва масжидлар олдида Хаб жамоа аҳлидан дуо ва фотиҳа олиб» келдилар:

Кетма-кет шундай хабар келдиким, бир неча юз ўрус кофирлари дабдаба билан яқинлашиб келмоқца эдилар. Бу хабарни эши-тиб соҳибқироннинг ғафлат уйқуси бошидан учди. Мардлик ғайрати унинг ҳамма паю суякларида ҳаракатга келиб, аҳли лашкарини қуроллантириб, кофирлар йўлини тўсиш учун жўнади. Сарбозлар душман йўлини ҳамма томонлама босиб олдилар. Қору муз отларнинг кўкрагига тегар, ҳаво совуқлиги эса ифрот қаддига етарди. Шу кечани сарбозлар от устида ўтказдилар, уларнинг кўпчилигини совуқ урди. Кофирлар эса ўзлари кавлаган хандақларга кириб, юз минг ранжу азоб ила кечани кундуз қилдилар ... Ислом лашкарининг ғозийлари тўрт томондаги кофирларга қарата ўқ ёмғирини ёғдирдилар. Ёш пахдавон йигитлар отларига миниб, ҳар тарафга чопиб кетди-лар, кофирлар эса ваҳимага тушиб, уларни ўзларига йўлатмас-дилар. Шундай қилиб, кечгача жанг қилсалар-да, ҳеч бир нати-жага эриша олмадилар. Кофирлар тоғдек мустаҳкам эдилар. Аклли одамлар ўз расму ойинларига қараб, маслаҳат қилиб, ҳийла йўлини тутдилар. Улар бир кеча-кундуздан кейин ҳар хил нарсалар — намат, дарахт шохлари, қору муздан «қорабўй-ра» ясаб уни олдиларига қўйиб юмалатиб, кофирлар мавзеига яқинлашдилар. Уларнинг орқасидан паналаб келган навкарлар тўсатдан душманга ҳужум қилиб, кофирларни паришон ҳолда нобуд этдилар. Баттоллардан ўттиз-қирқ киши от ва туяларни миниб, Туркистон сари қочишга тушди. Мард сарбозлар бун-дан хабардор бўлиб, уларга етиб олиб, ақлсиз кофирларни мил-тиқ билан отиб ўлдиришди. Минг хил ҳийла ва найранг билан шу қавмдан 3—4 нафари қутулиб, Туркистон қалъасига етиб бордилар» 1 . Иқон жангида рус аскарлари ва зобитларидан 57 нафари ўлдирилиб, 43 нафари жароҳатланган эди. Тошкент ва Иқондаги босқинчиларнинг мағлубияти мамла-кат ватанпарварларини руҳлантириб, келгуси синовларга маъ-навий бирдамлик бағишлади.

Тошкент жангидаги жасорат ва хиёнат 1865 йилнинг баҳорида генерал Черняев Ниёзбек қалъасини босиб олди. Тошкентга русларнинг иккинчи ҳужуми бошланди. Черняев юрт хоинларидан бири Абдураҳмонбек Шодмон ўғли-нинг маслаҳати билан Бўзсув тўғонини бузиб, уни Чирчиқ сойига буриб юборди. Абдураҳмонбек аслида Тошкент шаҳри- нинг Чувалачи маҳалласидан бўлиб, Черняевга муҳим маълу- мотларни етказиб турган хиёнатчилардан эди. Вақтида, Абду - раҳмонбек кўнгилли равишда Россия хизматига ўтади. Душ манга сотилган хоинлардан яна бири шаҳарнинг энг катта бойларидан Муҳаммад Соатбой бўлиб, у Петропавловск, Троицк ва Россиянинг бошқа шаҳарларидаги савдо- сотиқ доиралари билан яқин алоқада бўлган. У Россияга хайрихоҳ савдо аҳли-нинг сардори сифатида Тошкентдаги иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий вазият ҳақида генерал Черняевга мунтазам равишда маълумотлар етказиб турган. Кейинчалик Россия империяси фахрии фуқароси ва ААвдиё. Анна» олтин нишони соҳиби булган Сайидазим Муҳаммад ўғли хам ватанфуруш сотқинлар орасида алоҳида ажралиб туради. Муаррих Муҳаммад Солиҳнинг сўзи билан айтганда, улар ўз маслаги ва ватанидан юз ўгирган кишилар эдилар. Юрт фидойилари бу вақтда Тошкент мудофааси учун зарур бўлган барча чораларни кўришган. Улар Оқмачит маҳалласида истиқомат қилувчи Эшон Бобохўжа Аминни рус босқини ҳақидаги хабарни етказиш учун Қўқонга юборадилар. s Воқеаларнинг бевосита қатнашчиси ва жонли гувоҳи бўлган Муҳаммад Солиҳнинг ёзишича, Мингўрикда Тошкент аҳли иштирокида Султон Сайидхон, Алимқул ва сарбозлар шарафи- га зиефат берилади. Ана шу анжуманда лашкарбоши Алимқул нутқ сўзлаб, Тошкент аҳлига душманга қарши кўрсатган жасо- рати ва қаҳрамонликлари учун миннатдорчилик билдиради

Донгдор саркарда душман билан уларни «бир томчи қони қол- гунча» курашишга даъват қилади. Муҳаммад Солиҳнинг яна езишича, Алимқул Бухоро амирининг худбинлик билан олиб бораетган Сиесатини қоралаб, қаҳрли оҳангда амирга таҳдид ила оташин маъруза қилади. Муҳаммад Солиҳ шаҳар мудофаачиси ҳамда муаррих сифатида лашкарбоши Алимқулнинг Тош кент мудофааси учун курган чора-тадбирлари хусусида зўр кутаринкилик билан қалам тебратади. Тошкентга келган сар бозлар ва ғозийлар орасида қўқонликлар, андижонликлар наманганлиқлар, ўратепаликлар ва бошқа юрт фидойилари ҳам6 og эли- Уша жанг арафасида бомдод намози адо этилгандан кеиин одамлар руҳланиб, душман билан олишувга шай туришди. Жангчиларга оддий фуқаролар, муллаваччалар ва бошқа ғозиилар ҳам қўшилиб, Афросиёб тепалигида марра эгаллашди. Лашкарбоши Алимқулнинг ўнг қўл сардори, тажрибали саркарда Султон Содиқ Кенесарин бошчилигидаги сарбозлар душман тарафга разведкага боришди. Бу вақгда рус аскарлари Шуртепадан чиқиб Олтинтепага ўрнаша бошлагани маълум булди. Бош қўмондон Алимқул душманга қарши биринчи навбат-да қора кийимли сарбозларни, кейин нимча кийганларни ва орқасидан жиба кийган 2000 навкарни, 2000 кулоҳпўшларни сунгра милтиқ билан қуролланган отлиқларни юборди Улар-нинг кетидан яна отлиқлардан ва кўнгилли фидойилардан ибо-рат кучлар боради. Амири лашкар Алимқулнинг ўзи отЛаниб сарбозлар ва ғозийлар орқасидан тезлик билан Афросиёбтепага чиқади. Вазиятни чамалаб, шаҳарнинг Қўқон дарвозасига зам-баракларни шундай тартиб билан ўрнаштирадики, ҳар бир жанговор саф бошидан охирига қараганда худди бир одам тур-гандек кўринарди. Сафлар орасида 36 замбарак ўрнаштирилди. Кўп ўтмай душман тўплари гумбирлаб ўт очади. Муҳаммад Солиҳнинг ёзишича, «ўрис аскарларига қарши тўп ва милтиқлардан ўқлар отилди. Шундан кейин жанг май-дони тўп ва милтиклар

