O‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya - История - Рефераты

O‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

O‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya Reja: 1. Vizantiya va varvarlar davlati 2. Ilk o‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya 3. Feodal tarqoqlik davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya 4. So‘nggi o‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Vizantiya va varvarlar davlati. IV asr oxirida german qabilalari Rim imperiyasi chegaralaridan o‘tib birin ketin xududlarni bosib oldilar. Bu davrda imperiya ichki tartibsizliklarga inqirozga yuz tutgan edi. Ichki tartibsizliklar va inqiroz uzoq davom etgan g‘arbiy imperiya o‘zini xududlarini yo‘qotayotgan edi. Bu davrda Sharqiy imperiya varvarlarga qattiq qarshilik ko‘rsatayotgan edi. V asr boshlarida vestgotlar Bolqon podsholigini va Sharqiy Rim imperiyasini ag‘darib tashlab, ularni talon-taroj qildi. Ispaniyada janubiy va g‘arbiy Galliya podsholigi o‘rnatildi. Vandallar, svevlar, burgundlar, franklar birin ketin imperiya hududlarini egallaganlar. IV-V asrlarda ko‘chmanchi xunlar uzoq Shimoliy Xitoy chegaralaridan kelib, Volga bo‘ylaridan tortib to Reyn daryosigacha bo‘lgan hududlarda o‘z hukmronliklarini o‘rnatganlar. Sharqqa o‘xshab /arbiy imperiya ham nafaqat varvarlar bilan jang qilgan, balki ular biron zaruriy aloqalar va huquqiy muzokaralar olib borishni qo‘lga kiritishgan edi. Bu varvarlar bilan ikkala Rim imperiyasining halqaro aloqalari hisoblanar edi. Varvarlar /arbiy imperiya viloyatlarida tezlik bilan yangicha tartibga tushib olishgan. Halqaro kelishmovchilik tufayli Varvarlar podsholigining aniq chegaralari o‘rnatilmagan. Tortishuv muzokaralar qurol yo‘li bilan emas, faqat kelishuv yo‘li bilan amalga oshirildi. Varvar qirolliklari tashkil qilinishi bilan ularda o‘zlarining diplomatiyalari vujudga keldi. Varvar qirolliklariga Sharqiy Rim imperiyasining diplomatik xizmati namuna bo‘ldi. O‘zining qadimgi Rim urf-odatlarini saqlab qolgan Vizantiya diplomatiyasi butun o‘rta asrlar diplomatiyasiga katta ta'sir ko‘rsatdi. Vizantiya dinining prinsiplari singari bo‘lganidek tashqi usullari ham Yustinian I (527-565) davrida yuksak cho‘qqiga chiqdi, Sharqiy Rim imperiyasi qudratli davlatga aylandi. Yustinian ayyor diplomat edi. O‘z hududini uzoq /arbga kengaytirilgan harbiy safarlar bilan uyg‘unlashtirardi. Vizantiya diplomatiyasining asosiy vazifasi Varvarlarni qo‘rqitishdan ko‘ra imperiyaga xizmat qildirishga qaratilgan edi. Konstantinopolda ularni kuchayishiga yo‘l qo‘ymaslik, bir-biriga gij-gijlash va

