Qadimgi Gresiya va Rimdagi xalqaro munosabatlar va diplomatiya - История - Рефераты

Qadimgi Gresiya va Rimdagi xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

40 KB

Qadimgi Gresiya va Rimdagi xalqaro munosabatlar va diplomatiya Reja: 1. Elchi va elchixonalar. 1. Makedoniyaning ko`tarilishi. 2. Rimdagi xalqaro aloqalarning shakllari. 3. Dastlabki diplomatik tashkilotlar. 4. Imperiya davridagi diplomatlar. 5. Rim bilan Karfagenning raqobati.

Qadimgi Gresiyada xalqaro aloqalar va xalqaro huquq shakllarining qadimiy shakli “Prokseniya” edi, ya`ni mehmondo`stlik, birodarlik ma`nolarini anglatar edi. Prokseniya alohida shaxslar, qabilalar, butun bir davlatlar o`rtasida olib borilar edi. Diplomatik muzokaralar prokseniyalar orqali olib borilar edi. Elchilar proksenalarga murojaat qilar edilar. Qadimgi yunon olamining xalqaro asosida prokseniya institutlari yotadi. “Amfiktioniya” ham shunday qadimiy xalqaro institute hisoblanadi. Bu nom bilan biror bir nufuzli xudoning muqaddas qarorgohida vujudga kelgan diniy birlikka atalardi. Bu diniy birliklarga muqaddas qarorgoh atrofida yashovchi qabilalar kirardi. Bu birlikda qon – qarindosh bo`lmagan kishilar birlashar edilar. (Amfiktionlar – atrofda yashovchilar ma`nosini anglatadi.) Bayram munosabatlari bilan butun qabilalar birlashib, o`zaro urushlar to`xtatilardi, “Xudo uyi” (Ieromeniya) yig`ilinar edi. Shunday qilib amfiktioniyalar xalqaro harakterdagi diniy – siyosiy institutga aylandi. Qadimgi Gresiyada bir necha Amfiktionlar mavjud edi. Ulardan eng qadimgisi va ta`sirlisi Del`fiysko – Fermopil`sk amfiktioniyasi edi. U 2 ta amfiktioniyadan iborat edi: Apollon qasridagi Del`fadagi va Dimetro qasridagi Fermopil`. Del`fiysko – Fermopil`sk amfiktioniyalariga 12 ta qabila kirar edi. Del`fiysko – Fermopil`sk amfiktioniyasining asosiy maqsadi Apollonning Del`fa qasri va uning hazinalari va yerlarini quriqlashdan iborat edi. Bundan tashqari amfiktioniyalar aniq greklararo, ya`ni xalqaro qoidalar o`rnatishga o`rindilar, bu qoidalarga amfiktioniyaning barcha qatnashchilari rioya qilar edilar. Gresiyada xalqaro aloqalar sifatida harbiy – siyosiy uyushma “simmaxiya” mavjud edi. Ulardan eng katta ahamiyatiga egalari bu Lakedemoniya va Afina (Delose) simxiyalari edi. Lakedemona simmaxiyasi mil, avv. VI yuz yillikda majvud bo`lib, shaharlar va butun Peloponess aloqadorligini ta`minlar edi. Uning boshida Sparta shahri turar edi. Ellin shaharlarini esa Afina yoki (Deloss) uyushmasi bog`lab turar edi. Bu uyushma Yunon urushi davrida tuzilib forslarga qarshi edi. Vaqt o`tishi bilan Deloss uyushmasi Afina xukmdorligiga aylandi. Bu ikkala simmaxiyalar orasidagi

