Qadimgi Misr epigrafiyasi - История - Рефераты

Qadimgi Misr epigrafiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. Misr ierogliflari haqida tushuncha, ularnng o` qilishi. 2. Misr q abrtoshlari haqida tushuncha. 3. Rozeta toshidagi y ozuvlar.

www.arxiv.uz Misr Yozuvi asos i e`tibori bilan ideografik xat bo`lib, unda h ar bir tushuncha muayyan tasvir belgi ieroglif bilan ifodalanadi. “Ieroglif” Yunoncha so`z bo`lib, lu g` aviy ma`nosi “Mu q addas belgi” . Misr Yozuvi sistemasida uch xil belgi ajralib turadi: 1. Xis tuy g` u bilan idrok etiladigan narsalarni tasvirlovchi ideogrammalar. Bunda biror so`zni ifodalash uchun aynan shu so`zni ifodalovchi buyum yoki pr e dmetning o`zini rasmi chiziladi. 2. Xis tuy g` u bilan idrok etiladigan h arakatlar. Bunda biro r h arakatni belgilarda ifodalamo q uchun aynan o`sha h arakat rasmi chiziladi. Masalan, “uchmok” so`zini ifodala sh uchun, kushning q anot q o q ib ketayotgan rasmi chiziladi, “yi g` lamo q ” so`zini ifodalash uchun, ko`z va ko`zdan yosh o q ayotganligi tasviri tushiriladi va xokazo. 3. Mavxum tushunchalar ni tasviriy yul bilan ifodala sh . Masalan, “keksalik” so`zini ifodalash uchun, odamning xassaga suyangan rasmidan foydalanishgan, “topmo q ” so`zini ifodalash uchun esa laylakning engashgan xolda, tumshu g` ida qandaydir narsani ushlab turgan xolatidan foydalanilgan va xokazo. Mavxum tushunchalarni ifodalash uchun fonetik belgilar ham qo`llanilgan. Eshitilishi bir-biriga o` xshash, lekin ma`nosi h ar xil so`zlar, ya`ni omonimlar Shunday belgilar bilan ifodalangan. Xa, bir-biriga o` xshash, lekin aynan bir xil bo`lmagan “xol” (yuzdagi xol) va “xol” (xol-axvoli ma`nosida) singari so`zlar bir xil belgi bilan ifodalangan bo`lishi mumkin. YUqorida aytib o`tilgan “determinativlar” yoki “och q ich belgilar” , garchi talaffuz etilmagan bo`lsada juda katta ahamiyat ga molik deb xisoblangan. Ular bitta belgi bilan ifodalangan omonimlarni bir-biridan far q lashga xizmat qilgan. Misr belgilarining aksariyat ko`pchiligi determinativga ega. Masalan, jins determinativi : erkak kishining ismidan keyin erkak bilan bog`liq bo`lgan ifodadan so`ng o`tirgan erkakni tasvirlovchi belgi va aksincha, ayol kishi ismidan keyin yoki aloqador ifoda oxirida ayolni tasvirlovchi belgi qo` yilgan. Mamlakatlar determinativi – kattaligi cheklangan bir parcha er, vaqt determinatvi – q uyosh