o‘zaro urushlar vositasida kuchsizlantirishga harakat qilingan. Yustinian diplomatiyasi qo‘shnilar bilan shaxmat donachalari kabi aloqa qilish bilan ajratib turardi. U ulkan bir sistemasini o‘zaro gij-gijlab tashladi. Bundan tashqari boshqa davlatlarni ichki ishlariga harbiy aralashuv Yustinian sistemasining bir vositasi edi. Bu siyosat vandallar va ostgotlar bilan urushda yorqin ifodasini topdi. Diplomatiya savdoni rivojlanishiga xizmat qildi. O‘z navbatida Vizantiya savdo aloqalarining kengayishidan diplomatiyani kuchli qurol sifatida foydalanildi. Xristianlikni kengayishi xam Vizantiya imperatorlarini muxim diplomatik qurollaridan hisoblanar edi. Shunda diplomatik g‘alabalardan biri ruslarning xristianlikni qabul qilishidir.. Xristianlikka o‘tgan davlatlarga Vizantiya ta'sir o‘tkazganligi yaqqol ko‘rinadi. III. Din ahli Vizantiyaga karam bo‘lgan varvar davlatlarda o‘z bilimlari bo‘yicha katta rol o‘ynagan. Tashqi ishlar bo‘yicha minstr boshqaruvi katta shtatlarga ega bo‘lgan. Har xil tillar bo‘yicha tarjimoni bo‘lgan. Elchilarga murakkab tartib o‘rnatilgan. Konstantinopol saroyida elchilikning alohida qonuniga amal qilingan. Elchi podshoning vakili bo‘lib, uni muzokaralar olib borish uchun vakolati bo‘lgan. Bu qonun buzilsa qattiq jazo qo‘llanilgan. Ba'zi holatlarda podsho vakiliga o‘z xoxishi bo‘yicha muzokara olib borish ruxsat beriladi. Vizantiyada ba'zan elchilarga alohida oliy yorliqlar berilgan. Vizantiya elchilari begona mamlakatlarda alohida ahloq-qoidalarga amal qilishgan. Elchi sersalom, saxiy, begona saroydagi narsa-buyumlarni maqtash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Asosan muomalaga katta e'tibor berishi kerak. U davlatni ichki ishlariga rasmiy jihatdan aralashmagan, lekin ko‘pchilik hollarda aralashib ketgan. Elchilar bilan kelishilgan shartnoma imperiya tomonidan tasdiqlangandan keyingina haqiqiy hisoblangan. Varvar qirollari elchilarining Vizantiya urf-odatlariga yot bo‘lgan ba'zi bir belgilari ko‘rinib turardi. Varvar mansabdorlari orasida kelishuvlarining yozma qismlarini mustaqil olib boruvchi bilimli kishilar yo‘q edi. Shu sababli

vizantiyaliklarda ham, uchragan qirol elchixonalarida odatda diniy kishilar ishtirok etishgan. Ilk o‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya. Rim diplomatiyasining qoidalarini varvar qirolliklari orasida nafaqat Vizantiya tomonidan, eski imperiya idoralarining qoida va odatlarini o‘zida saqlab qolgan papa kuriyalari tomonidan ham tarqatildi. Papa diplomatiyasining ta'siri o‘rta asrlar siyosiy tarixida eng kuchli ko‘rinishlari bilan ifodalandi. G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi va Italiyada varvarlar xokimiyatini o‘rnatilishi bilan papalikning xalqaro holati keskin murakkablashdi. Shuning uchun papalar Vizantiya imperatoriga juda katta umidlar bog‘lashdi. Konstantinopolda papalar o‘z yonlarida APOKRISIARLAR deb nomlangan doimiy rezidentlarni ushlab turar edilar. Faqat cherkov ishlaridan tashqari apkorisiarlarga Vizantiya saroyidagi siyosiy xolatni kuzatish vazifasi ham topshirilar edi. Italiyani Yustinian tomonidan zabt etilishi va langobardlar tomonidan Appenin yarim orolining aksaryat qismini bosib olinishidan keyin, papalar rasman Vizantiya imperatoriga buysungan, lekin amalda mustaqil Rim hukmdorlariga aylanib qoldilar. Vizantiyaning ta'siri asta – sekin zaiflashib bordi. Lekin, papalar g‘arbda Vizantiyaga va langobardlarga qarshi o‘zlariga suyanchiq deb bilgan Frank davlati kuchayib bordi. VII asrdagi arab tajavvuzlaridan keyin ojizlangan Vizantiya, asta – sekin Vizantiyadan mustaqillikka erishgan va mustaqil hukmdorlarga aylangan Rim papalariga qarshilik ko‘rsataolmas edi. Langobardlardan muxofazalanish uchun papalar VIII asrning o‘rtalarida Italiyaga kirib borib, langobardlarni tor – mor qilgan franklarga murojaat qildilar. 754 yilgi shartnomasiga ko‘ra langobard qiroli nafaqat Rimni o‘z xolida qoldirish, balki papaga Ravenna, Rimni, Urbino va boshqa shaharlarni berish majburiyatini olgan edi. Lekin, langobard qirolini o‘z majburiyatlarini bajarishga majbur qilish uchun yana bir harbiy ekspeditsiya zarur bo‘ldi. Shunday qilib, papalarning dunyoviy davlati Papa viloyati tashkil topdi. Frank qiroli va papa o‘rtasida elchixonalar bilan doimiy ayriboshlash, hamda vizantiya va boshqa saroylarga o‘zaro elchilarni yuborish bilan ifodalangan yaqin aloqa o‘rnatildi.