тутунидан киши бир-бирини кўра ол- майдиган даражага етди». Бу вақтда, «Алимқул ҳар бир жангчи олдига бориб, хусусан баҳодирларга, сардорларга ва сарбозлар-га ширин сўзлар билан мурожаат этиб, дин ва ватан учун жанг- га руҳлантириб турди». Отлиқлар уч тарафдан ҳужум қилиб, душман сафини тўзитди. Олчоқ ва Олтинтепа мавзелари орқа-ли Шўртепагача русларни таъқиб қилдилар. Чекинган рус қўшини тепаликка чиқиб жон сақлади. Дастлабки тўқнашув шу тариқа юрт мудофаачилари фойдасига ҳал бўлди. Руслар усти-дан қозонилган бу дастлабки ғалаба довруғи хонликнинг барча жойларига тарқалиб, мамлакат мудофаачилари руҳини кўтарди. Қўқон хони билан Алимқул ҳали душман кучлари буткул мағ-луб бўлмаганини яхши англаган ҳолда, келгуси жанг режалари-ни муҳокама қилиш учун ҳарбий кенгаш чақирди. Кенгашда Тошкент вакиллари катта жасорат ва ғайрат билан ғалабага эришилганлигини эслатишиб, Султон Содиқ ва унинг иниси Арслон Кенесари ўғиллари бошчилигида навкарлар ва ғозий-лар билан Туркистон, Оқмачит, Тўқмоқ ва бошқа руслар эгал-лаган жойларни озод қилиш учун бориш зарурлигини айтиша-ди. Аммо кенгашда худбинлик ҳолати ҳам кўзга ташланади. Қўқонлик Отабек шарбатдор қозоқ сардорлари кучайиб кети- шидан хавфсираб, Алимқулга шундай дейди: «Агар уларнинг бу режалари рўёбга чиқиб қолса, у вақтда бириси хон, бириси вазирликни хохлаб, биздан юз ўгириши турган ran » 1 . Кенгашда ана шу фикр устунлик қилиб, дастлаб ички низоларни туга-тиш, сўнг русларга қарши урушни давом эттириш лозимлигага келишилади. Ҳарбий кенгашнинг дастлабки ютуқни мустаҳ-камлаб, жангни давом эттириш ўрнига, душманга нафас рост-лашга имкон берувчи бундай хатонинг юзага келиши хунук оқибатларга олиб келди. Шўртепада турган рус аскарлари билан тўқнашув кенгаш хатосини рўй-рост исботлади. Шўртепа қалъасининг нариги томонида уч бўлинмадан иборат рус аскарлари билан жанг ни-ҳоят даҳшатли бўлди. Қўлига қурол

олиб жанг қилган Муҳам мад Солиҳнинг ёзишича, «Тўплар ва милтиклар оғзидан дума-лоқ ўт-олов чиқиб, ҳавога парвоз этиб, душман устига ёғар эди. Жасур ва фидойи сарбозлар ва мужоҳидлар уруш майдонида душманни ёқасидан тутиб ва муштлаб, қўлларидаги тиғ, қилич ва найзалар билан жанг қилдилар. Майдонда ўлган ва жаро-ҳатланганларнинг оҳ-воҳлари ва фарёдлари ҳар томондан эши-тилиб турарди» 1 . Бош қўмондон Алимқул шахсий ибрат кўрса- тиш учун ўзини жанг майдонига отди. Алимқулга дуч келган ҳар бир душман чавандози омон қолмаган. Жанг авжига чиқ- қан пайтда бир ўқ Алимқулнинг киндиги пастидан тегиб, у қаттиқ жароҳатланади. Гувоҳнинг ёзишича, Алимқул от усти- дан йиқилаётганда отнинг бўйнидан маҳкам тутиб, ўзини яна от устига олди ва шу ҳолда тўпхона олдига бориб, фармон берди: «Тошкент фуқаролари аста-секин орқага қайтиб, ўзла- рини шаҳар ичига олсинлар, бошқа сарбозлар ва мужоҳидлар эса урушни давом эттирсинлар». Яна бир муаррих мулла Олим Маҳмудҳожанинг ҳикоясига кура, қипчоқ ва қирғизларнинг баъзи бошлиқлари ниҳоятда хавф-хатарли ва тақдирни ҳал этувчи дамларда очиқдан-очиқ жанг қилишдан бош тортган: «Тошкентдан тахминан ўн икки чақиримлик Олчоқ мавзеига яқинлашганда мулла Алимқул кўрибдурларким, Русия қўшини бир жойга жам бўлиб туруб- дур. Аларнинг муқобилига мулла Алимқул отлиқ мерганларни пиёда қилиб, тўпчи сарбозларни ёнига қўйиб, тўпларни рўбарў айлаб, икки тараф отишма бошлабдир. Ҳар икки тарафнинг тўп-туфанг отишидан ва чангу ғубордан уруш маъракаси қо-ронғу бўлиб, бир-бирларини кўрмайдуғон даражага етуб, бу урушда Мулла Алимқул ўзи қўшинга бош бўлиб, гоҳ бул тараф, гоҳ ул тарафдаги аскарларнинг тепасига бориб, кўнгил сўраб турган. Аксар қипчоқ- қирғизия саркардалари қўшинлар билан урушга аралашмай мулла Алимқулга кўриниш айлаб, тепа усти-дан урушни назорат қилиб турубдурлар. Мулла Алимқул Юнус- жон шиғовулни юбориб айтибдурларким: «Бу қандай аҳвол... хусумат ва адоватнинг вақти эмас, уруш тамом бўлгандан ке- йин ҳар нима

кўнгилларингизда бўлса муддоан табъ жойига етказурман. Ҳаммамиз иттифоқлашиб обрў олайлук, бўлмаса муЛКу мамлакат, давлат қўлдан кетадур. Бу сўзларни Юнусжон шиғовул еткургон ҳолда аларнинг ичидан Пўлод қирғиз ном дағал одам қаттиқ ва нодуруст жавоб бериб, Юнусжонни қай- тарди. Шул уруш асносида мулла Алимқул сувора ҳар қайси қўшин дастасида гоҳ тўпчилар, гоҳ пиёда мерган ва отлуғ ас- карлар олдига бориб, ҳар қайсиларига ўзи амр бериб турган ҳолда, биқинидан ўқ тегиб отдин йиқилди. Дарҳол уни от ўза олиб, қўшиннинг назарига соғ одамдек кўрсатиб, қўшинга дар ҳол тўп ва тўпхоналар илан аскар Тошкент рафига қайтсин, деб амр берилди». Алимқулнинг ярадор бўлиб, сафдан чиқиши мудофаачилар- га қаттиқ таъсир кўрсатди. Шунга қарамай улар ўз куч ва иро- даларига таянган ҳолда замбаракдан душманга қарши ўт очиб, сўнг карнай садолари остида ҳужумга ўтишди. Душман билан юзма-юз жанг қилган фидойилар тартиб билан Салор ариғи томон чекинишди. Аммо мудофаачиларнинг айрим гуруҳлари бирин-кетин жанг майдонини тарк эта бошладилар. Қипчоқ-қирғиз ва андижонликлар қўлга тушган ўлжаларни олиб Фар- ғона томонга қараб йўл олдилар. Мулоҳаза учун далолат Жангчи муаррих Муаррих Муҳаммад Солиҳ қуролдошлари билан даладаги икки тўпни шаҳар ичига жойлаштиришга ёрдам бераётганда белига олтин камар боғ-лаган, кумуш ғилофда қилич ва олтин сопли ойболтаси бор сардорлардан бирига кўзи тушади. Муҳаммад Солиҳ уни шаҳардан қочаётгани учун хоин- ликда айблаб, темир таёқ билан елкасига туширади. Русларнинг тўпдан отган снарядларидан бири тўпчиларни ўлдиради, баъзиларини эса жаро- ҳатлантиради. Натижада тўп отувчи киши қолмаганидан Муҳаммад Солиҳ ҳамроҳлари билан ўқни тўпга жойлайди. Шунда бир ёш йигит келиб, исми Тошмуҳаммад эканлигини ва

Оққўрғонданлигини маълум қилиб, тўп отишга киришади. Бу йигитнинг отган ўқлари хато кетмасдан мўлжалга # тегиши орқасида рус замбаракларининг овози ўчади. Бундан хурсанд бўлган Му ҳаммад Солиҳ унга шундай дейди: «Эй, жон ўғлим, хизматинг шарофатидан мусулмонлар катта фойда кўрдилар. Қалъа кунгирасидан қарайлик-чи, ўқлар бекорга кетмаганмикан. Тездан қарасак, руслар Ниёзбекни катта йўли бўйлаб тўпларини пастлик ерга қўйиб, сўнгра аста-секин Шўртепа томонга юрдилар. Буларни кўриб тарихчи Тошкандий «Охиратинг обод бўлсин, зоту зурриётингга раҳмат!», — деб Тошмуҳаммадни дуо қилди». Муҳаммад Солиҳ ҳамроҳи Эшонхон ҳожи билан масжиддан чиққанда, Чу с т ҳокими Муҳаммад Айюб минг кишилик отлиқ аскари билан шаҳардан кетаётганини кўрди. Уларга «қаёққа кетаётирсизлар», деб савол берилган- да, «руслар Кўкча дарвозаси томон келмоқчи, амири лашкар мулла Алимқул ўша ёққа боришни буюрдилар», деб жавоб беради. Шу пайтда бир киши Амири лашкар ўлдилар, улар қочиб кетаётир, деган. Чует ҳокимига «Ҳуку- мат берган тузини» инобатга олиб, душманга қарши урушни давом эттириш лозимлигини айтганда, ҳоким: «Бу муллавачча нималарни гапираяпти», — деб қиличи билан унинг бошига туширмоқчи бўлган. Муҳаммад Солиҳ эса чаққонлик билан милтигининг қўндоғи билан ҳоким отининг тумшуғига ва орқа томонига урганда гандираклаб, орқага кетаётган отларга бориб Прил ган. Муҳаммад Солиҳ яна бир воқеанинг гувоҳи бўлган. У кўчада кетаётган- да чопони ичида қиличи бор икки кишининг юк ортилган икки отни етаклаб кетаётганликларини кўради. «Бизлар савдогарлармиз, ҳукумат саройига бо- раётирмиз», — дейишади улар. Аммо Муҳаммад Солиҳнинг шогирдларидан бири у отлиқлар Қўқондан қори Шамсиддин томонидан мулла Алимқулга уруш харажатлари учун юборилган маблагларни олиб кетаётган Ҳакимхўжа ва Ёқуббойвачча номли кишилар эканлигини маълум қилади. Юклар давлат хазинасига тегишли маблағ эканлигини англаган Муҳаммад Солиҳ хазинани