www.arxiv.uz gardishi, ish h arakatlar determinativi - biron yumush bilan bog`liq qo` l, mavxum tushunchalarniki – q o`lyozma o` rami bilan ifodalangan. Misrliklarning o`z fikr muloxzalarini yozma ravishda bayon etishlariga yordam bergan bu belgilar ikki ma`no kelib chiqishini istisno etgan. Endi belgilarning joylashishi xususida. Xatni yozish yunalishi qat`iy belgilanmagan. Biz chapdan o` ngga qarab yozamiz, Misrliklar esa kamdan-kam xollardagina chapdan- o` ngga qarab yozgan-lar. Ularga belgilarni o` ngdan chapga yozish ko`proq ma`qul kelgan. Lekin belgilar ustun tarzda, yuqoridan pastga qarab qo`yib chiqil-gan. Ism va nomlar “rebus” uslubida yozilgan, biroq bu Yozuvlarda unli tovushlar yo`q. Misrliklar tilida bir undosh va unlilar dan tarkib topgan bir bo`g`inli so`zlar bo`lgan, lekin unli tovush Yozuvda ko`rsatilmaganligi sababli, bir bo`g`inli so`zlar harfga o`xshash shaklda yozilgan. Lekin, bundan, Mirsliklar harfni ixtiro q il-ganlar degan ma`no kelib chiqmaydi. U zamonlarda kishilar o`z n u t q larini bo`g`in va tovushlarga ajratishini bilmaganlar, shuning uchun bunday belgilarni harf deb tushunmaganlar. YUqorida biz Misr Yozuvini ieroglif deb atadik. Aslini olganda bunday deyish to`g`ri emas, Yozuv tushunchasining ma`nosi kengrok. Gap shundaki Misrliklar uch xil: ieroglif , ieratik va demotik Yozuvlardan foydalanganlar. Ieroglifika Yozuvi asosan xashamatli yodgorliklarda qo` lanilgan . Ieratika (yoki kitob) Yozuvi belgilarining oddiyligi bilan ajarlib turadi; bu Yozuv o`zining rasmlik xususiyatni biroz yo`qotgan. Ieratika belgilari papirus qog`oziga tushirish jarayonida shaklangan va dunyoviy kitoblar hamda xat- xabarlar uchun qo`llanilgan. Diniy Yozuvlar ham ieratikada yozilgan. Ieratika Yozuvidan iborat eng qadimgi yodgorlik miloddan avvalgi 3000 yillikka mansub. Demotika YUYunoncha “demos” so`zidan olingan bo`lib, xal q chil ma`nosida yoki tezxat. Bu xat belgilarning shaklini tobora sodda-lashtirish jarayonida mil. avv. VII asrda shakllandi.

www.arxiv.uz Bizga ma`lumki, Misr dunyoning eng qadimgi madaniyat o` cho q laridan biridir. Bu erda mil.avv. IV mingyillikda davlatlar paydo bo`lgan. Mil.avv. III ming yillikda bu erda fir`avnlar ma q baralari – exromlar q urila boshlagan. Ana shu exromlar ichida toshlarga o` yilgan Yozuvlar mavjud. Qadimgi Misrliklar narigi du n yoda ham xayot borligiga isho-nishgan. Bu ishonch shunchalik qat`iy ediki, ular bir umr o`zlarini narigi dunyoga tayyorlashgan. Albatta, bunday xayotga erishish tashvi-shini ko`proq fir`avnlar chekishgan. Ular o`zlari uchun ulkan ma q ba-ralar q urishgan. Ular bu exromlarni turli uy-ro`zgor buyumlari, oltin va q immatbaxo buyumlar bilan bezashgan. SHu erda arxeolog larni bir narsa o` ylantiradi. O`zida q immatbaxo metallarni koni bo`lmagan Misr shuncha boylikni q aerdan olib kelgan? Javoblarni eng avvalo exrom ichidagi – devorlardagi ierogliflardan izlashgan. Ularda Misr xukmdorlari xayotidan xikoyalar tal q in etilgan. Bun dan 3,5 ming yil avval, ya`ni mil.avv. XVI asrda Nil b o` yidagi buyuk mamlakatda Xatsheps u t ismli fir`avn ayol xukmrolnik qilgan. Uning go`zal siymosi Karno q da g i Dayr-al-Baxri exromida ham aks etgan. Exrom uning ma q barasi bo`lishi kerak edi. SHuning uchun ham unga katta e`tibor berilgan. Uning ayvoni xushbuy Mirra daraxtidan ishlangan. Misrda esa bunday daraxt bo`lmagan. SHu kabi, boshqa daraxtlarni, q immatbaxo maxsulotlar va oltin olib kelish uchun Xatsheps u t besh kemadan iborat savdo eksp e ditsiyasini tashkil etadi. Karvon dengiz ortidagi Punt mamlakatiga yul oladi va zafar bilan q aytadi. Bunday yurishlarning h ar q adami haqida exromning devorida Yozuvlar va sur`atlar mavjud. Ulardan biridagi ieroglif bunday xikoya q iladi: “Kemalar Punt mamlakatining ajoyib narsalari turli o` simliklar, mirra va obnus daraxtlari, fil tishlari, toza oltin va boshqa narsalar bilan t o` ldiriladi”. Qadimgi o` ymakorlar Punt mamlakatidagi xabashlar, palma, maymun va kurilishlarni tasvirlaganlar. Afsuski rasmlarning bir q ismigina saqlanib qolgan xolos. Qadimgi Misrliklarning Puntda bo`lganliklari haqida boshqa q adimiy Yozuvlar ham guvoxlik beradi. Ularning biridan ma`lum bo`lishicha, fir`avnlardan biri Sapura davrida 80 ming mira, 6000 o` lchov birligidagi elektrium (oltin va