munosabat o`zaro dushman (nizoviy) holatida edi. Oxir – oqibatda eradan avvalgi V asrning ikkinchi yarmida bu Peloponess urushiga aylandi va deyarli butun Yunonistonni qamrab oldi. Afina simmaniyasi Peloponess urushida eradan avvalgi 404 – yilda Afina mag`lubiyatidan keyin barham topdi. Bu vaqtdan ancha keyin eradan avvalgi 378 – yilda Afinaliklar birlashib ikkinchi marta Afina dengiz uyushmasi tashkil etildi va eradan avvalgi 355 – yilda bu tashkilot yana tugatildi. Eradan avvalgi IV asrda Fiva boshchiligidagi shaharlar uyushmasi va Etaliya qishloqlari uyushmalari, eradan avvali III asrning boshlarida esa Axey shaharlar uyushmasi tuzildi. Etaliya va Axey uyushmalari simmaxiyasining boshqalardan farqi shunda ediki ular bir jamoaga kirib, ulardagi aholi va polislar umumittoq hukumatni tanlar edi. Jamoa va polislar o`rtasida kelib chiqqan nizolar yordamida hal qilinar edi, ular eradan avvalgi XVII – VIII asrlarda xabarchilar (keryuks, angelos) eradan avvalgi VIII – IV asrlarda oqsoqollar (presbeylar) deb atalar edi. Elchixonalar a`zolarining soni har xil edi; u o`sha vaqtdagi sharoitga qarab aniqlanar edi. Instruksiya maxsus tarzda tuzilib, ularda 2 ta murakkab etkazilayotgan yorliq doshechek (diplomat) dan iborat edi. Huddi mana shundan “diplomatiya” termini kelib chiqadi. Qadimgi Yunon tarixida Yunon – fors urushi muhim o`rin tutadi. Eradan avvalgi VI asr oxirida kuchli ijtimoiy – siyosiy voqelikka ega bo`lgan Yunon polislarini shakllanishi yakunlandi. Ayni bir paytda grek polislariga eradan avvalgi VI asrda katta tahdid, o`lim xavfini tug`diruvchi qudratli Ahamoniylar hokimiyati vujudga keldi. Kichik Osiyo va Egiy dengizining sharqiy orollarini bosib olgan pers hukumdorlari Bolqon Gresiya polislarini bosib olgan pers hukmdorlari ham bo`ysundirishini mo`ljallar edi. Grek polislari aholisini ko`p savdo, hunarmandchilik, madaniyati yuqori rivojlangan katta shaharlardan iborat bo`lib, persid xazinasiga katta foyda keltirar edi, ya`ni Bolqon Gresiya polislarini qulga kiritish katta strategic ahamiyatga ega bo`lib, buyuk shoh butun Sharqiy Urta Yer dengizini qulga kiritar edi.

Bolqon polislariga perslar tazyiqli katta xalokat olib kelar edi. Yunon – pers urushi davomida Yunon polislarini taqdiri hal bo`lardi. Bu o`z mohiyatiga ko`ra 2 xil turli ijtimoiy – siyoisy sistema, olam o`rtasidagi urush edi. Insoniyat tarixida Yunon – pers urushi eng uzoq davom etgan harbiy to`qnashuv edi. Urush harakatlari tinimsiz davom etib, qator harbiy kompaniyalarning davomlarida iborat edi. Yunonlarning qudratli dushman ustidan qozongan g`alabasi ijtimoiy – iqtisodiy barcha sohalarda, siyosiy – madaniy hayotida, qadimgi grek sivilizatsiyasining eradan avvalgi V – IV asrlarda gullab yashnashiga sabab bo`ldi. Eradan avvalgi IV asr Makedoniyaning ko`tarilishi bilan tanilgan. Makedoniyaning kuchyishi va eng kuchli grek davlatiga aylanishiga shoh Filipp (eradan avvalgi 359 – 336 yillar) katta o`rin tutadi. Shoh Filipp taniqli siyosat va diplomat edi. Filipp II turli qismlardan iborat bir butun reforma o`tkazib Makedoniyani grek olamida eng kuchli davlatga aylantirib, dunyodagi kuchli pers hokimiyatiga raqobatchi bo`lib chiqdi. Natijada Filipp II ning diplomatik va harbiy faoliyatidan kelib chiqib Gresiya Makedoniya gegemoniyasini hududiy mustahkamlanishini eradan avvalgi 377 – yilda Korinfedagi umumgrek kongressida bo`lib o`tdi. Korinfe kongressining eng muhim voqealaridan biri Fors monarxiyasiga qarshi e`lon qilingan “Muqaddas” urush edi. Eradan avvalgi 336 – yilda Filipp II Kichik Osiyoga 10000 lashkardan iborat armiyani yubordi, o`zi esa saroy ayonlaridan biri tomonidan o`ldirildi. Makedon shohi deb uning o`g`li Aleksandr e`lon qilindi. Ayni paytda u ham Ellin uyushmasining gegemoni bo`ldi. A. Makedonskiy nomi va faoliyati bilan Pers monarxiyasining mag`lubiyatga uchradi. Aynan Aleksandr Makedoniskiyning harbiy yurishlari bilan Yunon tarixida yangi davr deb nom olgan Ellinizm davri boshlandi. Rimdagi qadimgi davrlardan boshlab birodarlik, hamdo`stlik huquqlari (jushospiti) mavjud bo`lib, u yunonlarning prokseniyasiga o`xshab ketardi. Fesallar kollegiyasiyasi mavjud bo`lib, u qabila va qabilalararo uyushmalar orasidagi nizo va kelishmovchiliklarni barham toptirar edi. Fesallar sanksiyasiz biror bir muhim