Муса Муҳаммадбий деган кишининг уйига туширтирган ва ўгирланишдан сақлаб қолган. Шундан кейин Муҳаммад Солиҳ бу ҳакда маълумот бериш учун Султан Сайидхон ҳузурига боради. У ҳамроҳи Эшонхўжа билан Балх ариғи кўпригидан ўтганда подшоҳлик анжомларини ва ҳар хил нарсалар- нинг тепасида турган Тўрақул деган шахсга дуч келган. У киши хазинага тегишли нафис ва қимматли буюмларни шаҳар ичига олдиришда ёрдам беришни Муҳаммад Солиҳдан илтимос қилган. Бу суров сарбозлар ёрдами билан амалга оширилган. Кейин маълум бўлишича, хазина моллари қаер- гадир олиб кетишга тайёрлаб қўйилган экан. Муҳаммад Солиҳ Султон Са иидхоннинг дарвозанинг шимолидаги Давлатбой деган кишининг ўрикзори- да турганини аниқлайди. Муҳаммад Солиҳ Султан Сайидхоннинг: «Қаердан келаетирсизлар», — деган саволига шундай жавоб беради: «Мужоҳидлар ва ғозиилар жамоасига Қўқон дарвозасини беркитдириб, паришонҳол ва ҳар томонга қочаётган кишиларни ўз жойларига қайтариб ва яхши сўзлар билан кўнгилларини кўтариб, юракларидаги ҳар турли ваҳима ва хавфни чиқариб подшоҳликка тегишли турли молларни ва маблағларни талон-торож этиш- дан холи этиб, маълумот бериш учун ҳузурингизга келдик». Шунингдек у сўзининг охирида Тошкент шаҳрининг «қуршовдаги қўл-оёқсиз ва ташна-ликда қолган халқини озод этишнинг охири бахайр бўлишлигини», «яхши ном қолдириш ва буни авлодлар қалбида абадул абад сақлашини таъкид- лаб ўтади». Муҳаммад Солиҳнинг чин юракдан айтган сўзлари Отабек шарбатдор- нинг ғазабини қўзғатди. У ўзини тутаолмай, навкарларга Муҳаммад Солиҳ- ни отиб ташлашни буюрди. Аммо, Муҳаммад Солиҳ кўчанинг ўртасига тушиб улардан олдин милтиқлари билан уларнинг пешонасини нишонга олади. Бу ҳолни кўриб турган вилоят катталаридан бири эшон Мансурхожа-«Отабек ҳозир шундай вақтки, фитна-фасодни ва халқнинг паришонлигини даф этио ва орқага қайтиб, мамлакатдорлик ишлари билан машғул бўлиш даркор. Аини бир вақтда подшоҳлик асбобу анжомларини бир ерга тўплаш лозимдир», — дея уни

вазминликка чақирди. Шундан кейин йўлга чиқишга отланиб турган Султан Сайидхон «дарҳол отининг жиловини орқага буриб ва қаитиб» Муҳаммад Солиҳнинг олдига келиб, ўзининг Тошкентдан кет-маслигини аитади. Муҳаммад Солиҳ шу тариқа ўзи шахсан Тошкент мудо- фаасига муносиб ҳиссасини қўшади. Тошкент хони.- Султон Сайидхондан юз ўгириб қочиб кетган қипчоқлар, қирғизлар ва айрим қўқонлик сардорлар Қўқонга чекиниб,' тахтга янги хонни ўтқазиш ҳаракатига тушиб қолган бир пайт-да Тошкент халқи Султон Сайидхонга содиқ қолиб, уни қайта хонлик тахтига ўтқазишади. Муаррихнинг ёзишича, мамлакат аъёнлари, ашрофлар ва мутасаддийлар, хусусан, Содиқ тура ва унинг иниси Арслон тура, мулла Солиҳ додхоҳ, Бобожон пон-садбоши, мулла Содиқ ва Отақул махрам ясовул ва бошқа сар - дорлар ҳозир бўлишиб таъзим ила салом беришиб, юзларини подЯоларининг мазаллати тупроғига суртиб, амал даражалари мақомига яраша ўтиришиб, якдиллик билан Султон Сайидхон-ни тўрт бурчакли оқ кигизнинг устига ўтқазиб, юзини қибла томонга қаратиб қўйдилар. Тўрт жамоа ва қабила бошлиқлари кигизни бир бурчагидан, уламо ва фозиллар иккинчи бурчаги- дан, Содиқ тура ва Арслон тура ва бошқа элат бошлиқлари учинчи бурчагидан, Қўқон сардорлари тўртинчи бурчагидан Тошкент аъёнлари, ашрофлари ва саркардалари, жумладан,' Шер Алибий, ҳаммалари бирданига такбир айтиб, саловот ўқиб, йиғлашиб уни подшоҳликка кўтаришди ҳамда подшоҳлик тожини унинг бошига кийгизишди. Шу онда улар «Муборак бўлсин!» дейишиб, уни табриклашдилар. Султон Сайидхон ша-рафига зиёфат берилди. Султон Сайидхон Муҳаммад Солиҳнинг хизматларини тақ-дирлаб, унга шойи тўн кийгизиб шундай деган: «Эшони домул-

ла! Энди давлатга шерик бўлдингиз, хабар олиб турсунлар». Шу равишда Тошкент ўз хонига эга бўлиб, Қўқондан мустақилли- гини намойиш этади. Ана шу воқеа арафасида Муҳаммад Солиҳнинг амакивачча- си эшон Юсуфхўжа Иноғомхўжа читфурушнинг ўғли хонадо- нидан мулла Алимқулнинг жасади олиб чиқилиб, Шайхондта- ҳур қабристонига қўйилган. Мулла Алимқулнинг жон бериши ва дафн этилишини Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқондий шундай баён этган: «Қирғиз ва қипчоқлар вафосизлик қилиб, Ҳўқанди латифга кетган кунларида сартия аҳолиси замон хонига вафо- дорлик кўрсатиб, амири лашкар билан қолдилар. Қипчоқ ва қирғизлар хиёнати амири лашкарга ҳам маълум бўлди. Бундан дард чекиб, Алимқулнинг касаллиги яна оғирлашди ва пешин- дан кейин унинг руҳ қушчаси тананинг тор қафасидан халос бўлиб, жаннат оламининг фазосига учиб кетди. Жонни жон ато қилганга бериб, шаҳодат даражасига етди. Амир лашкарнинг фарзандлари, хотинлари ва тобелари бу аҳволни мушоҳада қилиб мажруҳ қалблари яна маҳзун бўлди. Сабру қарор жабри- ни қўлдан бериб, ғам ва қайғу тариқасига ўтдилар. Аркони давлат, аъёни шавкат сартия мамлакатининг акобиру ашрофла-ри, Тошкентнинг каттаю-кичиги ҳамма қайғуга тушиб йиғла- дилар. Кўзларидаги ёшлар дурга ўхшаб оқарди. Алқисса, ул жамоатнинг нолаю фарёди фойда қилмади ва бу дарди бедаво- га илож ҳам топилмади. Ниҳоят, Фоҳира дунёнинг орият либо- сини амири лашкар танидан ечиб, охират либосини кийинтир- дилар. Аркони давлат ва аъёни мамлакат мулла Алимқулнинг жасадини қайси маконга қўяйлик, деб машварат қилиб бир қарорга келолмадилар. Шу маҳал амири лашкарнинг бир неча ишончли кишиси ўзаро маслаҳат қилиб, иттифокдиқда жасад- ни фозиллар қуёши ҳазрат Шайховандтаҳур мозорида дафн қилдилар» 1 . Султон Сайидхон Россия тажовузига қарши курашда ёрдам сўраб Туркия султонига, Бухоро амирига ва Қўқонга элчилар жўнатди. Қўқонга юборилган элчилар жанг майдонидан қочиб бораётган Қўшпарвоначи қипчоқ ва Мирзо Аҳмад қушбеги бошчилигидаги навкарларни Пскент ва Қурамада учратиб, ёр дам бериш тўғрисидаги хатни топширишди. Аммо улар орқага қайтишга кўнмай, Султон Сайид ва муфсид Отабек шарбатдор номларига хат ёзиб, қандай бўлмасин