www.arxiv.uz kumush q uymasi), va 2600 bo`lak kimmatbaxo daraxtlar olib kelish bilan yakunlangan. Rus olimi V. S. Golenishchev 1888-89 yilning q ishida Mirsga sayoxat q iladi. Mana shu sayoxat davomida u mil. avv. 3 ming yillik oxiriga oid Axmimdagi yozma va tasvir yodgorliklari haqida tad q i q ot olib boradi. Uning u erda olib borgan tad q i q otlaridan yodgorlik sifatida olib kelgan yodgorlik buyumlari 1911 yildan buyon A.S. Pushkin muzeyida saqlanadi. Bu q uyi Misrdan topilgan yodgorlik asosan bir h arbiy raxbarning q abr toshidagi Yozuvlar haqidadir. Bu q abr tosh taxtadan tayyorlagan q alinligi 2 mm dan 3,5 mm gacha, eni 10-20 sm gacha, ba`zi joylari 30-60 sm. taxta yodgorlikning u zunligi 1m 80 sm. qabr tosh ch o` l yul g` unidan tayyorlangan. SHu yul g` undan aloxida taxta mixlar hozirlangan va shu mixlar yordamida qabr tosh devoriga q oqilgan. Taxtadagi Yozuv ierogliflar va zangori rangda berilgan. Olim taxtachani tekshira-yotib bir so`zni ifodalovchi ikki xil ieroglifga e`tibor bergan. YA`ni qadimgi Misr omochini ikki shakli ayni bir so`z “sevmo q ” ni ifodalagan. Biz yuqorida aytganimizdek Msrda uch xil Yozuv bo`lgan. Ieroglif , demotik, ieratik. Ana shu misol Yozuv uch turining isbotidir. Taxtachda jangchi so`zi qurol ushlab turgan odam q iyofasida berilgan. Harbiy boshliq esa qurol ushlab yurib ketayotgan jangchi sifatida ko`rsatilgan. Endi Axmimdagi qabrtosh haqida . Qabrtosh taxtachaning q op q o g` i – bu taxtacha har biri qalinligi 3 mm bo`lgan kyodr faneridan tayyorlangan. Q op q ochani u zunligi 196,5 sm, eni 44,7 sm, qalinligi 7,8 sm. bu taxtacha yaxshi saqlangan bo`lib, Yozuv ostidan va ustidan o q chiziqlar tortilgan. Bu o q chiziqning Yozuvdan uzoqligi 0,9 sm dir. Ieroglif qatorning balandligi esa 7 sm. qabr toshidagi Yozuvlar quyidagilardir. “Podsho va Anubis, Sp .Xokimi xudo ibodatxonasiga boshchilik q iluvchi, iltifot q iluvchi va cha q iruvchi, dunyoga ajoyib bir xokimlik qilish uchun j o` natilgan, qabristonda o`zining ma q barasi bor, u xudoning oldida haqiqiy podshox, osmon xokimi.” K o` ndalang kesilgan taxta fragmenti.