Barcha ushbu elchixonalarda papa elchilari bo‘ysundirilgan rol o‘ynar edi. Papalar tashqi aloqalarda to‘la mustaqil emas edilar va frank hukmdorlaridan «maslahat» so‘rashga majbur edilar. Papaning qaramligi ayniqsa Buyuk Karl (768-814) davrida kuchaydi. Buyuk Karl imperiyasi yevropada eng yirik kuchga aylandi. Karl diplomatiyasida Vizantiya bilan aloqalari alohida o‘rin egallaydi. Vizantiya qiyinchiliklar bilan arablar, bolgarlar va avarlardan o‘zini muxofazasi va ta'siri zaiflashgan bir paytda G‘arbiy imperiyaning obruyi keskin o‘sdi, Karl Sharqda qator imtiyozlarga ega bo‘ldi. Avval, Vizantiya imperatori qaramog‘ida bo‘lgan Falastindagi «Muqaddas joylar» endi Karl vasiyligiga o‘tdi. Karlning toj kiyish marosimida Ierusalim patriarxi Ierusalim (Quddus) bayroqlari va kalitlari bilan birgalikda «parvardigor qabrining» kalitini ham in'om etdi. Karl huzuriga, uning poytaxti Axenga Daniya, Angliya va boshqa mamlakatlardan elchilar kela boshladi. Asturiya qiroli Alfons II, shotlandiya qirollari ham o‘z elchilarini yubordilar. Ularning hammasi G‘arb imperatori bilan ittifoq tuzish va do‘stlik o‘rnatish xoxishida edilar. Buyuk Karl Bag‘dod xalifasi Xarun – ar – Rashid bilan ham elchilar ayrboshladi. Asr davomida, VII asrning 3- nchi yillaridan boshlab, arablarning buyuk mamlakati barpo etildi. Arab xalifaligining tashqi aloqalari Xitoydan to eng Uzoq G‘arbga qadar tarqalgan edi. Ummaviylar qarorgohi – Damashq dunyoning eng yirik poytaxtlaridan biri edi. Madaniyati, boshqaruv usullari, hamda Ummaviylar davlati tashqi munosabatlarining qoidalari Vizantiyaning va qisman Eronning juda kuchli an'anaari ta'siri ostida shakllandi. Ummaviylarning cheksiz xalifaligi VIII asr o‘rtalaridan boshlab yemirila boshlandi. Arab mamlakatlari o‘rtasida Abbosiylarning Eron an'analari ta'sirida bo‘lgan Bag‘dod xalifaligi birinchi o‘rinni egalladi. Abbosiylar xalifaligi davlat boshqaruvining murakkab tizimida tashqi aloqalarni, maktublar vazirligi – «davon – ar - rasail» nazorat qilar edi. Ushbu idorada qog‘ozlar bilan ishlash va marosimlar o‘tkazish borasida ayrim tajribalar to‘plangan edi. Keyinroq yozilgan manbalar XI asrga oid esdaliklar va ilmiy asarlar Abbosiylar diplomatiyasiga va