Султон Сайидни Қўқонга олиб кетишни, акс ҳолда тахт бегоналарга ўтиб кетишини маъ лум қилдилар. Улар Сирдарё қирғоғидаги Сарой деган жойда Шодибекнинг ўспирин ўғли Худойқулни тахтга ўтқазиш билан хусусий манфаатларини қондирмоқчи бўлдилар. Кўп ўтмай ушбу 12 ёшли йигитча Саройга олиб келинди, сўнг Қўқонга йўл олишди. Бу ерда қипчоқ ва қирғизлар ҳокимиятни эгаллаб, Худойқулни тахтга ўтқаздилар. Кейин эса халққа зулм қилиб, яна солиқлар солишди. «Кофирларга қарши ғазовот» учун деб фуқародан юз минг тилла пулни йиғиб олишди. Муҳаммад Солиҳнинг ёзишича, Бухорога себзорлик эшон Ҳакимхўжа қозикалон бошчилигида ҳар даҳадан тўрт оқсоқол юборилади. Бухоро амири ўз мактубида Султон Сайидхоннинг унга бўйсуниши ва шундан кейингина Тошкентга ёрдам бериш мумкинлигини ёзади. Амирнинг мактуби шаҳарнинг нуфузли кишилари томонидан муҳокама этилади. «Тарихи жадидаи Тош- канд» асари муаллифи Муҳаммад Солиҳ бу кенгашда, Бухоро амирининг таклифини Қўқоннинг олий лавозимдаги амалдор-лари, хусусан, Отабек шарбатдор қувватлаб, Султон Сайидхон-ни Бухоро амири ҳузурига юбориш ҳақидаги амирнинг талабини қувватлаганини, унинг ўзи мазкур кенгашда Муҳаммад Солиҳ қатнашганини ва хонга савол берганини эслайди: «Шаҳзода, сиз кимнинг фарзандисиз?» Жавоб бердилар: «Шаҳид Маллахоннинг арзанда ва азиз ўғлиман». Мен дедим: «Отасига ҳам, ўғлига ҳам раҳмат. Бириси адо-лат ноғорасини чалди, иккинчиси эса, ғазот ва жиҳод йўлида хизмат кўрсатиб ва яхши ном чиқариб, ўзга ҳукмдорларни ҳай-ратга солди. Шаҳзода бамисоли хонлик хазинасидаги жавҳар-дир, уни бекордан-бекорга қўддан бой бермаслик лозим. Бу зотни этагидан тутиш бурчимиздир. Ҳали қўлга кирмаган на-сияга ишониб қўлдаги нақцни бериш ярамайди. Давлатнинг тузини ичган ҳар бир амалдор ва саркарда унинг ғамини емай, хизмат қилмай ва ўз вазифасини адо этмай ҳар томонга қараб қочса, фуқаролар душманнинг асирига айланиши турган ran ». Муҳаммад Солиҳнинг бу оташин нутқи кенгашда кучли та-ассурот

уйғотди. Отабек шарбатдор шайхондтаҳурлик мулла Гулмирзе,оқсоқол ўғлини Бухорога элчи қилиб юборишни так-лиф қилди. Аммо Муҳаммад Солиҳ бунга эътироз билдирди. У генерал Черняев ҳузурига ақлли ва тадбиркор элчини юбориб, урушнинг тўхтатилишини ва унинг Чимкентга қайтишини так-лиф этиб, бу режа амалга ошса, ҳарбий тайёргарлик кўриш учун вақтдан ютиш мумкин бўлишини айтди. Бу таклифга кен-гашдаги жоҳил кимсалар қарши чиқиб, «Бизлар русларга бош эгиб ҳеч вақт элчи юбормаймиз», — дея калондимоғлик билан мажлисни тарк қилишди. Султон Сайидхон эса муаррихнинг сўзларидан таъсирланиб, унга шойи тўн кийгазди. Бухородан Искандар бошлиқ элчилар келиб Султон Сайидхонни расман амир томонидан Бухорога таклиф қилишганида ва кенгашдаги кўпчилик унга қўшилганда ҳам, Муҳаммад Солиҳ қори ўғли эътироз билдириб, шундай башоратомуз сўзларни айтади-«Давлат тузини ичган амалдорлар ва сардорлар қочсалар қалъанинг тупроғини ялаб ётган фуқаро, ғариблар бева-бечора-ларнинг қўллари қиёматгача уларнинг ёқасига ёпишиб, маломат ва таъна остида қоладилар». Лекин унга қулоқ солмадилар. Қисқаси, тазйиқ остида Султон Сайидхон 1865 йил 9 июнда Мирҳамид Мирҳалим ўғли бошчилигида 500 аскар ва бир тўп билан Бухорога йўл олди. * * * Генерал Черняев эса шаҳарни тўпга тутишда давом этар эди. Унинг зарбдор кучлари Сирдарё қирғоғидаги Чиноз қалъа-сини эгаллади. .1865 йил 14 июндан 15 июнга ўтар кечаси полковник Абрамов, подполковник Жемчужниковлар қўмон-донлигидаги 7 рота ва 8 замбаракдан ташкил топган аскарлар аста-секин боғлар орасидан Камолон дарвозаси томонга қараб юрдилар. 15 июнь эрта тонгда рус аскарлари тўсатдан Тош-кентнинг Камолон дарвозаси деворидан ичкарига бостириб кирдилар. Муҳаммад Солиҳнинг сўзларига қараганда, руслар даставвал деворнинг бир киши ўтадиган тор жойидан кириб олишган. Сўнгра дарвоза ва девор устига чиқишиб, у ердаги тўпни ерга улоқтирганлар ҳамда Муҳаммад Солиҳ ва унинг атрофидаги кишиларга қарата милтиқлардан ўқ отишган. Шу пайтда

мулло Исматилло деган бир киши қўлтиғидан тўрт бўлак тошни чиқариб: «Биз ҳам чимкентликларга ўхшаб гуноҳ-кор бўлиб, ҳаром ўлайликми? Яхшиси, бу заминда ғозий ёки шаҳид сифатида ўлганимиз афзал», — деб қичқирган. Рус аскарлари Камолон дарвозасидан кириши биланоқ Абрамов 250 аскар билан девор ёнидан ўнг томонга кетган куча бўйлаб боради. Йўлда унга қарши 200 сарбоз 4 замбарак билан ҳужум қилади. Аммо душман ғолиб келиб замбараклар жарга ташланади. Абрамов аскарлари уч жойда мудофаачилар-нинг қаршилигини синдириб, бир неча тўпни ўз жойларидан ағдариб ташлаб, тўғри Қорасарой дарвозасига қараб юради-лар. У бу ердан Эски жўва бозори томонга қараб ҳаракат қилиб, дуч келган тўсиқлардаги мудофаачиларни қириб таш-лайди. Подполковник Абрамов, майор Делакра ва подполков ник Жемчужниковларнинг аскарлари Қўқон дарвозасини очадилар. Шундан кейин Краевскийнинг ҳарбий қисми шаҳар ичига киради. Кейинги жанглар Анҳор атрофида давом этади. Муҳаммад Солиҳнинг гувоҳлик беришича, рус аскарлари баланд овоз би лан «ур-ра», деб тўрт томонга милтиқ отишиб, йўлларида учра-ган одамни олдиндан ва орқадан отиб кетавердилар. Мулла Муҳаммад Юсуф деган кишининг таклифи билан катта кўча-нинг олд томонини аравалар билан тўсишга киришилади. Му - ҳаммад Солиҳ ғозийлар ва сарбозлар' билан Анҳор кўпригининг ғарб томонини аравалар билан тўсиб баррикадалар қуришга бошчилик қилади.

