Rossiya tangalari - История - Рефераты

Rossiya tangalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

R ossiya tangalari Reja: 1. Q adimgi Rus tangalarini paydo b o’ lishi. 2. XIII asrda Rossiyada muomalada b o’ lgan tangalar. 3.1534-1535 yillarda Rossiyada o’ tkazilgan pul islohoti. 4. Pyotr I I ning pul islohoti v a u zarb qi ldirgan tanga pullari.

Q adimgi Rus tangalarini paydo b o’ lishi. Rus tuprog ’ iga mug ’ ullar bostirib kelgunlariga qadar rus tilida “ pu l” - degan s o’ z y o’ k yodi. Pul q iymatidagi narsalarni jonivor n omi bilan, knyaz ’ hazinasi - molhona deb hazinachini yosa molbo q ar deb atashardi. Sig’irlar buqalar, ko’ylar - tirik mol. Pulning – oddiy mol. Bularning hammasi qachonlardir rus erida ham, boshka halqlar singari, hayvon pul hizmatini o’taganini kursatadi.XI asrda pulni “kuni”deb, pul borligini “bela”, “lobni”, “mordni”, “ushni”, “dolga”, “zubi”, “skora”, so’zlari bilan atalgan. Bu nomlarning hammasi kadimiy yozma yodgorliklarda uchraydi. Bu nomlarni mo’yna pullar deyishadi, Ma’lumki savsar, tulki, oksusarlarning muynasini “kuni” deb ataganlar. Bu pishiq chiroyli bo’lib, butun Vus’ tuprog’iga tarqalgan. Uning urnida hizmat qilgani ajablanarli emas. S hu q atorda pul birligining nomi ham “ muyna ” dan olinga n deyishadi, M asalan, skoragikura, ya ’ ni teri degani. Bela - b u belka, ya’ ni olmah o n. Lobni terining peshona qismi, mordni tumsh ug’i degani v a bosh q alar, demak usha paytlarda Rus ’ el id a “ muyna ” pullar yuritilgan . Arheologik olimlarimiz qazish ishlari paytida o’sha davrning o’nlab yaxshi saqlangan terilarini topishganu, ammo "teri" pullarni topishmagan. Aftidan metall pullar "mo’yna" nomi bilan yuritilgandir, Bir zamonlar mo’yna xakikatdan ham "pul tovar" bo’lgan. Ularning nomi metalldan pulga ham o’tgan, "Kuni" - bu umuman pul, "rezina”, "vevenisa" va boshqalar - bular mayda pul birliklari.Qadimiy Rus' ilgaridan boshlab Rim bilan keyinchalik Arab sharqi, undan ham keyinroq G’arbiy Yevropa bilan keng savdo olib borgan. Ana shu savdoda dinor, O’rta va Kichik Osiyo, Kavkazorti hamda Mesopatamiya shaharlarida yuritilgan Arab dirhamlari Eronliklarning dirhamlari, Vizantiyaliklarning miliarisi hamda solidlaridan foydalanilardi. Rossiya hududida bunday tangalarning hazinalari tez-tez topilib turadi. Ba`zan mayda bo’laklarga bo’lingan tangalar ham uchrab qoladi. Ularni savdo bitishuvlari paytida ishlatganlar. Yer osti boyliklarimiz tekshirilmay kelgan, yer bag’rida ko’milib yotgan boyliklarni hech kim bilmagan. XVII asrda chet el-lik bir kishi hatto shunday deb yozgan: "Moskva davlatida oltin bilan kumush chiqmaydi.