xalqaro munosabatlariga baho berishda foydalansa bo‘ladi.19 yil davomida xizmat qilgan Abul – Fazl Beyxaqining (995-1086 yillar) esdaliklari X asrda hozirgi Afg‘oniston va Shimoliy G‘arbiy Hindiston hududida tashkil topgan kuchli musulmon davlatining hukmdorlari g‘aznaviy sultonlarining «devon-ar-rasail»ida ayniqsa qiziqish uyg‘otdi. XI asrning boshqa bir manb'ai – Saljuqiylar davlatining mashhur vaziri Nizom al – Mulkning «siyosatnomasi» hisoblanadi. Ushbu asarda elchixonalarga mansub maxsus boblar mavjud. Umuman aytganda, Vizantiya diplomatiyasining an'analari va unga yaqin bo‘lgan Eron diplomatiyasi a'lo darajada rivojlandi. IX asrda Dnestrning old qismida va unga yaqin hududlarda qudratli qadimiy Rus davlati shaklladi. IX asrning oxiriga kelib, urushlar natijasida qadimiy Rus davlati shunday qudratga ega bo‘ldi-ki, hamsoya xalqlarning u bilan hisoblashmasdan ilojiy yo‘q edi. Qadimiy Rus davlati murakkab xalqaro munosabatlarga juda oldin kirib bordi. Rus janubda Vizantiya va dunay oldi slavyanlarining Bolgar davlati, Sharqda esa Xazar Kaganati va Volga Bolgariyasi hamda Shimolda Skandinaviya bilan aloqa qilar edi. Skandinaviya bilan Kiev knyazlarini qadimiy sulolalik munosabatlari bog‘lab turar edi. Knyazlar u yerdan ko‘ngilli harbiy kuchlarni olar edi. Xazarlar orqali Markaziy Osiyo mamlakatlariga ruslar qullar va mo‘yna sotadigan tijorat yo‘li o‘tar edi. Sharqiy slavyanlarning tarixiga, ularning Vizantiya bilan bo‘lgan hamsoyaligi juda katta ta'sir ko‘rsatdi. Qadimiy Rus uchun Vizantiya knyazlar va drujinachilar muyna va qullar bilan savdo qiladigan va o‘z navbatida u yerdan zebu – ziynatlar xarid qiladigan bozor rolida xizmat qilardi. Sargradda butparastlik Rus Vizantiyaning yuksak madaniyati bilan tanishar edi. Sargradning boyligi va xashamligi tajavvuzkorlar uchun o‘ziga jalb qiluvchi rolini o‘ynar edi. Vizantiyaning qoradengiz soxillari va Konstantinopolning o‘ziga qilgan ruslarning bir qator tajavvuzlari IX asrdan XI asrgacha davom etadi. Vizantiya, kuchli Rusni o‘zining siyosiy tizimiga jalb qilishga urinib ko‘rdi: bu bilan u birinchidan Rusdan chiqadigan xavfni zaiflashtirish bo‘lsa, ikkinchidan Rusni o‘z manfaatlarini amalga oshirishda jalb qilish maqsadi yotardi. Rusni

cho‘qintirilishiga Vizantiya imperatorlari va siyosatchilari tomonidan uni imperiyaga nisbatan qaramligini e'tirof etuvchi faktor sifatida qaraldi. Lekin, Vizantiyaning Rusga nisbatan bu siyosati muvaffaqiyat olib kelmadi. Kiev knyazlari har doim o‘zlarining harakatida erkin edilar. Cho‘qintirilishidan keyin Rusning xalqaro aloqalari e'tiborli darajada kengaydi va mustahkamlandi.Qadimiy Rus davlati, nafaqat Vizantiya bilan, balki yevropaning katolik mamlakatlari bilan ham teng huquqli ishtirokchi siftida aloqalar o‘rnatdi. Rusning tashqi siyosiy aloqalari qo‘shni mamlakatlar bilan cheklanmadi (Vengriya, Chexiya, Bolgariya, Skandinaviya davlatlari va h), bu aloqalar Germaniya, Fransiya va boshqa davlatlar bilan bog‘landi. Feodal tarqoqlik davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya. Tajovvuzlar asosida paydo bo‘lgan varvarlar davlatlari mustaxkam emas edi. Buyuk Karl davlatining umri birinchi imperatorning umridan uzoq bo‘lmadi. Karl hayotining oxirgi yillarida davlatning barbod bo‘lyotgani sezilardi. Imperiyani barbod bo‘lishi ayniqsa uning o‘g‘li Lyudovik (814-840) davrida tezlashib ketdi. Lyudovik imperiyani o‘g‘illariga bo‘lib berdi – o‘ziga oliy hukmdorlik vazifasini qoldirdi. O‘g‘illar otasiga qarshi urush boshladilar. Uning vafotidan keyin (840) esa o‘zaro urush olib bordilar. Karl va Lyudovik nemisli Strasburgda imperatorlik tojiga ega bo‘lgan katta akalari Lotarga qarshi shartnoma imzoladilar. Strasburg kelishuvi lotin va grek tillarida emas, balki nemis va fransuz tillarida tuzilgan birinchi diplomatik xujjat edi. Mag‘lub bo‘lgan Lotar chekindi va 843 yili imperiyani uch og‘a – ini o‘rtasida taqsimlash to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Rasman imperiyani saqlanib qolishi tan olingan edi, aniqrog‘i Lotar zimmasiga yuklangan imperatorlik mansab saqlanib qolishi tan olishgan edi, imperatorlik mansab saqlanib qoldi. Lekin imperiya hududi uch qismga bo‘lingan edi. Imperiyaning g‘arbiy yerlari – «g‘arbiy franklar qirolligi», keyinchalik «Fransiya deb nomlangan – Karlga o‘tdi; sharqiy qismi – «sharqiy franklar qirolligi» - keyinchalik Germaniya deb nomlangan Lyudovikga o‘tdi; Lotarga esa Karl va Lyudovik yerlarining o‘rtasi Reyndan to Ronagacha va Italiya o‘tdi.