Кўприкнинг ҳар икки томонида дўконлар бор эди. Бир вақт, «ўруслар икки томондан «ур-ра» деб қичқи-ришиб, бирданига милтиқлардан ўт очадилар. Ғозийлар қўрқ-масдан домулло Фозил охундга қарашли дўконларнинг иккин- чи томонига ва масжидга ўрнашиб олиб ва милтиқ отиш учун дўконларнинг деворларини тешиб, жангга шай бўлиб турдилар. Руслар то тўпларини жойлаштиргунга қадар дўконлар ичидан уларга қарши ўқ ёғилди». Шаҳар уламолари ғозийларни жангга^ отлантиришда жон-бозлик кўрсатдилар. Шайх Абу Ҳаким Ўрда тўғонининг ус-тига чиқиб қўлидаги таёғини ерга уриб «кофирларни ўлди-ринглар!», деб бақирган ва Қўқон дарвозаси томонга қараб чопган. Душманнинг унга милтиқ ўқталишига қарамай, тик-ка туриб олган ва қаттиқ жароҳатланган. Шу ҳолда у «икки кўзларидан ёш оқизиб ва такбир, саловат ўқиб, ғозийлар ва мужоҳидларга: «Мени қўяверинглар, душманни ўлдиринг-лар»,— деган. Юрт фидокорларининг қаттиқ қаршилиги туфайли душ ман Қўқон дарвозасини ташлаб чиқиб, Шайх Шиблий ари-ғидан ўтади. Сўнг Қўқон дарвозасидан чиқиб катта куча би лан Имом Ҳасанхон ва Саъид Маҳмудхон ўғли Юсуфхон масжидлари ичига кириб ўрнашадилар. Улар бу ердан тўплардан ҳар томонга сочма ўклар отишади. Оқибатда ма-ҳаллаларда ёнғин чиқиб, одамлар бошқа жойларга кетишга мажбур бўлади. Анҳор суви атрофидаги дўконларга ҳам душ ман томонидан ўт қўйилади. Мавзуга до и р ахборот Рус зобитининг гувоқлиги «Қорасарой дарвозасига етгач, Абрамов Кошғар ва Қўқон дарвозалари ўртасидаги белгиланган манзилга тўғри чиқиш учун шаҳар томон чапга бурилди. Лекин у шаҳар кўчасига утиши биланоқ ғоят кучли қаршиликка дуч келди — деярли ҳар бир қадамни жанг билан босишга тўғри келди. Сартлар дарахтлар орқасидаги уйларга, дарахтларга, деворлар ортига жойлашиб олган, кўчаларга тўсиклар ўрнатган эдилар. Уларни ўт очиш ва найзалар билан энди қувиб чиқишгач, яна шундай қаршиликка дуч келишарди. Шаҳар марказида халқни. ислом дини ва ўз хонадонини ҳимоя қилишга чақирган руҳонийлар

таъсирида шу даражада мутаассиблашган оломон аскарлари-мизга нафақат найза, балки ойболталар билан, балки қўли билан ҳам таш- ланардилар ва албатта, найзадан омон қолмасдилар». ( Ю.Д.Южакдя^Дзятие Ташкента. СПб, 1881) Солиҳбек додхоҳ Маҳаллий ва рус манбаларида Султон Сайидхон кетганидан сўнг шаҳар мудофаасига мударрис Муҳаммад Солиҳбек додхоҳ бошчилик қилди, — деган маълумотлар келтирилади. Кофирлар қанчалик ҳийла-найранг кўрсатиб, ярашиш хусу-сида ваъдалар бермасинлар, барибир, ғозийлар жанг қилишга тайёр эдилар. Тошкент ватанпарварлари ташқи ёрдамга кўз тиккан ҳолда урушни давом эттиришга қаттиқ бел боғлаган эдилар. «Улар, — деб таъкидлайди Муҳаммад Солиҳ, — урушни ҳозиргидек да вом эттирсак, шоядким, Хоразм, Бухоро, Фарғона ва Тошкент вилоятига тегишли атроф жойлардан ёрдам келиб қолса», 1 — деган умидда жанг қилишди. «Тошкентликлар, — деб ёзган эди Солиҳбек додхоҳ, — очликка, сувсизликка, ташналикка ҳамда ҳалокатга ва талафотларга қарамай, урушни давом эттириб, ша-ҳарни ўз қўлларида сақлаб турибдилар. Ҳозирда ғозийлар, етим-есирлар, очлар ва ташналар номидан ёрдам сўраб Киров-чи қалъасидан тортиб Қурама, Чиноз, Хўжанд, Жиззах, Самар канд, Бухоро, Қўқон ва Фарғона ерларига хатлар юбориш за- рур» 2 . Бу таклиф дарҳол маъқулланиб, кўрсатилган жойларнинг ҳукмдорлари номига хат тайёрлаш мунший Мирзо Юнусхон мулло Бобожон ўғлига топширилди. Шу тарзда 50 дан ортиқ хат тайёрланган эди. Аммо, сотқинлик разолатли интиҳога сабаб бўлади, хоинлар ўқ-дори омборини босқинчи русларга кўрсатиб беришди. Бу махфий омбор Ўрда ичида бўлиб, унга душман отган снарядлар тушгач, даҳшатли портлаш юз берди. Қирқ икки кунлик қамалда азоб чеккан халқнинг руҳига жуда ёмон таъсир этган бу ҳол, Черняевга ўз ёвуз мақсадига эришишни осонлаштирди. У энди Темур дарвозадан, яъни ша-ҳарнинг жанубвдан ҳужум уюштириб, Бухоро ва Хоразмдан келиши мумкин бўлган ёрдам йўлини кесиб қўяди.

Руслар томонидан Тошкентнинг ишғол қилиниши халқаро миқёсда ёмон кайфият уйғотиб, Англия, Туркия, Эрон, Хитой ва бошқа давлатлар томонидан кескин норозилик билдирили-шига асос бўлишини англаган Черняев маккорлик йўлига ўта-ди. У Тошкентнинг «ихтиёрий» равишда топширилганлиги ҳақида сохта ҳужжат тайёрламоқчи бўлади. Шунинг учун Чер няев шаҳарнинг Ҳакимхожа қозикалон, Абулқосим эшон, дом-ла Солиҳбек охунд сингари нуфузли кишилари билан музока-ралар бошлайди. Генерал Черняев «аввало Ҳакимхожа қозикалондан бош-лаб Абулқосимхон эшон, Муҳаммад Солиҳ додхоҳ ва бошқа уламо, фузало, акобир, савдогарлар ва сардорлар билан бир-ма-бир, алоҳида қўл бериб кўришиб, ҳол-аҳволларини су-риштириб, бир-бирларининг исмларини айтиб, сўнгра ваъда-аҳду паймонни ва ярашишни таклиф қилди» 1 . Муҳаммад Солиҳ мазкур аҳднома беш нусхада тузилиб, бири генерал Черняевга топширилгани, қолган тўрттаси Шайхондтаҳур, Бешёғоч, Кўкча ва Себзор даҳалари вакилларига топширил-ганини маълум қилади. Муҳаммад Солиҳ додхоҳ муаррих Муҳаммад Солиҳни ўз ҳузурига чақиртириб: «Аҳдномани зеҳн ва диққат билан ўқиб, хотирангизда сақлангким, биз дунёдан ўтгандан кейин балким сизларга керак бўлиб қоли-ши мумкин» 2 , деган. Аҳднома мазмуни қуйидагича эди: «Оқ подшо ва унинг ва-кили генерал Искандар Черняевнинг фармони бўйича, Тош-кент аҳолисига шуни маълум қиламизки, улар Оллоҳ таолонинг хоҳиш-иродасига мувофиқ, Муҳаммад пайғамбар динини қат-тиқ ушлаб, шариат қонунларидан бир қарич ҳам орқага чекин-масинлар. Уларнинг барчаси шу ўлканинг фойдаси ва манфа-атлари учун ҳаракат қилсинлар. Беш вақт намозни ўз вақтида адо этсинлар, муллалар доимо мактабларга боришиб, Муҳам мад пайғамбар динини тарғибот қилсинлар. Ўқувчиларнинг бирор соати ҳам бекорга кетмасин, муллалар болаларни мак табларга жалб қилиб, бекорчиликка йўл қўймасинлар. Керак бўлса, қаттиқ чоралар кўриб болалар мактабларда ўқишга маж-бур этилсин. Борди-ю, ота-оналар болаларнинг ўқишларига аҳамият бермасалар, у ҳолда раис ёки қозикалон ҳузурига ча-қиртирилиб,