tashqi siyosiy tadbir va boshlanishi va tugatilishi mumkin emas edi. Ularning bajarayotgan ishlar tarkibiga xalqaro kelishuvlarini himoya qilish, saqlash, urush va yarashuv bitimlarini rasmiy e`lon qilish odatlari qilar edi. Rim jamoalarini va alohida shaxslar, qabilalararo kelishuvlar va bitimlarini mansabdor shaxs rekuperatorlar (recuperatores) imzolar edilar. Ular 3 dan to 5 tanlab olingan sudyalar bo`lib rimliklar, qo`shni shahar vakillari va qabilalar orasidagi kelishmovchiliklar mulkka oid davogarlik bahslarini hal qilar edilar. Oqibatda eradan avvalgi II – I asrlarda rekuperatorlar sudi, Rim provensiyalari aholisidan tushgan ariza va arznomalarni ham ko`rib chiqdi. Xalqaro aloqalarning taraqqiyoti natijasida Rimda dastlabki xalqaro huquq shakllari paydo bo`ldi. Ular fesial huquq (jus cuvile) faqat Rim fuqarolari orasida tarqalib, “xalqaro huquqi” (jus dendentium) sifatida rimliklar va chet elliklar munosabatini boshqarib turar edi. Antik Rim diplomatik organlarini (uyushmalarini) tashkil etilishi va strukturasi; harbiy sohaga o`z ahamiyatini ko`rsatdi. Rimda klassik davrda xalq kengashi urush e`loni va tinchlik bitimlarini hal qilar edi; tashqi siyosatning harbiy boshqaruvi bu Senat edi. Rim tarixida qadimiy (shohlar) davrida elchilarni yuborish huquqiga faqat shoh ega bo`lib, elchilik esa Fesiallar deb atalardi. Respublika davrida esa bu huquq senatga o`tdi. Elchilar legatalar va oratorlar deb atalar edilar. Elchi shaxsi urf – odatlar va qonun tomonidan himoya qilinar edi. Elchixonlarning maqsadlari har xil edi, urush e`lon qilish va tinchlik bitimlarini imzolash, tobe etilgan provensiyalar bilan shartnomalar tuzish, to`qnashuv va ziddiyatlarni tretey usuli bilan barham toptirish va diniy qarama – qarshiliklarga barham berishdan iborat edi. Sentda faqat elchilar yuborish huquqi wmas balki, ularni qabul qilish huquqi ham berilgan edi. Rimga kelgan chet el davlatlarining elchilari 2 kategoriyaga bo`linar edi: o`zaro dushman davlatlar elchixonalari va hamdo`st davlat elchixonalari.