www.arxiv.uz Bu fragmentning kengligi 4,5 sm, balandligi ( q anchalik saqlanib qolgan bo`lsa shuncha) 29,8 sm qalinligi taxminan 5 sm, oxiri emirilgan bo`lib 3,2 sm tashkil etadi. Fanerlarning qalinligi 1,2-3,5 mm ni tashkil etadi. Taxtachaning oxridan boshiga qarab 45 gradusda emirilgan. Ung yon boshdagi taxtachaning uzunlgi 196,5 sm, balandligi 52,5 sm, qalinligi (fanerasiz) – 5,2 sm. bu taxtachaning oxiridan boshlab ichkarisigacha 45 gradus emirilgan. Yozuvning ostki va ustki qismida 1 sm qalinlikda o q chiziq ortilgan. Ierogliflik qatorning b alandigi 6,7-7 sm. taxtcha ikki qatorli Yozuvlardan iborat : Birinchi qatorda. “Podsho va Anubis, o`zining bo g` ida joylashgan, ibodatxona-lar mamlakat xokimi, iltifotli va xayr exsonli, xudoning haqiqiy va buyuk do`st i, osmon xokimi, sa g` anasi qabrdadir” Ikkinchi qatorda “Fir`avn va Anubis, xudo ibodatxonasining xokimi, unga xayr exsonlar bulsinkim, u qabrda Kuyi Misr podshosining yagona do`st i, ota onasini jondan sevuvchi, Harbiy boshliq - spsj yotibdi, uning haqiqiy ismi, spsj - pw - mnw ”. Uchinchi qatorda Taxtacha uzunligi 196,5 sm, balandligi 52,5 sm, kalnligi 5,2 sm fanerlar qalinligi 2-3 mm. Bu taxta q ismdan iborat bo`lib, 1) Ierogliflarning gorizontal qatori (yuqoridagi oxirgi qator) 2) ko`z rasmi Wdztj va uning ustida ierogliflarning gorizotal qatori. 3) ko`z rasmi ostida 5 ta sopol idish va 2 ta yuvinadigan idish. 4) marxumga ba g` ishlangan buyumlar nomi yozilgan qator. Birinchi qatordagi Yozuv quyidagicha 1) “Podsho va Osiris, Busiris shaxrining xokimi, g`arbiy tomonga boshchilik q iladigan, Obidos shaxrining xokimi, xayr exsonli, tota bayrami, xudoning ajoyib bayrami, Knyaz, Harbiy qo` mondon, saroy boshqaruvchsisi spsj - pw - mnw ”/

www.arxiv.uz 2) Wdztj ko`z rasmi, bundagi Yozuv quyidagicha: “Knyaz, q uyi Misr xazinachisi, podshoning yagona d o` sti, saroy boshqaruvchisi, Harbiy qo` mondon spsj ” 3) 5 ta idishdan iborat fragment d a esa asosan masalli q nomlari ko`rsatilgan. 4) bu b o` lim 2 qatorli ierogliflardan iborat, qator asosida pa q ircha shaklidagi idish mavjud Demak bu qabr tosh Misr fir`avni Harbiy qo`mondoni Anubisga tegishlidir. YOdgorlik asli o`tgan asr oxirida V.S. Gole-nishev tomonidan YUqori Misrdan, ya`ni Axmimdan topilgan va hozirda A.S. Pushkin nomli davlat san`at muzeyida saqlanmoq da. Bu yodgorlik orqali biz Harbiy qo`mondonlar ham yuksak mavqega ega bo`lganligini bilib olamiz. Qabrtosh mil.avv. III ming yillik oxiriga, ya`ni birinchi o`tish davriga mansubdir. 1908 yili akademik N.P.Lixachev Kairlik antikvar Alidan qadimgi Misr sa g` anasi tasviri tushirilgan fragment (r elef ) sotib oladi. Bu fragment 1938 yili Ermitaj m u z e y i ga qo` yilgan. Keyinchalik bu fragment ustida YU.YA. P erepelkin chuqur izlanish olib borgan. Olim bu yodgrolikni qadimgi Misrda 5 sulolaga tegishli ekanligi aniqladi. Perepeldkindan keyin bu yodgorlik ustida x ech k im ish olib bormagan. Bu relefning eng baland joyi 170 sm, eni 145 sm. Relefda asosiy figura Osiris xudosidir. Relefda yangi yildan keyin birnchi kun nishonlanadigan Tota bayrami ham ko`rsatilgan. Bu bayram faqat V sulola vaki l lari tomonidan nishonlangan. Xokim nomi relefda – nj + m . t .+ xudo ismi va nomi shaklida berilgan. Xokim va xudo ismlari ko`pincha b u zilgan. Bu belgilardan oxirida qo` l va barmo q laring chapga va vertikal xolatdagi belgisi mavjud. Bu balki xudoning nomidir. Bu belgi o` ng qo` lni barmo q lari u zatilgan xolatda tasvirlangan. Belgi asosan quyidagicha bildiradi. R `( w )/=/ Pa Ra bu q uyosh xudosidir. Relefda ra xudosi o`tirgan xolatda tasvirlangan. O` ng qo` li tizzalari u zra cho`zilgan. CHap qo` li esa q ayrilgan xolatda k o` kragida turibdi. YUzi va parigi