шариат асосида қаттиқ жазолансинлар. Бу диёр-нинг аҳолиси вақтларини беҳудага ўтказмай, ўз ишлари билан шуғуллансинлар, савдогарлар эса савдо- сотиғини давом эттирсинлар. Ислом дини бўза ва ароқ ичишни, бемаъни ўйинлар билан шуғулланишни ёки ахлоқсиз бўлишликни ман этади. Шу боис шариатга зид ҳар қандай бидъатлардан сақланиш лозим. Тошкентдаги барча бой ва камбағал табақалар юқорида шарҳланганларни сўзсиз бажаришлари шарт. Шаҳардаги уйлар, боғлар, яйловлар, сув тегирмонлари ўз эгалари ихтиёрида қол-дирилади. Рус аскарлари аҳолидан ҳеч нарса олмайдилар. Туб аҳоли-дан аскарлик хизматига одам олинмайди. Ҳарбий кишилар би-рорта хонадонга' қўйилмайди, борди-ю бундай ҳол юз берса, дарҳол хабар берилсин ва айбдорлар жазоланади. Оқ подшоҳ бизга катта ғамхўрлик кўрсатди, шунинг учун биз унинг соғли-гини худодан сўраб дуо қилишимиз керак. Агар бирор кимса бир кишини ўлдирса ёки савдогарлар моли-ни таласа, у вақтда айбдорлар рус қонунлари асосида жавобгар-ликка тортилади. Агар бир одам ўзини-ўзи ўлдирса, у вақтда унинг мол-мулки меросхўрига берилади ва ҳеч нарса олинмайди. Мен, губернатор Искандар Черняев, сизларни бу йилги со-лиқлардан озод қиламан, кейингиси Букж Оқ подшоҳимиз хо-ҳишлари бўйича белгиланади. Ўйлайманки, сизларга бундан ҳам зиёд ғамхўрлик қилинади» 1 . 1865 йил 1 июлдан кучга кирган мазкур аҳдномадаги шартлар- дан кўриниб турибдики, босқинчилар қилар ишни қилиб, мазлум халқда майл уйғотиш учун атайдан ён бериш йўлини тутадилар. Биринчи навбатда, ислом динига қаттиқ риоя қилишга, шариат қоидаларига сўзсиз амал қилишга ва мактаблар фаолиятини сусайтирмасликка алоҳида аҳамият берилган. Шунингдек, халқ-нинг мол-мулки ва дини-эътиқоди дахлсизлигини сақлаш муҳим урин эгаллаган. Умуман олганда, аҳцномада миллий анъаналар ва урф- одатлар очиқ таҳқир ва таъқиқдан холи, маҳаллий аҳоли турмуш тарзи муҳофаза этилишига ваъда берилиши диққатни жалб қилмай қолмасди.

Генерал Черняев аҳдномани тузишда шаҳар катталарининг талабларига ён берганида, шубҳасиз, қан дай бўлмасин, урушни тўхтатишни ва ғалабани қўлдан бой бер-масликни ўйлаб иш тутган. Шунинг учун ҳам у аҳолини бир йил давомида солиқлардан озод этган. Бундан ташқари, у бир қанча рағбат чораларини ҳам кўради. Чунончи, у аҳдномага имзо че-килгандан кейин Ҳакимхожа қозикалонга, Муҳаммад Солиҳ додхоҳга, тўрт даҳанинг оқсоқолларига зар ёқали чакмонлар кийгизади. 1865 йил 12 июлда, жума намозидан кейин, генерал Черняев «Ҳакимхожа қозикалоннинг уйига бориб, унга кўп ҳадялар бериб, кўнглини овлади. Сўнфа Регистон растасига бориб, одамларга ва гадойларга тангалар сочди, мажруҳларга ва жароҳатланганларга тиббий ёрдам берди» 2 . Тошкент рус аскарларига таслим бўлиши билан боғлиқ во-қеларнинг давоми Ҳакимхожа эшон таржимаи ҳолига оид асар-да қуйидагича берилади: «Халқ раҳнамосига айланган бу до-нишманд қария кўпгина қози ва амалдорларни ёнига олиб, Черняеф қароргоҳига борди. У Тошкент шаҳрининг таслим бўлиши хусусида Черняеф билан музокара олиб бориб, ҳамма масалада ўз халқи манфаатлари сакданган ҳолда амниятнома тузилишига муваффақ бўлди». Тарихий асарларида Тошкент тарафидан бу ишда бир неча киши бош бўлгани айтилиб, уч кишининг, яъни Ҳакимхожа, домулло Солиҳбек охунд ҳамда Абулқосим эшоннинг номлари алоҳида таъкидланади. Бу уч улуғ зот аслида ҳақ йўлига ўзини тиккан, ватанпарвар одамлар бўлганликлари айтилган. Чунон-чи, домулло Солиҳбек охунд ҳакиқат учун курашда ҳатто ўлим-дан ҳам қўрқмаслигини рус қўшинлари Тошкентни эгаллагач, генерал Черняев шаҳар катталарини тўплаб, гўё олдинги мусул- мон ҳукмдорларидан кўп жабру-жафо кўрганимиз сабабли «ўрис аскарлари ва сардорларини ўз ихтиёримиз билан олиб келиб, уларга шаҳарни топширдик», деган мазмунда жаҳон аф-кор оммасини чалғитишга мўлжалланган мурожаатнома тайёр-лаб ва имзолаб беришни талаб этганида яққол намоён бўлади. Уша йиғиннинг иштирокчиси бўлган «Тарихи жадидаи Тош-канд» асарининг муаллифи

Черняевнинг бу ҳаёсизларча тала-бига домулло Солиҳбек охунд кескин жавоб берганлигини ай-тади. У бундай деган: «Биз воқеъ бўлган ҳодисаларни тағйир ва табдил қилмасдан, ҳаққоний равишда айтамизки, Туркистон замини ва Тошканднинг Оқмачитдан Ғулжа тарафиғача бўлғон ҳар бир қаъла ва вилоятни насронийлар ва русияликлар жангу талошу муҳориба билан ўз ҳукуматларига тобе қилдилар. Улар- нинг аксари тунда тўсатдан, бевақт ва бетаваққуф ва бемуомала ва ҳеч нарса ваъда қилмасдан ва бемуҳлат ҳолда жангу муҳори ба қилмасдан, қаттиқ талошу зўр қотиллик билан олиб борил- ди. Хусусан, Тошканд шаҳри зулҳижжа ойининг ярмидан са-фар ойининг ўн иккинчисига қадар сувсиз ва озиқ-овқатсиз қолдирилди. Амири лашкар мулла Алимқул шаҳид бўлганидан кейин шаҳар етакчисиз ва султонсиз, қўшунсиз — аскарсиз қолди. Бухоро амири ва Хоразму Урганч, Фарғона ва бошқа шаҳарлардан, Муҳаммад умматларидан бўлган қабила ва элат- лардан беёрдам ва бекўмак ва бенажот, беқуролу ва беяроғ, бедорую ва беқўрғошин қолдириб, Тошканд фуқароси ва аҳолиси ва унда турғун бўлиб қолганлар динлари учун уруш-талош қилиб, кечаси саҳар вақтида русиялар ва насоролар Хиё-бон дарвозаларидан ва тепаликлардан ошиб, фуқаролар ғафла-тидан фойдаландилар. Фуқаро огоҳ бўлгач, панжшанба кунига-ча муттасил жанг бўлиб, аксар иморатлар олов ичида қолиб, ташна ва мадорсиз ҳолда йиқилиб-қўпиб, душману дуст арала-шиб кетиб, қаттиқ елкама-елка жанг бўлди. Ва ахийри панжшанба куни пешин намозидан кейин насоро ва русиялар ваъда ва аҳдномалар билан сулҳга талабгар бўлиб, ярашишга майл кўргуздилар. Шундан кейин биз шарту шароитларга рози. бўлиб, сулҳ туздик»'. Мислсиз иймон-эътиқод билан берилган бу жавоб ўз бошига қандай катта фожиа келтиришини домулло Солиҳбек охунд яхши билган, албатта. Жавобдан сўнг ўзигина эмас, балки унинг жавобига қўшилган яна олти киши ҳам дарҳол Сибирь сургунига жўнатилади., Ҳакимхожа қозикалон Унинг фаолиятига дойр маълумотлар қозикалон таржимаи ҳолига оид асарнинг русча нусхасида, «Туркистон вилоятининг газети» муҳаррири Н.