Rimda davlatni boshqarish huquqi nuqtai nazarida har bir shahar (munisiliy) va mayday bo`laklar ham mustaqil sioyisy gavda sifatida namoyon bo`lib, huddi davlat ichidan ya`ni bir davlat sifatida mavjud edi. Bu mustaqillikning elchixona huquqi bo`lib (juslegationis) ifodalanar edi. Kech antik davr xalqaro munosabatlar sistemasida ichki diplomatiya o`ziga xos xususiyatga ega edi. Rim imperiyasi davrida ichki diplomatiya eng yuqori rivojlangan cho`qqisiga chiqdi. Rim imperiyasining alohida qismlari va markazidagi noaniq munosabatlarda tashqi siyosat bilan ichki va tashqi diplomatiyani aniq chegaralab bo`lmaydi. Rimda davlatni boshqarish huquqi nuqtai nazarida har bir shahar (munisiliy) va mayday bo`lakchalar ham mustaqil siyosiy gavda sifatida namoyon bo`lib, huddi davlat ichidan ya`ni bir davlat sifatida mavjud edi. Bu mustaqillikning elchixona huquqi bo`lib (juslegationis) ifodalanar edi. Aytib o`tilgan har bir tashkilotlar (provensiya, munisiliy, uyushmalar, korporatsiya) markazga elchi yuborishi, qo`shinlar bilan shartnomalar tuzishi, bir so`z bilan aytganda (yuridik) huquqiy jihatdan mustaqil bo`lak yoki tomon bo`lib faoliyat olib borish huquqiga ega edi. Huddi shu zaminda (asosda) yuqorida aytib o`tilgan xalqalr huquqiga asos solingan. Imperiya davrida davlatni boshqarish imperator qo`lida edi. Senat faoliyati davom etib, faqat u respublika davrida rahbar organlardan iborat bo`lgan bo`lsa, endi imperator kengashiga aylandi. Bunga munosib tarzida tashqi siyosat va diplomatiyani boshqarish ham o`zgardi. Imperator davrida barcha tashqi siyosiy masalalari imperator ko`rsatmasi (prinsepsaya) bo`yicha hal qilinar edi. Diplomatiya imperator amaldorlari vazifasiga aylandi. Imperiya davrida elchilar saylov orqali tanlab olinmasdan, prinsepsom amaldorlaridan tayinlanar edi. Klavdiy davrida (eramizning I asr o`rtalari) elchilar ishlari bo`yicha imperatorning shaxsiy devonxonasi (kanselyariya) bo`li, imperatorning kotibi boshqarar edi. Shu bilan bir qatorda bu kanselyariya butun imperiyaning adminstrativ organi hisoblanar edi.

Imperiya davrida chet el davlatlari elchilar munosabatlaridagi qonunchilik, Respublika davrida qanday bo`lsa, shundayligicha saqlanib qoldi. Qadimgi Rim xalqaro munosabatlari tarixida Rim bilan Karfagen orasidagi raqobat diqqatga sazovordir. Eradan avvalgi 264 yilgacha Rim va Karfagen munosabatlarida tinchlik xukumron edi, savdo sotiq va dengizda suzish haqida shartnomalar mavjud edi. Eradan avvalgi 280 yilgacha nafaqat savdo munosabatlarida siyosiy sohada ham yaxshi yo`lga qo`yilgan edi. Rim Appenin yarim orollari bilan band, Karfogen esa Shimoliy Afrikani bosib olish bilan band bo`lgan davrgacha, ularning manfaatlarida kelishmovchiliklari yo`q edi. Rimliklarni Janubiy Italiyaga bostirib kirish bilan vaziyat o`zgardi. Rim respublikasi qudratli davlatga aylanib, nafaqat Appaniya yarim orollariga, balki kuchli davlatlar hududlariga, birinchi navbatda Urtayerdengizidagi ko`plab orollarga va boy Sisiliyaga davogar bo`lib chiqdi. Bularning hammasi, Rim ekspansiyasining ko`chayishidan bezovta bo`lgan Karfagen bilan nizolar kelib chiqiqshiga sabab bo`ladi. Ikki davlatni uzoq vaqt davom etgan qonli urushlari Puni deb nom oldi. Uchta Puni urushlari davomida 1 - eramizdan avvalgi 264 – 241 yil. Ikkinchi puni urushi eramizdan avvalgi 218 – 2011 yiol. Uchunchi Puni urushi eramizdan avvalgi 149 – 146 yillarda bo`lib o`tib Korfogen butunlay mag`lub etildi va tugatildi.

Adabiyotlar: 1. Istoriya Drevney Gresii./ Pod. Red. V.I.Nuzishina. M., 1986. 2. Istoriya Diplomatiya. M., 1959. y.1. 3. Bokshanin A.G. Istoriya mejdunarodnix otnosheniy I diplomatii v drevnem mire. M., 1948. 4. Istoriya drevnego Rima./ Pod. Red. A.G.Bokshanin. 5. Kavalyov S.I. Istoriya Rima. L., 1986. 6. Bokshanin A.G. Leksiya po istorii Drevniy Gresii I Rimu. M., 1952.

Похожие

Qadimgi Yunonistonda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Qadimgi sharqda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

O‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

XVII–XIX asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar va diplomatiya