Buyuk Karl imperiyasi bir qator mustaqil davlatlarga bo‘linib ketdi – Fransiya, Germaniya, Italiya, Burgundiya yoki Arleatga. Lekin bular faqat nomi bilan davlat edi. IX – XI asrlarda G‘arbiy yevropaning barcha hududida siyosiy tarqoqlik xukm surar edi. Va ayrim feodal yerlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rnatishda kuch xal qiluvchi dalilga aylanar edi. Ushbu xolatda, davlat va xususiy yerlar o‘rtasidagi, jamoa va xususiy huquqda hamda ichki va xalqaro munosabatlar o‘rtasidagi chegara sezilarli darajada emas edi. Soliq yig‘ish, boshqaruv va sud huquqiga hamda, harbiy kuchga ega bo‘lgan har bir kuchli senor o‘zini mustaqil hukmdor deb xis qilar edi, xoxlagani bilan jang olib borib xoxlagani bilan, sulx tuzish imkoniga ega edi. Xalqaro munosabatlar tushunchasi ham yevropadagi feodal tarqoqlik xolatida nisbiy tushuncha edi. Aksariyat yerlarda xususiy urushlar huquqi o‘rnatilgan edi. Bundan kelib chiqib xususiy diplomatiya ham mavjud edi. Masalan, ikki feodal senorlar mustaqil davlatlar boshliqlari sifatida muzokara olib borar edilar. Yirik senorlar o‘zlarini mustaqil deb bilar edilar va shu sifatda xorijiy va o‘zlarini qirollari bilan aloqalar o‘rnata boshladilar. Feodal anarxiyasidan (tartibsizlik) jafo chekayotgan cherkov ma'lum bir tartib o‘rnatishga urindi. Ayrim mamlakatlarda qirollik xokimiyatlari tomonidan xususiy urushlarga chek qo‘yish harakatlari bo‘lsa – da, ular butun o‘rta asrlar jarayonida davom etib turdi. Feodal yevropada shaxarlarni tarixiy maydonga chiqishi ayrim xollarda xokimiyat tarqoqligini yana murakkablashtirar edi. Siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritayotgan shaharlar, barcha atributlaridan to xususiy urush huquqigacha jamoa senorlariga aylanar edilar. Feodal tarqoqlik jarayoniga frank monarxiyasini barbod bo‘lishini to‘xtatmoqchi bo‘lgan cherkov ham kirib qoldi. IX asrning o‘rtalarida boshlangan g‘arbiy va sharqiy cherkovlar o‘rtasidagi ayrilish 1054 yilda cherkovlarning bo‘linishiga olib kelid: katolik va pravaslaviega. So‘nggi o‘rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya. XI – XV asr davomida yevropada xalqaro munosabatlarning ma'lum bir tizimi vujudga keldi; asta – sekin ayrim diplomatik an'analar va andozalar shakllana boshladi. Lekin, bu davrning xalqaro aloqalari doimiy xususiyatga ega emas edi: doimiy faoliyat

