Оллокулихон - История - Рефераты

Оллокулихон

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

www.arxiv.uz Оллоқулихон Оллоқули ибн Муҳаммад Раҳимхон (1795-1842) отасининг вафотидан кейин тахтга чиқиб, у бошлаган хайрли ишларни давом қилдирди, отамерос мамлакат сарҳадларини кенгайтириб мустаҳкамлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. Оллоқулихонга отасидан бой хазина ва қўшни давлатларга таъсири катта бўлган мамлакат мерос қолди. Буларни сақлаб қолиш учун Оллоқулихон ички ва ташқи имкониятлардан келиб чиқиб тарих саҳифасида мемор, тажрибали ҳукмдор ва моҳир саркарда номи билан машҳур бўлишга ҳаракат қилди. Хива хонлари Муҳаммад Раҳимхон, Оллоқулихон замонасида бўз, партов ерларни ўзлаштиришга, янги ирригация иншоотларини қурилишига жуда катта эътибор берилди. Эски ирригация тармоқлари қайта тикланди ва таъмирланди. Жумладан, Муҳаммад Раҳимхоннинг фармони билан Шоҳобод каналининг оёғи икки фарсахга чўзилиб, Илонли қалъасига келтирилди. Унинг қирғоғида Тошҳовуз қалъасига асос солинишига замин яратилди. Муҳаммад Раҳимхоннинг амалдорларидан Қилич Ниёзбой ўзига қарашли партов майдонларини ўзлаштириш мақсадида, 1815 йили Амударёдан катта канал чиқарди. Кейинчалик бу канал унинг номи билан Қилич Ниёзбой канали деб юритиладиган бўлди. Каналнинг марказий қисмида Қилич Ниёзбой қалъасига асос солинган. Худди ўша йилларда дарёнинг нариги сохилида Бийбозор массиви ҳам ўзлаштирилиб, у ерда Бийбозор қалъаси бунёд этилди. Ана шундай хайрли тадбирлар Оллоқулихон ва унинг ворислари т о монидан давом эттирилди. 1828 йили Оллоқулихон фармони билан Полвон ёп каналининг сув таъминотини ошириш мақсадида, Питнак яқинидаги тоғли жинсларда иборат қатламлардан янги соқа ёрилди. Бу Тошсоқа ва Тошсоқа Варақзон бадрави чиқарилди. Бу тадбир хонликнинг марказий вилоятларида сув таъминотини яхшилаш имконини берди. 1830- 1840 йилларда хонликнинг шимолий ҳ удудларида, яъни Устюр т ва

www.arxiv.uz Сариқамиш чўкмасигача ястаниб ётган кенг майдонларни ўзлаштириб деҳқончилик масканларига айлантириш харакати жадаллашиб кетди. Оллоқулихон даврида ҳар бир иморатнинг аниқ му ҳ андислик режаси асосида қурилишига, уларни кўк, яшил, оқ ва қора кошинлар билан безалишига, эшик дарвоза ва устунларнинг эса ўйма геометрик шакллар билан нақшланишига ало ҳ ида а ҳ амият берилди. Натижада ҳар бир меъморий ёдгорлик алоҳида санъат асари даражасига эга бўлиб, Хива шаҳрига ало ҳ ида гўзаллик бахш этди. Бу ишга Хоразмнинг энг моҳир усталари, ўймакор наққошлари жалб қилинди. Оллоқулихон фармони билан Хивада пишиқ ғиштдан хоннинг Тошҳовли саройи (1830-1838), Карвонсарой ва Тим (ёпиқ бозор) (1832-35), Оллоқулихон мадрасаси (1835) ва бошқа иморатлар барпо этилди. Қурилиш ва таъмирлаш ишларига Муҳаммад Ёқуб меҳтар бошчилик қилган. Ана шу иморатларнинг пештоқлари ва ички деворлари ранг- баранг кошинлар билан безатилди. 1832 йилда Ичон қалъанинг шарқий қисмида заҳкаш оқова сувидан ҳосил бўлган кўл ҳашар усули билан кўмилиб, унинг ўрнида катта бозор майдони вужудга келтирилди. Бу ҳақда Худайберди ибн Қўшмуҳаммад тубандагиларни ёзиб қолдирган: “Хиванинг бозори унча катта бўлмаган майдонни эгаллаган. Бозор тахминан 5-6 таноб майдонни эгаллаган ва шаҳарнинг шарқий тарафида жойлашган кўлча ҳисобига кенгайтирилган. 1832 йили жаноби олийларининг фармонига кўра Хива аҳли 45 кун ичида уни тупроқ билан тўлдириб текислаган ва у ерда бозор бунёд этилган. Нарироқда илгари катта чорбоғ бўлиб мевали ва манзарали дарахтлар ўтқазилган. Илгари унинг тагида дон бозори бўлар эди. Энди эса у ерда баққоллар, балиқ ва бошқа таомларни пиширувчилар ўтиришади. Бу ер оддийгина раста бозор деб аталад”. Бозорда ўз молларини сотган Россия, Дашти Қипчоқ, Туркия, Эрон савдогарларидан “ганжа” номли ўрин солиғи олинган. Шунингдек, хоннинг кўҳна саройи Кўҳна Арк қайта таъмирланди. Кўҳна Арк атрофи пишган ғиштдан мустаҳкам ва баланд девор билан ўраб