Hronikalarda rus yeri oltin va kumushga boy deb yozadilar-u, ammo izlab topaolmaydilar, topgan chog’lari da esa oz bo’ladi”.U Ana shuning uchun ham ruslar uzoq vaqtgacha chet elliklarning pullaridan foydalanib keldilar. Rus tuprog’i mug’ullar asoratiga tushgach esa istilochilar pulidan foydalanilgan. To’g’ri mug’ullar kelgunga qadar, XI asrda Kiev knyazlari o’z tangalarini zarb qilganlar. Knyazlardan Vladimir I, Svyato-pol va Yaroslavlarning tangalari ma`lum bo’lgan. Bu paytlarda chet elliklar tangalarining kelishi kamayib pulga ehtiyoj ortgan, shuning uchun ham knyazlar jamg’arilgan metalldan pul yasay boshlaganlar. Rus knyazlarining tangalari oltin va kumushdan yasaganlar. Bu tangalarga knyazlardan Vladimir, Sbyatopolk hamda Yaroslavlarning nomlari hamda Ryurik avlodlari sulolasining belgilari qo’yilgan. Ba`zilariga yozilgan xatlarni uzoq vaqtgacha hech kim o’qiy olmagan. Vladimrning oltin va kumush tangalari orqasida uning nomi va Iso payg’ambarning tasviri, boshqa tomonida hnyazning surati va sulolasi belgisi tasvirlangak. Oltin tanganing og’irligi to’rt gramm bo’lgan. Bu og’irik keyinchalik rus og’irlik o’lchovida tilla birligi bo’lib qolgan. keyinchalik kumush tangalarining bir tomonida taxtga o’tirgan knyaz tasviri, keyingi tomonida avlod-ajdod belgisi quyilgan. Tangaga Vladimir taxtga, bu uning kumush tangasi deb yozib qo’yilgan. XI asr boshlarida yashagan knyaz Oleg Mihayl ham o’z tangalarini zarb qilgan. Bu tangalarga avliyo Mihailning tasviri tushirilgan bo’lib: “Ey hudo, Mihailga o’zing yor bo’l", deb yozilgan. Ammo bu pullarning hammasini ham oz miqdorda chiqarilgan.Birinchi Rus so’mi to’rt qirrali chuzinchok kumush bo’lib, og’irligi tahminan 200gramm, uchlari qo’pol kesilgan. U XIII asrda paydo bo’lgan. Fan bu xaqda yilnomalardan, yana bittasi, yaqinda kashf etilgan manbadan-"Qayin po’stlog’idagi xat" dan biladi.1951 yilda qadimi Novgorod shahri joylashgan yerda rus arheologlari qazish ishlari o’tkazishdi. Ularning omadi keldi. Ula- a ajoyib narsalarni XIII asrda qayin po’stlog’iga yozilgan har xil yozuvlarni topishdi. Bu yozuvlarni birida shunday deyilgan: Bu xatni yozgan Matvi tanishi Yosifga salom yo’llaydi va ayiq terisini, veretiy (qupol gazlama) va jun yopiq keltirishni iltimos qiladi. Shundan keyin savdolash, 3 so’mdan sot, savdolashmasdan sota ko’rma, deb nasixat qiladi. Hizmat yuzasidan

yozilgan, topshiriq xat. Ayniqsa bu xatda so’mning tilga olinishi eng qadimiy ma`lumot sifatida juda ham muhimdir. Lekin ba`zi bir yozma yodgorliklarda so’m, tanga so’m deb ataladi. Tahmin qilinishicha tan ga so’m quyidagicha tayyorlangan, kumush uzunchok qilib qo’yilgan, keyin iskana bilan tahminan 200 gramm og’irlikdagi mayda bo’laklarga - tangalarga bo’lingan. Ana shu quyma - grivenka -tangalar bir so’mlik yoki shunchaki so’m(rubl) deb atalgan. Ba`zi bir so’mlik tangalarga tamg’a bosilgan bo’lib, bu tam g’a tanganing og’irligini bildiradi. Ba`zan tangaga kul- bilan o’tkir narsada nimalardir yozilgan. Bu yozuvlarning nima ekanligi hozirgacha ham aniqlanmagan. Rusda o’sha davrda chaqa pullar ko’p ishlatilgan. Ular bir so’mlikni mayda tanga-chaqalar-teri denga (tanga)larga bo’lingan. Buning uchun bir so’mlik tangani cho’zib sim holiga keltirishgan. Mayda bo’laklarga bo’lishgan, har bir bo’lakni yaltiratib, tanga zarb qilishgan. Maskvada bir so’mlik tangadan 200 ta, Novgorodda 215 ta chaqa tanga yasashgan. Ivan III zamonida Rus yagona davlatga aylangan. Endi har bir knyaz o’z holicha tanga, zarb qilolmas edi. D avlat tepasiga pod sh o turgan bo’li b, p ul za rb qilisgga faqat uning o’zi xaqli edi. U chiqargan tanga ustiga "Butun Rus podshohi” deb yozilgan edi. yagan e`di. 1534 yilga kelib Ivan Grozniy onasi Elena Glinskayaning idorasida butun davlat uchun yagona pul sistemasi joriy qilindi. Tanga zarb qilishning qat’iy, qoidasi belgilandi. "Polushka" deb atalgan chaka eng a pul e`di, U bir tiyinning choragiga tugri kelardi. Polushka - chorak tiyinlikning bir tomonida qushning surati tasvirlangan bo’lardi.Vaqt o’tishi bilan tanga -chaqalar g’oyib bo’ladi. Hozirgi kunda istagan muzeyingizdan Rossiyada turli zamonlarda yuritilgan ko’plab qadimiy tanga- chaqalarning namunalarini kurish mumkin. Ammo juda g’alati joyi shundaki, XII- XIII asrlardagi tangalarni xech qaerda uchratmaysiz. Buning o’ rniga o’ sha asrga do i r hazinalardan har hil shakl va vazndagi q immatbaho metallarning q uymasi topiladi. Tarixni o’rganish shuni ko’rsatadiki, quyilmalar tanga -chaqa paydo bulguncha pul o’rnida ishlatilgan, bu erda esa yuz yillar mobaynida tanga-chaqa pul muomilasida bo’lsa-yu, birdan yana quymaga otilsa, aql bovar qilmaydigan