ko‘rsatadigan elchilar va vakolatxonalar yo‘q edi, xalqaro huquq shakllanmagan edi. Ushbu davr xalqaro munosabatlarining rivojlanishiga bir necha faktorlar ta'sir ko‘rsatdi: ichki va tashqi savdoni kengaytirish, shaharlarni paydo bo‘lishi bilan bog‘liq yevropaning iqtisodiy o‘sishi, yirik mamlaktalar hukmdorlarining boshqa davlatlarni qaram qilib olish xoxishi, elatlarning shakllanish jarayoni va davlatlarni barpo etilishi va boshqalar. XI – XIII asrlarda yevropa va Sharq mamlakatlari o‘rtasida ko‘p tarmoqli aloqalar kengaydi va mustaqkamlandi. Bunga salib yurishlari, Genuya, Piza va Venetsiyadagi Italiyaning dengiz respublikalarining savdo faoliyati hamda Vizantiyaning vositachi roli sabab bo‘ldi. XIII asrning 40-nchi yillarida Markaziy yevropa mo‘g‘il istilosi xavfi ostida qoldi. Mo‘g‘ul – tatar otryadlari Adriatikagacha yetib bordi. Salib yurishlari va ichki ziddiyatlar bilan zaiflashgan G‘arbiy yevropa kuchli xavf oldida muxofazasiz edi. Lekin, mo‘g‘ullar Ruslarning qarshilik ko‘rsatishidan toliqqan holda, Qoradengiz va Volga orti cho‘llariga qarab harakat boshladilar. XIII asrning oxiri XIV asrning boshlariga kelib, Muqaddas rim imperiyasi xalqaro siyosatda yetakchi rolni qo‘ldan boy berdi. Papalikning ham siyosiy qudrati zaiflashdi. Xalqaro siyosatda asosiy o‘rinlarni Angliya, Fransiya, Kastiliya va Aragon egalladi. Bu davrning eng yirik xalqaro mojarolaridan Fransiya va Angliya o‘rtasidagi (1337-1453) yuz yillik urushi bo‘ldi. Natijada, Fransiyaning g‘alabasi bilan tugagan yuz yillik urush muhim xalqaro asoratlarni olib keldi: Fransiya yevropa xalqaro siyosatiga juda katta ta'sir ko‘rsatadigan bo‘ldi. XI – XIII asr xalqaro munosabatlariga salib yurishlari katta ta'sir ko‘rsatdi.Salib yurishlari 1096 yildan to 1270 yilgacha, qariib ikki asr davom etgan G‘arbiy yevropa feodallarining bosqinchilik urishiga aylandi. Ularni (urushlarni) tashabbuskori urushlarga xristianlarni musulmonlarga qarshi kurashi ramzi misolida diniy tus bergan Katolik cherkovi edi. Salib yurishlari, sharqdagi boy yerlarni bosib olish, o‘z boylik va daromadlarining ko‘paytirish maqsadida bo‘lgan g‘arbiy yevropa feodallarining o‘sib borgan tajavvuzlaridan kelib chiqqan. Salib yurishlaridan sharqiy yerlarni bo‘ysindirish yo‘li bilan o‘z ta'sir doirasini kengaytirishga uringan katolik cherkovi

manfaatdor edi. Salib yurishlari xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixida eng muhim davr hisoblanadi. Urushlar jarayonida G‘arb xalqlari Sharqning musulmon mamlakatlari va Vizantiya bilan to‘qnashib turar edi. Shu bilan birgalikda salib yurishlari G‘arbiy yevropa mamlakatlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarga juda katta ta'sir ko‘rsatdi. O‘rta yer dengizda siyosat yuritish uchun Vizantiya, Venetsiya, normannlarning janubiy – Italiya davlatlari (Sitsiliya qirolligi), Fransiya, Angliya, Muqaddas Rim imperiyasi o‘rtasida davomli kurash olib borildi. G‘arb va Sharq davlatlari xar xil ittifoqlar va kaolitsiyalarga a'zo bo‘ldilar. Shu bilan birgalikda, feodal G‘arb Vizantiya va Sharq diplomatiyasini hamda diplomatik qabullar usullarini o‘rgana boshladi. Undan tashqari, Sharqda salibchilar davlatining tashkil topishi, diplomatik munosabatlarning yangi shakllarini ixtiro qildi, masalan, konsullik xizmatini, chunki yangi davlatlarda ayrim mamlakatlarning manfaatlarini muxofaza qilish zaruriyati tug‘ildi. XII – XIV asrlarda xalqaro siyosatda Vselen soborlarning ta'siri kuchayib bordi. Papa tomonidan chaqiriladigan G‘arb Cherkovining «Vselen sobor»lariga oliy martabali ruhoniylar va ko‘p xollarda barcha yevropa mamlakatlarining dunyoviy elchilari tashrif buyurar edi. Chunki, cherkov ishlari doimo siyosiy va xalqaro xususiyatlarga ega bo‘lgani uchun Vselen soborlarini xalqaro kongresslarining oldingi ko‘rinishi deb hisoblasa ham bo‘ladi. Huquq to‘g‘risidagi ilm o‘rta asrlar yevropasida XI asrning ikkinchi yarmida Yustinian asarlarida - (Corpus juris civilis) saqlanib qolgan Rim huquqini sharxlagan «glossator» lar ta'limotida rivojlanib bordi. Yustinian asarlari xususiy, fuqaroviy va ba'zi xollarda xalqaro munosabatlarga bag‘ishlangan edi. Glossatorlar fuqaroviy huquqni xalqaro munosabatlarda ham ishlatishga harakat qilar edilar, shuning uchun ham ularda xalqaro huquq mustaqil bir fan sifatida ajralib chiqmagan edi. Xalqaro huquq masalalari cherkov huquqida, uning eng muhim misoli bo‘lgan, XII asrning o‘rtalarida tuzilgan «Gratsion dekreti» deb nomlangan to‘plamda ham o‘z ifodasini topgan edi. Shu bilan birgalikda cherkov huquqi ta'limotni ishlab chiqqan «dekretchilar» deb nomlangan huquqshunoslar,