www.arxiv.uz олинди. Унинг олд томони , арк дарвозаси кошин билан безатилган ва ўйма нақшли дарвоза ўрнатилган. Аркнинг ичкари томонида масжид, кўринишхона, ёзги айвон ва бошқа иморатлар қурилиб, барчаси ранг -б аранг кошин, ганч ва ўйма нақшлар билан безатилди. 1836-1838 йилларда Ол л оқулихон топшириғи билан Анушахон ҳ аммоми ва Оқ масжид ҳам қайта тикланди. Ўша йиллада Хива шаҳрининг эски шарқий (Полвон) дарвозаси қайта қурилди ва Марказий Осиёдаги меъморчилик санъатининг ажойиб намунаси ҳ исобланган Паҳловон Маҳмуд мақбараси, кўк - яшил кошинлар билан қопланди. Шунингдек, Оллоқулихон фармони билан 1838-1840 йилларда эски услубда кўримсиз қилиб нигирик (синч) услубидаги қурилган Арабхон (1623) ва Муҳаммад Амин иноқ (1763) мадрасаси ҳамда Сайид Оловуддин мақбараси ҳам пишиқ ғиштдан қайта тикланди. Оллоқулихон даврида буюк давлатларнинг назарига тушган Хива хонлигини бўйсундириш учун дипломатик ҳаракатлар авж олди. 1834 йилда Россия ҳукумати топшириғи билан асосан қ о зоқлар яшайдиган Манғишлоқ ярим оролида Ново-Александровск ҳарбий истеҳкоми қурилди. Рус қўшинларининг Ўрта Осиёга ҳарбий юришларида таянч вазифасини бажариши кўзланган ушбу қалъанинг қурилиши Хива хонининг кескин норозилигига сабаб бўлди. Кичик жуз хони Жангирхон Россия билан ҳ амкорликда мустақилликка интилган ўз фуқ а роларини қонини ичди, бу зулмга қарши қозоқ оқини Маҳамбет ва Исотой ботир бошчилигидаги сарбозлар исён кўтардилар. Оллоқулихон қозоқ оқинини Хивага таклиф қилган ва ҳ арбий ёрдам беражагини, эвазига Кичик жуз Хивага тобе бўлишини талаб қилган, Маҳамбет бу таклифни рад қилиб, Оллоқулихондан биз русларга ва Жангирхонга қарши ўзимиз курашамиз, сиз фақат Хива бозоридан қурол сотиб олишимизга тўсқинлик қилмасангиз ҳамда Хива яқинидаги қозоқлардан сарбозликка одам ёллашимизга ва Хива бозорида сотилаётган қозоқларни озод қилиб олиб кетишимизга тўсқинлик қилмасангиз бўлди деган. Бунга Оллоқулихон расман норозилик билдирсада