www.arxiv.uz yaxshi tasvirlangan, hayvonlar esa shu qabrda yotgan odamga narigi dunyoda kerak bo`ladigan buyumlar edi. Ra xudosining r o` parasida hayvon parrandalar o`sh l ab turgan odam-larning tasviri berilgan. Pastdagi ikkinchi qatorda sakkiz kishining turli idishlar ushlab turgan, parranda va hayvonlar ushlab turgan sur`ati aks ettirilgan, oxirgi uchinchi qatorda esa marxumni xotirlash uchun so` yiladigan bu q a aks etirilgan. Bu ieroglif – “xotirlash uchun buyumlar qo`yiladigan yashik” - degan ma`noni bildiradi. Bu yodgorlik mil.avv. III ming yilikka oid bo`lib, eski poytaxtlar Sakkaar yoki Gizada tayyorlangan bo`lishi mumkin. Aniqrog`i, Gizada tayyorlangan bo`lishi kerak. CHunki qadimgi Giza yodgorliklarida xotira buyumlarni ritula (diniy marosim) Yozuvlar bilan ifodalash ko`proq tarqalgan edi. 1798-99 yillari Napoleon Banopart Misrga ekspeditsiya uyushtiradi. Ana shu ekspeditsiya davrida jaxon ahamiyatiga molik voqea ruy berdi. 1799 yil 2 avgustda frantsuzlar inglizlarning dengiz tomonidan bo`layotgan xujumini daf etib, soxilni qo`lda saqlab qoldilar. Rozett a dan etti mil naridan Qadimiy Rashid qal`asini ximoya qilayotgan askarlar h andak q aziyotib, allaqanday Yozuvlar bitilgan q op - q ora toshni topib olganlar. Ma`lumki, Napoleon armiyasda birmuncha ma`lumotli kishilar t o` plangan edi. Silliqlangan bu qora bazalt toshi ustiga Yozuvlar bitilgan ekan. Silliqlangan bu qora bazalt toshidagi Yozuvlar uch tilda yozilgan-ligini zobitlar bir nazar tashlashdayo f faxmlab olganlar. Uch t o` rt satrlik yuqoridagi Yozuv ieroglifdan iborat ; Ancha yaxshi saqlangan o`rtadagi Yozuvni ofitserlar Suriya Yozuviga o`xshatganlar (lekin bu Yozuv Misr demotika Yozuvining bir turi bo`lib chiqkan); Pastki Yozuvning eski usuldagi harflar Yunon harflar bilan yozilgan Yunon xati ekanligini zobitlar o`sha zaxotiyoq aniqlashgan. Olimlarning orzulari ushaldi. Axir ular ierogliflarni o`qishga uzoq yillar urindilar va nixoyat bilingva “ikki tildagi” Yozuv; ieroglif va evropaliklarga tushunarli tildagi Yozuv topilsagina bu soxada muvaffaqiyatga qozonish mumkin, degan xulosaga keldilar. Bu erda esa bir yul, “Uch tildagi Yozuv” - trilingva topildi. Rozetta toshi dastlab Q oxiraga j o` natildi, keyinchalik Misrda Frantsiyaning ma g` lubiyatidan keyin Britaniya muzeyiga kelib qolgan.