glossatorga nisbatan «Muqaddas yozuvlarda» keltirilgan ilohiy huquq bilan uyg‘unlashtirilgan «tabiiy huquqdan» yoki «xalqaro huquqidan» kengroq foydalanganlar. Xalqaro huquq ilmini rivojlanishiga huquqshunos – nazariyotchilarning ayni bir paytda amaliy huquqshunos bo‘lganlari ham turtki bo‘ldi. Xalqaro huquq huquqshunoslikning maxsus sohasi sifatida birinchi martaba Rim huquqi asosida ish ko‘rgan «postglossatorlar» yoki «kommentatorlar» deb nomlanganlarning ta'limotida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, XIII asrning oxiriga kelib, postglossatorlar ta'limotida XVII asrda tizimli rivojlangan xalqaro huquq ilmi shakllana boshlandi. XV asrning oxiriga kelib yevropa xalqaro munosabatlarning yangi davriga kirib bordi. Bu vaqtga kelib, bir qator mamlakatlarda hududiy birlashish yakunlanadi va mutlaq davlatlarning tashkil topishiga qulay sharoitlar tug‘iladi. Tashqiy geografik kashfiyotlar yangi dunyo va Sharqni yevropaga yaqinlashtirdilar. Ispaniya va Portugaliyaning Janubiy – Sharqiy Osiyoga olib boruvchi yo‘llarda joylashgan okeanorti mustamlakalari ushbu davlatlarni birinchi mustamlakalarga ega bo‘lgan davlatlar safiga qo‘shdi. Yaxlit davlatlar shakllanishi bilan siyosatning shakli ham o‘zgarib boraveradi. Siyosatda o‘lchovni belgilab beruvchi mezon sifatida «umumiy farog‘at» darajasiga ko‘tarilgan «davlat manfaatlari» hisoblanadigan bo‘ldi. Mutlaq monarxiyalarning paydo bo‘lishi bilan birinchi o‘ringa o‘rta va mayda mamlakatlar qo‘shilgan yirik davlatlar (Angliya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Daniya, Shvetsiya) o‘rtasidagi ziddiyatlar ko‘tarildi. XVI asr, yangi davlatning tashqi ishlariga xizmat qiladigan markaziy va mahalliy idoralarning diplomatik xizmatining shakllanish davriga aylandi. O‘sha davrda sirlarning siri bo‘lgan diplomatiya bu ishlardan xabari bor tang doiradagi odamlar xizmatida edi. Siyosat ixtiro qilinadigan markaz bu qirol saroyi edi. Mutlaq monarxiyada nafaqat sulolalar va qirol shaxsiyati manfaatlari balki, qirolga ta'sir ko‘rsatishga erishgan uning arzandalari, jazmanlari va shunchaki sodda fitnachilar ham katta ahamiyat kasb etdi. Ushbu xolat, davlat xokimiyati shakli ko‘rinishidagi absolyutizm tizimi bilan belgilanar edi. XVI – XVIII asrlar