hol-ku. Ha huddi shunday bulgan . Rusda pul shakl - shamoyili rivojlanishini orqaga qaytarib yuborgan voqea shu bo’ldiki, Kiev Rusiga birlashgan yerlar yana alohida-alohida knyazliklarga bo’linib ketgan, Butun mamlakat uchun yagana tanga-chaqa zarb etyish tuhtatilgan. Ilgari muomalada b o’ lgan tangalarni x al q yashirib qo’ ygan. Huddi ana shu paytda dinor keltirish ham tuhta ti lgan. S h unday q il i b, Rusda tanga cha q a q o lm a n gan,bularning o’ rnini q uymalar egallagan. Y a na q achonlardir b o’ lgani kabi pulning hizmatini kumush parchalari o’ tay boshlagan. Lekin e ndilikda kumush pullar ani q shakl va vaznga ega b o’ lgan. Bu davrni tanga-chakasiz davr deliladi. Rusning qo’ shni l ari b o’ lgal latishlar, estonlar,litvaliklarning ham o’ sha paytda tangalari b o’ lmagan. XII asrning boshlarida mug ’ ul galalari Rus tomon s iljib ket lisha r di. Knyazliklarning o’ zaro nizolari natijasida pyarchalangan , kuchsizlangan Rus mugullarning ya x shi uyushgan qo’ shiniga q arshi tura olmaydi. Rus kishilari q anchalik botirlarcha kurashmasinlar kiyazliklar biri ketidan biri boskinchilar asoratiga tushaverdi. T e z orada Novgo r oddan tash q ari butun Rus mug ’ ullar zu lm i ostida q oldi . V olga b o’y larida, Urta Osiyo e rlarida, Sh imoliy k avkaz va G ’ arbiy Sibirda B otuhon davlati - Oltin Urda o’ rnatildi. Rus uchun cheki chegarasi k o’ rinmas ogir, mala qq atli y illar keldi. Mug ’ ullar o’ z pullarini ch iq arishdi. Ana shunda Rusda dirham yoki d e nga - tanga pa yd o b o’ ld i . "Tanga" jiringlovchi degan ma`no ni bildiradi. Bu asosan ustiga arabcha - yo zilgan kichkina kumu sh tan galar edi. " D enga" s o’ zi rus e`llida asta-sekin "dengi" ( pul ) b o’ l ib o’ zgarib ketgan. F a q at XIV a s rning o’ rtal arida rus x al q i mug ’ ullarning zulmini b o’ shashtirishga m uva ff a q bul di -, yana tanga- chaqa lari paydo b o’ la boshlaldi. K nyaz Roman Mihaylovich Ki e v da kumush tanga zarb q iladi. 13 8 0 y ili K ulikov j angida mug ’ ul- tatarlar ustidan galaba q ozonilgan. Dmitri y Donski y ham tanga ch iq aradi. A mmo hali ruslar Oltin O’ rda zugum i da e di, bu narsa tangalarda aks e tib turard i . M asalan, Dmitriy Do nski y ch iq argan tanganing b i r tomoniga: " S ulton Tuhtamishhon. Saltanatlar i mustahkam b o’ l si n" d e b yozilgand i . Ikkinchi tomonida e sa D m ir tri Donskiyning b e lgilarl i o y bolta k o’ targan ki sh i yoki x uroz tasvirlanga n e di. Undagi yu zuvlar e sa ruscha va