www.arxiv.uz амалда қозоқ оқинига эркинлик берган ва гўзал афғон қизини тортиқ қилган. Маҳамбет Хивадан кетгандан кейин Қайбола лақабли Кичик жуздан ҳ айдалган, хон тахтига давогар султонни туркманлардан иборат 1500 кишилик ёмут от а лиқларини ҳамро ҳ қилиб уларни изидан юборган. 1839 йилда Хивага келган 6 нафар инглизлар жосусликда гумон қилиниб, Оллоқулихон буйруғи билан қатл қилинди. Орадан сал вақт ўтиб, Оллоқулихон Ҳиндистондан келган Буюк Британия элчиси Жеймс Абботни қабул қилди. Элчига хонни Англия томонига оғдириш ва Россияга қарши иттифоқ тузиш вазифаси юклатилган эди. Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг ёзиб қолдиришича , элчи хонга қуйидаги мазмундаги мактубни топширди: “Узоқ замонлардан Россия сизларга ҳ ужум қилиб, ерларингизни эгаллаб олиш ниятида. Уларнинг пировард мақсади бутун Маворауннаҳр, Хоразм ва Хуросонни эгаллаб, ўзлари учун Ҳиндистон тарафга йўл очиш. Рус подшоси жуда кучли, унинг қўшини ва қурол-аслаҳасини тасвирлаш жуда қийин. Сизда ҳаттоки русларнинг кичик бир отрядига қарши туриш учун куч йўқ. Яна 50 йилдан кейин улар сизнинг ерларингизни босиб оладилар”. Оллоқулихон мактуб мазмунидан оғир изтиробга тушди. Аммо кўпни кўрган хон ўз яқин амалдорлари билан масҳатлашгач, элчига шундай жавоб қайтарди: “Руслар ҳали бизга қарши юриш бошламадилар. Сиз кўрсатган 50 йилда ким бору, ким йўқ – буни ҳеч ким билмайди. Эллик йилдан кейин нима бўлишини аниқ билмасдан туриб, биз ўз мамлакатимизни ҳеч кимга бермаймиз. Бизлар ўтгач, авлодларимиз, нима қилсалар ўзлари биладилар”. Оллоқулихоннинг дадил ва шу билан бирга мантиқли жавоб бергани шубҳасиз. Аммо инглиз Ж.Абботнинг башорати ҳам бежиз бўлмаганлигини тарихий воқеалар тўла тасдиқлади. Русларнинг хонлик ҳудудига ҳ ужум қилишларини яна ярим аср кутиб туришнинг ҳ ожати йўқ эди. Улар хон билан инглизлар элчиси ўртасида музокара кетаётган бир вақтда ўз қора ниятларини амалга ошириш учун катта тайёргарлик кўраётгандилар. 1839 йил 16 февралда Хивага қарши ҳарбий экспедиция жўнатиш режаси тасдиқланди. Қўшин бошлиғи, 1833 йилдан Оренбург ҳарбий

www.arxiv.uz губернатори лавозимида турган генерал - адъютант В.А.Перовский мўлжалланган ишни 4000 аскар, 12 та тўп ва 12800 туя ёрдамида амалга ошириш мумкин деб ўйларди. 1839 йил октябрига келиб Оренбургда 4250 аскар, 18 та тўп, 2090 қозоқ туякашлари тўпланди. 1839 йил 14 ноябрда Оренбургдан чиққан қўшинда 4 нафар генерал, 14 штаб офицерлари, 5325 аскар, 12450 туя , 2 та тўп, ўқ-дори ва озиқ - овқатлар бор эди. Улар олдида чўл ва қирлар орқали ўтадиган 1300 чақирим дашт йўли турарди. 19 декабрда руслар одамларини йўқотмасдан, аммо 3000 га яқин туяларидан айрилиб, Эмба истеҳкомига етиб келдилар. Икки ҳафтадан кейин, рус қўшинлари яна йўлга тушдилар. Қор бўрони шу қадар кучли эдики, кунига зўрға 5 чақирим йўл босишга эришиларди. Чўчқакўл яқинига келган қўшиндаги аскарларнинг кўплари қўл - оёқларини совуққа олдирган, айримларининг кўзлари оғрир, иситмаси кўтарилиб, цинга касаллигидан тишлари туша бошлаганди. Изғирин совуқ 29 даражага етиб, экспедицияга кўмаклашаётган қозоқлар 5000 дан ортиқ туялари ҳалок бўлганидан жуда ҳам х авотир олдилар. Қўмондон В.А.Перовский 1840 йил 1 февралда 1054 аскар, 5 мингдан ортиқ от ва туяларидан ажралган ҳарбий экспедиция га орқага қайтиш ҳақида буйруқ берди. Ҳалокат ёқасида турган рус аскарлари ва зобитлари зўрға Оренбург ва Орскка қайтиб келишга муваффақ бўлдилар. Русларнинг шармандаларча мағлубияти 20 йилдан ортиқ вақт давомида жамоатчиликдан сир тутил ган ва экспедиция ҳужжатлари Санкт Петербургдаги Бош штаб архивида сақланади. Руслар ва хиваликлар ўртасида ҳарбий тўқнашувлар бўлганлигига шубҳа йўқ. Чунки 1839 йилда урушда ҳалок бўлган Муҳаммад Ниёз ясовулбоши ўрнига ўғли Раҳматулло хон томонидан ясовулбоши қилиб тайинланган. Бундан ташқари Маҳамбет бошчилигидаги қозоқлар ҳам русларга қарши 1842 йилгача курашганлар. Русларнинг фожеасидан хабардор бўлган Оллоқулихон нима бўлсада кейинги муносабатларни кескинлаштирмаслик чораларини ўйларди. Шу муносабат билан хон турли даврларда Хива хонлиги ҳудудига банди қилиб келтирилган ва қул сифатида