yangi diplomatik marosimlari shakllangan davr edi. Ushbu marosimlar (seremonial) – odatlar tizimi, xalqaro munosabatlar nuqtai – nazarida muhim rol o‘ynar edi. Elchini mamlakatga tashrifi va ayniqsa audiensiya vaqtidagi (ya'ni qabul marosimida) o‘zini tuta bilishi hamda uni qabul qiluvchi davlatmador shaxs yoki vazirning javob amalllari davlatlarning o‘zaro aloqalari, ularning xalqaro hayotdagi obro‘si borasida darak beruvchi ramz hisoblanadi. Yirik mamlakatlarning paydo bo‘lishi va ular o‘rtasida diplomatik munosabatlarning rivojlanishi, ushbu holatlarga mos nazariyani hayotga olib keldi. Diplomatik huquq ham rivojlanib bordi. 1582 yili niderlandlik Baltozar Aayla «Urush va harbiy muassasalarning huquqi» deb nomlangan asarini chop etdi. Italyanlik Alberiko Djentilining «Elchixonalar to‘g‘risida» (1585) deb nomlangan ishi keng tarqaldi. Halqaro huquq ilmini tadqiqiot qilishda birinchilik Gugo Grotsiyaga (1583 - 1645) nasib etdi. Gollandiyalik huquqshunosning tarixiy ahamiyati mutlaq davlatlar o‘rtasidagi urushlar asrida xususiy mulkning muxofaza qilishni asoslab berishi shu bilan birgalikda urushni huquqiy doiraga kiritishni nazariy jihatdan asoslab berishdan iborat. Grotsiyaga shuxrat olib kelgan asar – «Urush va tinchlik huquqi borasida» (1625). Grotsiy o‘zining asarida elchining huquqlariga ham butun bir bobni bag‘ishlagan. Ushbu bob, XVII asrda elchilik huquqlarida shakllangan odatlarni yoritganligi bilan qiziqarli. XVII asrda, nazariy bilimlarni bermaydigan, lekin, elchilarga, ularni o‘z vazifalarini bajarishda qo‘l keladigan amaliy maslahatlar beruvchi asarlar paydo bo‘ldi. Urush, o‘sha davr davlatlari tashqi siyosatining asosiy belgilaridan biri edi. Xalqaro mojarolarni keltirib chiqadigan sabablar ichida chegaraviy baxslar, sulolaviy e'tirozlar, tijorat monopoliyasi uchun kurashlar va hokazolar bor edi. XVI asrda yevropada, urushga olib keladigan uchta asosiy xalqaro kelishmovchiliklar shakllandi: 1) Ispaniyaning savdo va mustamlaka manfaatlarini to‘qnashuvi bir tomondan bo‘lsa, ikkinchi tmomndan Fransiya va Angliyaning XV asrning oxirida XVI

asrning birinchi yarmida Italiya urushlariga aylangan hamda XVI asrning ikkinchi yarmida Ispaniya va Angliya o‘rtasidagi urushga olib kelgan to‘qnashuvlari edi; 2) yevropa davlatlarining Usmon imperiyasi bilan o‘zaro munosabatlari; 3) Baltika hududida hukmronlik qilish uchun Shimoliy yevropa mamlakatlari o‘rtasidagi kurash; XVII asrning boshlarida Germaniyada aksil qayta qurish kuchlarining faoliyati kuchaydi. Protestantlar tomonidan qo‘lga kiritilgan muvaffaqiyatlarni asta – sekin boy berilishi, nafaqat umum Germaniya, balki xalqaro miqyosdagi shov – shuvlarga sabab bo‘ldi. Germaniyadagi diniy – siyosiy keskinlik nafaqat ichki sabablar maxsuli edi: bunday xolatni vujudga kelishiga XVIII asr boshlarida yevropa davlatlari tizimidagi murakkab o‘zaro munosabatlarning shakllanishi hamda xalqaro munosabatlarning ta'siri muhim rol o‘ynadi. Shimoliy Germaniyaga o‘tgan, keyinchalik Markaziy yevropaning katta hududlarini o‘z ichiga olgan Chexiyada mahalliy mojarodan boshlangan urush o‘z orbitasiga juda ko‘p davlatlarni jalb qilgan birinchi umumevropa andozasidagi urushga aylandi. Ushbu urush o‘tttiz yil davom etdi (1618-1648 yillar). 1648 yili Vestfaliya shaharlarida imzolangan tinchlik shartnomasi shartlari nafaqat o‘ttizyillik urushga, balki qayta qurish kuchlari va ularning raqiblari orasidagi bir asrlik kurashga siyosiy yakun yasadi. Tinchlik yevropa davlatlari tizimiga va Germaniyadagi jarayonga muhim o‘zgartirishlar olib kelgan majburlangan kelishuvlar maxsuli bo‘ldi.

Похожие

Qadimgi Yunonistonda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Qadimgi sharqda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Qadimgi Gresiya va Rimdagi xalqaro munosabatlar va diplomatiya

XVII–XIX asr boshlarida xalqaro munosabatlar va diplomatiya

Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar va diplomatiya