arabcha bo’ lgan. Rus tangalaridagi arabcha yozuv mug ’ ullar asoratidan kutulgandan k e y i n ham uzo q va q tlargacha sa q lanib ke lingan. Masalan, Ivan III hamda .Mixail Tverskiyning tangalariga arabcha hat yozilib, o’sha yerning o’zidayoq ruscha targsimasi ham berilgan: "Ivan - Ionni, Mixail Tvercha - Mixail Tverskoy ,,Moskov akchasi budir - est denga maskovskaya namunasi barpo etildi. Ye ngil vazndagi kumushdan yasalgan tangaga q ilich u sh la ga n suvori y ning tasviri solinardi . Bu tangalar q ilichdor deb nom olgan edi. Kumushdan ya s allan og ’ irro q vazndagi tangalarda nayza (kopyo) k o’ targan suvoriyning tasviri tu shurilgan edi. Bu pullar kopeyniy - nayzador deb ataldi. Dastlabki kopeyka t i yinlar a n a shunday vu j udga kelgan . Ularning sh akli egri-bugri b o’ lib, kattaligi tarvuzning urugidek b o’ lgan.' XVII as rn ing boshlarida Roosiyada Vasiliy Suyskiy podsholik qil di. U ta x tga k am o’ tirdi. X ech nar s a b il an shuhrat nozonmadi, ammo u bir i nchi rus o ltin tangalarini-yarim tangalik va bi r mi riliklarni chi q ardi . Le k in bu pullar muomalada juda oz va qt b o’ ldi. 1730 y il 23 dekabrda imperator Anna Ioannovna f armon chi q ardi. "Proba va vazni gollandlar ni kiga n isbatan ustu n b o’ l gan Rossiya cherko v ini yasash k e rak", "halk orasida -ham, hazinaga ham 2 s o’ m 30 ti y indan q abul q i la miz". F armonda n k o’ rinib t uribdiki, golland tan g alari n am una uchun q abul q ilingan. E lizazetta Petrovna va q tida yangi oltin tangalar - 10 sumliklar chi q arilgan. U imperato rning " unvoniga muvofi q podsho imperiali deb atalgan. Y a rim imperial - 5 s o’ mlik tilla tanga ham b o’ lgan. P od sho Alekse y Mihaylovich da v rida e fim kalar chi q arila bo sh ladi. B u efimna lar n ing bir tomoniga podsh o ning ot minib turgan tasviri, ikkinti tomoniga R o manovlar oilasining ger b i, ikki boshli burgut surati tamga q ilib bosilgan. Bundan tan g alar b ir sumlik e f imka nomini oldi. Rossiyada bir s o’ mlik q uyma pullar asta-sekin efimkalarni ham chikarmay kuyishdi. Rossiyada pul ko’plab hisoblansa ham, ammo so’mlik o’zi tanga sifatida zarb qilinmas edi. 1704 yilni n g mar t oyida Pyotr I ni ng f armoniga mu v o fiq Rossiyada birin chi marta bir s o’ mlik kum ush tongalar zarb q ilina boshladi. B ir s o’ mlik

tanganing bir tomonida Pyotr I ning rasmi va "Pod sho Pyotr Alekseevich" degan '' yo zuv, ikkinchi tomon i da - ikki boshli burgut, pulning chi q arilg an yili va "Moskva sumi", degan yozu v bor sdi. S h u bila n birgan yarim s o’ mli k , tanga m irilik 10 t iyin ga t e ng yarim tangalik "10 deneg" va “altin” deb yoz il ga n bir m i rilik pullar chikaril d i . “Altin” n o mi tatarka "olti n " suzida n kelib chi qq an. Pyotr I o’ z z a monida " s esar skiy” va "chervne s " degan oltin tangalarni ham chi q argan. Rossiyaning XVIII asr ohiri va XIX asr boshlaridagi hayoti haqida hikoya qiluvchi kitoblarda –kumush va qog’oz bir so’mliklar ko’p tilga olinadi. O’sha pay tlar da ana shunda ikki yo qlama ifoda e t i sh mavjud e di. B uni n g s ababi q uyidagicha, Malika Elizavetta Petrovna da v rida y o q genera l d erektor Mi nih davlatining m oliya v iy ahvolini yahshila sh planni qi mmat metall p ullar o’ rnig a E v ropadagiga uhshash arzon qo g ’ oz pullar chi q ar i shni takli f q ilgan. Minihning loihasi senat g a b organda rad q iling an . “P ul o’ rniga q ogoz yuritilsa a y b b o’ ladi, buning ustiga ha vli tomoni bor, oldindan yo mon mu l oha z alarga y o’ l ochib bepi sh ing nim a ho j ati bor", ammo Ekaterina II bu loyihani a malga oshirdi, b e suna q ay mis pul o’ rn i ga 2 5, 50, 75 va 100 sum lik q og ’ oz pullar chi q ardi. B ular mis pullarga e rki n alma sh inav erdi va ana shu ma q sadda M oskva hamda Sankt Peturburgda ikkita bank ochildi. Bular birinchi rus q og ’ oz pullari e di. 1810 yili 10 so’mlik kumush tangaga 3 so’m qog’oz pul berishardi. Bu qog’oz pullar o’tgan asrimizning 40-yillariga ishlatilib kelindi. 1841 yili qiymati 50 so’mlik rus kridet beliti- kridet qog’oxlari yoki bankotlar chiqarildi. Avvaliga bular bank tomonidan xatakatsix ashyolar evaziga qarzga berishga mo’ljallangan edi, ammo tez orada pul barabarida muomilaga kitib ketdi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil 2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil 3. Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil 4. Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil

Похожие

Buhorhudot tangalari

Qadimgi Yunoniston tangalari

Qadimgi Rim tangalari

Sharqiy Turkiston tangalari

Ilk o'rta asrlar Turon tangalari