Остроумовнинг нашр этилган китоблари ва кундаликларида, шунингдек, Муҳиддинхожа қозидан бизга-ча етиб келган баъзи ҳужжатларда сакланиб қолган-. Маълум бўлишича, Тошкентни руслар эгаллаганидан кейин, орадан бир неча ой ўтгач, Туркистоннинг муваққат губернато-ри генерал Романовский билан қозикалон ўртасида қаттиқ тўқнашув бўлиб ўтади. Ана шу тўқнашувда Ҳакимхожа эшон-нинг ички дунёси намоён бўлади. Туркистоннинг янги бош ҳукмдори ҳузурида ўтган катта бир йиғинда унинг номига би-тилган ва шаҳарнинг йирик амалдорлари муҳри босилган тав- сифнома топширилган эди. Ушбу шармандали хужжатда қози калон мухри босилмаганини курган Романовский Россия им-перияси қудратини кўрсатиб қўйиш учун уни итоаткор одамлар олдида дағдаға билан сўроққа тутади. «Бу қоғозда менинг муҳ-рим босилмаган бўлса, бунинг узрли сабаблари бор, — деб жавоб беради Ҳакимхожа, — негаки бу тавсифнома шариатга хилоф равишда битилган. Унда айтилган мақтов сўзларни би-рорта ҳам мусулмон оғзига олиши мумкин эмас. Бу тавсифно-мани битган ва унга ўз муҳрини босганлар ислом динида эмас-лар, деб ҳисобланиши лозим. Бизнинг динимизга иснод келти-ришга ҳеч ким сизга ҳақ-ҳуқуқ бермаган, деб ўйлайман. Сиз ҳаддингиздан ошяпсиз. Мендан шу қоғозга муҳр босишни та- лаб этишга қандай журъат қилдингиз?» Романовский бу сўзлардан дарғазаб бўлиб, қутқу билан гапира бошлаган. Бироқ Ҳакимхожа бўш келмай, Романовскийга: «Ҳаммамизни яратган ҳақ Таоло бор. Унинг амри ҳар бир инсон учун муқаддасдир. Бинобарин, сизнинг амрингиздан юқори туради. Агар у хохда-са, ҳаммамизни ва бутун оламни йўқ қилиб юбориши мумкин. Шунга кўра аввало Танфининг амрини вожиб деб биламан. Агар ҳақ Таоло мени ўз паноҳида асраса, сизгина эмас, балки сиздан юқорида турганлар ҳам ҳеч нарса қила олмайсизлар. Агар ҳақ Таоло менга жазо беришни хоҳласа, унга қаршилик кўрсатиш бефойда ва ҳеч қандай куч, ҳеч кимнинг ҳомийлигию меҳрибонлиги унинг жазосидан саклаб қола олмайди. Муҳта- рам жаноб, сиз мени қўрқитиш билан шариат йўлидан тойди-ришга мажбур

қиламан деб ўйламанг». Қозикалоннинг бу муомаласидан кейин мустамлака маъ-мурлари унга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўладилар ва ҳамиша қўиинларида тош сақлаб юрадилар. Орадан бир неча ой ўтгач, 1867 йил бошида Туркистоннинг биринчи генерал-губернатору К. П. фон Кауфман Тошкентда ўз фаолиятини бошлайди. Улка бош ҳокимининг энг аввал қилган ишларидан бири шу бўддики, Ҳакимхожа эшонни унинг Себзор даҳа Қози кўчасидаги уйига бориб зиёрат қилади ва юртни бошқаришда қийинчиликларга дуч келган чоғларида унинг маслаҳатини олиш учун ҳузурига келиб туришга рухсат сўрайди. Бош ҳоким- нинг ўта муғомбирлик билан қилган хушмуомаласига лаққа учган қозикалон бир неча ой мобайнида у билан яхши муноса батда бўлиб, ўз лавозимини адо этиб туради. Бироқ, юқорида айтганимиздек, Ҳакимхожа эшон учун қўйнида тош асраган фон Кауфман уни қозикалонлик лавозимидан узоклаштириш-нинг бир неча усулларини ишга солади. Бу усуллардан бири шаҳардаги тўрт даҳа қозиларини тугатиб, барча ишни олтмиш беш ёшли, касалманд қария устига ортишдан иборат ҳийла эди. Турган гапки, қозикалоннинг ёши ҳам, соғлиғи ҳам масъу-лияти чексиз бўлган бу вазифани ўзи истагандек ҳалоллик би лан адо этишига асло имкон бермасди. Шу муносабат билан ўз аҳволини тушунтириб, генерал- губернаторга хат йўллайди ва Кауфмандан «ундай бўлса, қозикалонлик мухрини топшира қолинг», деган мазмунда жавоб олади. Қилинган барча ҳийла-гарликлар мағзини чаққан қозикалон ўзининг чўян муҳрини катта темир парчаси устига қўйиб, катта болға билан мажакдаб, фон Кауфман номига ёзилган лавозимдан бўшаш ҳақидаги аризага ўраб жўнатиб юборади. Қозикалонлик лавозими барҳам топганлиги сабабли, Ҳа кимхожа эшоннинг фарзанди Муҳаммад Муҳиддинхожани Себзор даҳаси қозилигига сайлайдилар. Муҳиддинхожа замона зайлини яхши тушунадиган, фан ва маърифатни, мумтоз ме-росни омма орасида тарғиб қилғувчи теран маълумотли киши эди. Шу сабабли айрим рус олимлари ҳам, янгича йўналишда-ги Ўзбек маърифатпарварлари ҳам ҳамиша у билан ҳаммаслак,

ҳамфикр эдилар. Масалан, йирик шарқшунос олим, академик В. В. Бартольд Муҳиддинхожа қозининг эски китобларини, айниқса, отасидан мерос қолган Шарафиддин Али Яздий «Зафарнома»сининг мукаммал нусхасини, ноёб «Тарихи Табарий»-ни ва бошқа нодир қўлёзмаларни ғоят қадрлаганлиги маълум. Отаси сингари Муҳиддинхожани ҳам Тошкент ҳокимлари Путинцев, Кисилев, Лодиженский ва бошқалар тинимсиз таъ-қиб этганликлари, унга қарши турли иғво ва бўҳтонлар уюштир ганликлари ҳақидаги маълумотлар бир қатор манбаларда сакла- ниб қолган. Шу муносабат билан Н. Остроумовнинг «Констан тин Петрович фон Кауфман — Туркистон ўлкасининг бунёдко- ри» номли қитобида (Тошкентда 1899 йидда рус тилида чоп этилган) келтирган бир лавҳасини эслаш ўринли бўлур эди. Лавҳада айтилишича, 1877 йилда Эйлер деган терговчи кимлар- нингдир ғаламислиги билан Бош губернатордан рухсат олиб Муҳиддинхожанинг қозихонасинигина эмас, балки у яшаб тур ган ҳовлини ҳам муҳрлаб кетади. Бу ҳақда «Туркистон вилояти-нинг газети» да махсус хабар ҳам босилиб чиқади. Мустамлакачи маъмурларнинг бебошлигидан танг аҳволга тушган Муҳиддин- хожа қози ноилож генерал-губернаторга арз қилади. Фон Кауф ман генерал Абрамовга қараб: «Сиз бу қозининг отасини била-сизми?» деб сўрайди. Ундан «Биламан», деган жавобни эшитган генерал-губернатор: «Йўқ, билмайсиз» деса, Абрамов яна «Била ман», дейишига қарамай, фон Кауфман: «Иўқ, сиз унинг отаси ни билмайсиз» деган сўзларни такрорлагач, «У зот Худодан бўлак ҳеч кимдан қўрқмаган ажойиб инсон эди», дейди ва ўз буйруғини бекор қилиб, Муҳиддинхожанинг қозихонасидан ҳам, ҳовли-жойидан ҳам муҳрни олиб ташлашга рухсат беради. Тошкент истило этилгандан икки кун кейин генерал Черняев халқ қўлидаги қуролларни топширишни буюради. У Эшонқул додхоҳ мадрасасига кириб, муллаваччаларга ўқишни давом этти-ришларини айтади. Сўнгра амири лашкар Мулла Алимқул қабри- ни бориб кўради ва кўнглида шубҳа қолмайди. Черняев Кўкал- дош, Бекларбеги ва бошқа мадрасаларни ҳам айланиб чиқади. У урушда шикастланган ёки ўт тушган масжидларни, ҳовлилар ва дўконларни тузатиш учун Ҳакимхожа қозикалонга кумуш танга- лар берган.