www.arxiv.uz сотилган рус асирларини тўплашни буюрди. Натижада 1840 йил августида тўпланган 416 рус асирлари корнет Аитов бошчилигида Оренбургга жўнатилди. Шу вақтда Хива хонлиги ҳақида жосуслик маълумотларини тўплаш мақсадида капитан Никифоров бошчилигида топографик экспедиция келди. Россия ташқи ишлар министрлиги томонидан экспедиция бошлиғига берилган берилган йўринқномада “ Хива хонини рус қўшинлари томонидан Сирдарёнинг қуйи қисмини ишғол қилиш масаласида бетараф туришга, Сирдарёнинг шимолидаги ерларни ва Каспий денгизининг шарқий қирғоғини Россия га тобе деб эътироф этишга кўндириш ” лозимлиги кўрсатилганди. Элчи Оллоқулихон олдига рус товарларига бўлган божхона тўловлари бироз камайтириш, рус асирларидан бир қисми юртига қайтариш каби талабаларни қўйди. Хонлик ҳ удудида 1841 йил ноябр ойи ўрталаригача бўлган рус ҳарбий топографлари 3 минг чақирим масофадаги ерларни хартига туширишга улгурдилар. Олл о қулихон юртига қайтаётган Никифоров экспедицияси аъзолари билан бирга Ваисбой Набиев бошчилигидаги 16 кишидан иборат ўз элчиларини ҳам ж ў натди. Элчиларга рус ҳукумати бошлиқлари билан музокаралар олиб бориш ва икки томонлама кескин бўлиб қолаётган сиёсий муносабатларни юмшатиш вазифаси топширилганди. 1841 йил 12 декабрда Оренбургга етиб келган х иваликлар ўз сафарини давом эттириб, 1842 йилнинг 10 мартида Петербур г га бордилар. Пойтахтдаги музокаралардан кейин икки томонлама муносабатлар бир оз юмшади. Рўй бераётган қалтис сиёсий вазиятни эътиборга олган Оллоқулихон Хуросонга юриш қилиб, 20 минг эронликларни банди қилиб қайтди ва уларнинг меҳнати билан Хива шаҳрининг мудофаа имкониятларини кучайтиришга ҳаракат қилди. Натижада 1842 йилда Оллоқулихон буйруғи билан Муҳаммад Ёқуб меҳтар ва Отамурод Матризо қушбеги бошчилигида Ичан қалъанинг ташқи қисмида узунлиги 6250 ва баландлиги 5-6 метрли янги мудофаа девори тикланди. Қурилиш 36 кун давом этган деворни

www.arxiv.uz Муҳаммадризо Огаҳий “ Ҳ исори хуш бино” деб баҳолади. Эндиликда хоннинг Р о фаник ва Нуруллабой деган жойдаги боғлари ҳам шаҳар таркибига кирди. Шу даврлардан бошлаб Хива шаҳри ҳ удуди Дишан ва Ичан қалъа деган номлар билан аталадиган бўлди. Оллоқулихон даврида қурилган иншо о тлар тарихини битган Ог а ҳий ўзининг асарларида Хивадаги иншо о тларни сонини келтириб , учта Хон саройи (2 таси шаҳар ичкарисида, биттаси ташқаридаги Боғи Шамол, 17 та масжид, 22 та мадраса, карвонсарой ва Тим, савдо расталари ҳамда 260 дўкон, учта катта бозор, қирқга яқин чорсуларни номма-ном санаб ўтган. “Хива аҳолиси эр ва аёлдан иборат ўттиз мингдан ошмайди, унинг асосий қисмини амалдорлар, руҳонийлар ҳамда савдогарлар ташкил қилади. Улар орасида сартлар кўп, кейинги ўринда ўзбеклар ва эронийлар туради. Шаҳар кўркам ва обод, унинг атрофи экинзорлар, боғлар ва ҳовлилардан иборат, уларнинг кўп қисми хон ва унинг яқинларига қарашли. Уйлардан Ангарикдаги (бунда хон чорбоғи Боғи Шамол кўзда тутилган) иморат бир мунча кўркам ва чиройли”. Огаҳий асарларида ёзилишича, бу қурилишларга хон томонидан тайинланган Шер девонбеги, вазир Муҳаммад Ризо қушбеги унинг ўлимидан (1841) кейин Имом қушбеги ҳамда кейинчалик Муҳаммад Ёқуб меҳтар бошчилик қилган. Яна Огаҳий ўзининг “Риёз уд давла” асарида қуйидаги маълумотни келтиради: “Қўй йили, сана 1251 ҳижрий (милодий 1835) Оллоқулихон фармони билан Муҳаммад Юсуф меҳтар бошчилигида Тошҳовуз қалъаси қурилди ва атрофидаги ерлар обод қилинди”, деб ёзади. Оллоқулихон даврида тилла (бир ва ярим мисқол кўринишида), кумуш ва мис (ўн беш, беш, икки ярим, бир танга ва чақа (қора пул) кўринишида) тангалар ҳар хил йилларда ва турли жойларда турлича зарб қилинган. Тилла тангадаги ёзув : “ Зарб дар Хоразм 1256 ” ( ҳижрий ) . “ Абулғози О ллоқули подшоҳ , 1256 ” Кумуш тангадаги ёзув: “ Зарб дар Хоразм 1248 ” ( ҳижрий ). “Абулғози Оллоқули подшоҳ, 1248”