www.arxiv.uz Qadimgi zamonlarda Misrdan Rimga sirtiga ierogliflar chizilgan yodgorlik toshlar olib kelishgan. XVII asrda iezuit A. Kirxer ana shu toshlarni o`rganishga kirishgan. U qanchalik qattiq urinmasin Misr ierogliflarini o`qiy olmaydi. U qadimgi Misr tilidan kelib chiqkan kopt tilini bilmasdan turib ierogliflarni o`qib bo`lmaydi degan xulosa chiqaradi. Rozetta toshi topilgandan keyin frants u z sharqshunosi S.de Sasi bu Yozuvlar ustida juda ko`p bosh q otirgan. U dastlab demotik tekstni chuqur o` rganib chiqib , Yunoncha tekstdagi Ptolome Epifan, Aleksandr va boshqa ismlariga to`g`ri keladigan belgi gruppalari borligini aniqlgan. Lekin, baribir, u ierogliflarni o`qiy olmagan va osh k ora suratda: “muammo nixoyatda chigal va uni ilmiy jixatdan echib bo`lmaydi” degan. Lekin u o`z taxlillarini shv e d arxeologi, kelt tilini bilimdoni D. Okerbladga j o` natadi. U demotik tekstni Yunonlarga oid qismidagi barcha ato q li otlarni m usta q il ravishda tanib - bilish va o`qishga muyassar bo`ldi, shu bilan birga ayrim Misrcha so`zlarni (ibodatxona, Yunonlar va boshqalarni) ham o`qiy olgan. Biroq s.de Sasi ham, Okberlad ham Misr tilida unli tovushlar tushib q olishini xisobga olmaganlar. SHundan keyin Misr Yozuvini o`qishni ingliz olimi T. YUng davom ettirdi. U dematik Yozuv ierogliflarning yoziladigan varianti ekanligini isbotlab berdi. T. YUng ierogliflar jumbo g` ni demotik Yozuv yordamida echish mumkin degan xulosaga kelgan va 70 dan oshi q ieroglif yoki ieroglif guruxlarining ma`nosini aniqlashga muvaffaq bo`lgan. U tekstdan Ptolomey v a malik a Berenikalarning ismlarini izlab topgan. Lekin olim demotik Yozuvda ham, ieroglifda ham fonetik belgi bo`lmagan degan noto`g`ri yulga tushib q oladi va ishini oxiriga etkaza olmaydi. Keyinchalik Misr ierogliflarining o`qib chiqish frantsuz olimi J.SHampol`onga nasib bo`ldi. U uzoq izlanishlardan keyin 1821 yil 23 de k abrda ayni tu g` ilgan kuni olimning miyasiga Rozetta toshidagi ieroglif belgilari bilan Yunoncha tekstdagi so`zlarni sanab chiqish fikri k eladi. YOsh olim uzoq izlanishlardan keyin Misrda uchinchi Yozuv tili – ieratik ham bo`lanligini

www.arxiv.uz isbotlaydi. Bungacha olimlar Misrda ikki xil yoxuv bo`lgan deb xisoblab kelar edilar. YOsh olim ierogliflarni sanab ko`ri b h ayratda q oladi: 486 ta Yunoncha so`zga 1419 ta ieroglif to`g`ri keladi. Ieroglif Yozuvida esa 166 ta belgi. Ana shundan keyin X. SHampol`on ierogliflar faqat belgi so`zlardangina, ideogrammalargina bo`lmay, ular tovush ham ekanligiga ishonch xosil qiladi. U ishni boshlab yuboradi. Dastlab tekstdagi podsho Ptolomey Epifanni o`qiydi. Toshda podsho ismi ramka kart u sha ichiga olingan bir necha belgidan iborat edi. Bu erda sakkizta belgi bo`lib, unda podsho ismi yozilgan edi. Lekin bunga dalil kerak edi. O`sha yillari topilgan “Fale yodgorligi” degan osori ati q a topilib, unda ikki xil – ieroglif va Yunoncha Yozuv yozilgan edi. Bu bilingvada Rozetta toshidagidek podsho Ptolomey ismi Kart u sha ichiga olingandi. Endi solishtiradigan narsa bor edi. YAna ramka olingan ba`zi belgilar olimni di qq atini tortadi. Olim Yunoncha tekstdagi Kleopatra so`zini o`qib buni, malika nomi ekanligini isbotladi. Olim boshqa kartush a dan Aleksandr so`zini o`qish orqali ierogliflar ruyxatiga “N” va “S” tovushlarini qo` shdi. Malika Berenika ismini o`qigach ieroglif alifbosiga “B” tovushi ham qo`shildi . Uzoq izlanishlardan keyin J.SHampol`on 24 tovushni bemalol o`qiydigan bo`ldi. Keyinchalik olim toshdan Ramzes, T u tmos Fir`avn ismlarini o`qishga muvaffaq bo`ldi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. V. Dravchuk “Yozuvlar o`tmish sirlari darakchilari” 2. I. G. Livshin “Nadpisi iz Axmima” (1-aya chast) Epigra-fika Vostoka, Leninrad 1971g. 3. Livshin “nadpisi iz Axmima” (2-aya chastg`) Epigrafika Vostoka, Leninrad 1972g. 4. A.O.Bolshakov “Egipetskiy relef starogo tsarstva iz sobraniya G.E.”, Epigrafika Vostoka, Leningrad – 1985g. 5. “ G` aroyib punt mamlakati” Darakchi gazetasi 2000 yil. 20 may. 6. www.e-tarix.uz 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Qadimgi Misr kalendari

Qadimgi Misr podsholigi

Ehromlar davrida qadimgi Misr

O`rta podsholik davrida qadimgi Misr

Misr va Nubiya saltanati