Генералнинг Тошкент аҳлига кўрсатган меҳрибонли- ги, ғамхўрлиги ва инсонпарварлиги сунъий ва сохта бўлиб, кўзбўямачилик ҳамда найрангбозликдан иборат эди. У бу ишлар-ни шаҳарда ўз мавқеини мустаҳкамлаш ва халқни чалғитиш учун ўйлаб топган эди. Черняев аслида ўта туллак босқинчи, шафқат- сиз, золим ва миллатчи киши эди. Мавзуга дойр ҳужжат Рус подшоҳига Тошкент ақли номаси «Бисмиллоҳир роҳманир роҳийм! Бисмиллоҳ ҳайрул асмо! Оқ подшоҳи азим, шонли ва биюк даражали ҳазратларига, ўз кўзлари ўрнига бўлган улуғимиз губернатур Туркистон вилояти женероли Чурноев ҳазратларига. Оқ подшоҳи аъзам тамом улуғ подшоҳлар устига ҳаммасидан улуг ва ғолиб келган подшоҳимиз ҳазратларига арзимиз шулким, биз Тошкент қалъасининг ичидаги фуқароларингиз, бизлар шунча йил ва шунча замон-дан бери неча бул юрт улуғларига тобе бўлиб юриб зулм - ситам, жабру жафодан бўлак ҳеч яхшилик юзини бу жаҳонда кўрмайин ўтдик. Охирилар шул умид билан сизнинг ҳазратингизни улуғ подшоҳ ва адолатлик англаб, ўзимизни сизнинг паноҳингизга ташладик, алҳамдулиллоҳ давлатли бўлиб ва ҳам омонда бўлиб, бул тарафнинг зўрли улуғ подшоҳларидан саломат . қолдик ва ҳам сиздек улуғ подшоҳимиз ҳимоятлари бирлан динимиз, ал-ҳамдулиллоҳ, ривожли, равнақли бўлиб, шариатимиз кундан -кунга зоҳир ва ҳувайдо бўлиб, кеча-кундуз улуғ подшоҳимиз ҳазратларини умрларини узунлиғини ва давлатларини зиёдалиғини ҳазрат Худойимиз Жалла Жалол амма навала даргоҳидан ва ҳазрат пайғамбаримиз ва расолат паноҳимиз ва шафоатхоҳимиз Муҳаммад Расулуллоҳ Саплолоҳу алайҳи васалламнинг ҳазратларини шафеъ этиб ўтуниб, беш вақт намозимизда дуойи жонингиз- ни тилаймиз ва сиздек каби женерол майурсиз, эмди сизга ўтунамизки бизнинг бул сувратда тобе бўлиб тинчликда ва хотиржамликда бўлиб, ду ойи ҳазратларина машғул бўлишимизни ўн икки калит шаҳримиз бирла улуғ азим подшоҳимиз ҳазратларига еткурасизким, бул ўн икки калит биз фуқа- роларни тобе бўлиб, итоат қилғонимизға кафилдир. Тошкент шаҳримиз ўн икки дарвоза бирлан

тамомдур. Бу калитлар шу дарвоза калитлари бўлғай. Эмди биз фуқароларни сиздек улуғ подшоҳ ҳазратларига ҳазрат таолодин, ҳазрат Муҳаммад Расулуллоҳ Саллолоҳу алайҳи васалламни шафеъ этиб беш вақт намозимизда дуоингиздин бошқа арзимиз қолмади. Домла Аҳмад охунд Бобой ўғли қўлим қўйдим, Мирҳомид қўлим қўйдим, Дўстмуҳаммад бой қўлим қўйдим, Муҳаммад Олим Шарифбой ҳожи ўғли қўлим қўйдим, Эшмуҳаммад бой Ёдгор ўғли қўлим қўйдим, Муҳаммадрасул Мусомуҳаммад ҳожи ўғли қўлим қўйдим, Мирзохўжа эшон қўлим қўйдим, Сайидбек Бобобек ўғли қўлим қўйдим, Содиқбек қўлим қўйдим». * * * Ўзининг машъум ниятини амалга оширишни шу тариқа ни-қоблаб, «Туркистонга халқ талаби билан келдик» деб «далилий» аюҳаннос солишга муваффақ бўлган Черняев бу мактубни Абу Сайид ва Ҳодихўжа исмли савдогарларга бериб, Петербургга бориб Оқ подшога топширишни буюради. Бу мактуб туфайли босқинчилик сиёсати оқибатида Англиядек кучли давлат билан тўқнашишга мажбур бўлиб қолишдан чўчиган Россия ҳукумати халқаро жамоатчилик кўз ўнгида ўз ҳатти-ҳаракатларини оқла-ши лозим эди. Шунинг учун, бу мактубдан нусхалар кўчири-либ, 1865 йилда Россиянинг Туркиядаги элчиси қилиб тайин-ланган Н. Игнатьев орқали Истанбул кўчаларига қадар илади-лар. Дарвоқе, Россия истибдодининг Ўрта Осиё бўйлаб тобора кенгроқ ёйила бошлаши хавфи Англиянинг Шарқдаги манфа-атларига футур етказмай қолмасди. Чунки, стратегик жиҳатдан ғоят муҳим аҳамият касб этувчи Тошкентнинг олиниши сабаб, Англия қўл остидаги Ҳиндистон билан Россия чегараларининг жуда яқинлашиб бораётганлиги Англияни ташвишга солиши табиий эди. Шунинг учун Англия Ташқи ишлар вазири лорд

Кларендон Петербургдаги инглиз элчисига рус қўшинларининг Туркистонга кириши Ўрта Осиё хонликларининг мустақилли-гига тахдид солишини ва бу Россия Ташқи ишлар вазири Гор чаковнинг г864 йилнинг 3 декабрида қилган баёнотига зид эканлигини айтиб, Рус ҳукуматини огоҳтантиришни топшира- ди. Муваффақиятли истилолар орқасида бу вақтга келиб, анча кучайиб олган Россия ҳукумати Англиянинг норозилигини эътиборга олмади, чунки Англиянинг ўзи ҳам Ҳиндистон ва Афғонистонда босқинчилик сиёсатини юргизаётган эди. Шу- нинг учун бўлса керак, Россия Ташқи ишлар вазири Горчаков инглизларга берган жавобида Туркистондаги воқеалар ҳарбий бошликларнинг қарори билан амалга оширилганлигини, бу- нинг эса Англияга алоқаси йўклигини эслатишни лозим топа ли. Тошкент руслар томонидан ишғол этилгач, Бухоро амири Музаффар Черняевга элчи жўнатиб, шаҳарни бўшатиб қўйиш- ни талаб қилди (тўйдан кейин ноғора!). Аммо, Черняев буни рад этгач, бошқа яна бир нуфузли элчилар юбориб, Россия ишғол қилган ерлар билан Бухоро ҳудуди орасида бўш жой (бетараф ҳудуд) бўлиши лозимлигини уқтиради. Чунки, амир Музаффар ҳам рус қўшинларининг ўз давлати - чегараларига яқин келаётганидан хавотирга тушган эди. Босқинчилик ҳадисини олган генерал Черняев Тошкент- нинг хавфсизлигини таъминлаш учун унинг атрофларидаги баъзи ерларни ҳам ишғол этмоқчилигини ва бу ерлар Қўқон хонлигига қарашли бўлгани учун Бухоронинг аралашмаслиги кераклигини маълум қилади. Ўзбек хонликлари ичида алоҳида мавқега эга бўлган Бухоро амирлигининг бу ишларга аралашу-ви Черняевга қимматга тушиши мумкин эди. Шунинг учун у Бухоро амирини Тошкент аҳолисига ёрдам бериш фикридан қайтариб ва қўрқитиб қўйиш учун Тошкентдан Оренбурггача бўлган ерлардаги бухоролик савдогарларни таъқиб этишга ва уларнинг молларини талашга буйруқ беради. Россия билан бўлган келишмовчиликларни тинч йўл билан бартараф этишдан умидини узмаган Бухоро амири 1865 йил нинг июль ойи бошларида Нажмиддинхўжа бошлиқ элчиларни Петербургга жўнатди. Аммо Черняевнинг

хоҳишига биноан эл- чиларнинг Оренбургда генерал-губернатор Крижановский то - монидан тутиб қолиниши Бухоро амири Музаффарнинг нафсо- ниятига тегади ва у ҳам Бухорода турган рус элчиларининг Россияга қайтишларини таъқиқлаб қўяди. Бир «ёввойи осиёлик» ўзи билан бундай муносабатда бўли- шидан жазавага тушган Черняев элчиларнинг зудлик билан озод этилишини талаб қилади. Бунга жавобан Музаффар «ме- нинг элчиларимнинг подшо билан учрашишига монеълик қил-дингиз. Буни мен ғайри дўстона муносабат деб биламан.... Ме-нинг элчиларим подшо билан учраштирилгунларига қадар сиз- нинг элчиларингизни ушлаб тураман», деб жавоб беради.

Похожие

Узбек хонликларининг Чор Россияси томонидан забт этилиши

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Чор россиянинг туркистонда юритган мустамлакачилик сиёсати

Мустамлакачилик карамлик шароитида маьнавиятга муносабат ва унинг окибатлари