www.arxiv.uz Хива хонлари ичида фақат Оллоқулигина ўзининг кумуш тангасида Хоразмшоҳ унвонини қўллаган. “ Зарб дар Хоразм , 1252 ”. “Абулғози Оллоқули Хоразмшоҳ, 1252). Оллоқулихон даврида Марв шаҳрида ҳам хон номи билан тилла танга чиқарилган, бу тилла тангадан жуда кам сақланган, ҳозирги кунда Санк Петербург шаҳрида Эрмитаж музей мажмуасида икки донасигина бор. “Зарб дар Марв, 1256”. “Оллоқули Баҳодурхон Ғози, 1256”. инв номери № 48140 ва 48141. 1842 йил 27 январида рус ҳукумати Хивага янги экспедиция жўнатиш ҳақида қарор қилди. Унга бошлиқ этиб полковник Г.И.Данилевский тайинланганди. Руслар 1842 йил 1 августда йўлга чиқиб, 19 октябр куни Хивага етиб келдилар. Оллоқулихон бу вақтда Бухорога сафар қилган бўлиб, Хивага 29 октябрь куни қайтиб келди. Эртаси куни бироз бетоб бўлган хон рус элчиларини қабул қилди. Кейинги музокаралар эса фақат 10 ноябрда бўлиб ўтди, хон русларни барча талабларини рад қилган ва музокара натижасиз тугаган. Орадан 2 ҳафта ўтгач, Оллоқулихон дунёдан ўтди. Оллоқулихон 18 йил Хивага хон бўлган. У адолатли шариатпарвар, мард ва жасур хон бўлган. Унинг мажлисларида тарих ва ғазалиёт му ҳ окамаси, латифаг ў йлик қилинар эди. Ундан етти ўғил ёдгор қолган бўлиб , Раҳимқули тўра, Муҳаммад Амин иноқ, Сайид Асад тўра, Абдулазиз тўра, Султон ғозий тўра, Муҳамад Ризо тўра. Хоннинг қабри отасини оёқ томонида, яъни Паҳловон Маҳмуд мақбарасида жойлашган. Хивадаги жаҳонга маш ҳ ур тарихий - меъморий обидаларни бунёд этишда уста Одина Муҳаммад, Муҳаммад Мурод Ҳа з о распий, кошинкор наққош Нурмуҳаммад Пано, уста наққош Абдуллажин каби моҳир усталарнинг алоҳида хизматлари катта. Хивадаги ана шу меъморий санъат асарлари уларнинг ақл - заковати, қалб ҳ арорати моҳир қўллари билан бунёд этилган. Ҳозирги кунда Хива шаҳрига келган ҳар бир сайёҳ юқоридаги усталарни ишларини кўриб, шу даврни ушбу усталарга ҳ омийлик қилган

www.arxiv.uz Хива хони Оллоқулихон исмини илиқ бир та ас сурот билан эслашади.

Похожие

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Ibtidoiy inson jamoasining kelib chiqishi

Ilk urug’ jamoasi

Ibtidoiy jamoa tarixi tarixshunosligi

Ibtidoiy davrda tillar va etnoslar