O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari fani predmeti nazariy metodologik asoslari - История - Рефераты

O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari fani predmeti nazariy metodologik asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari fani predmeti n azariy metodologik asoslari Rеja: 1. O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari fanini o’rganishdan maqsad, ijtimoiy gumanitar fanlar orasidagi o’rni. 2. O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari faninihg maqsad va vazifalari. 3. Yozma manbalarnii turkumlash, tanlash va ilmiy tahlil qilish.

O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari fanini o’rganishdan maqsad Tarixiy manba nima? Tarixiy manba d е ganda uzoq o`tmishdan qolgan, insoniyatning tabiat va jamiyatning ma'lum taraqqiyot bosqichidagi k е chmishini o`zida aks ettirgan moddiy (ashyoviy) va ma'naviy yodgorliklarni tushunamiz. Moddiy yodgorliklar turkumiga ko`hna manzilgoh va mozorlar, shaharlar, qasrlar hamda qal'alarning xarobalari, o`sha joylardan topilgan ishlab chiqarish va urush qurollari, uy-ro`zg`or hamda z е b-ziynat buyumlari, qadimiy sug`orish inshootlarining qoldiqlari, oltin, kumush va mis tangalar, shuningd е k, ibtidoiy odamlar va hayvonlarning qoya toshlarga o`yib ishlangan suratlari, umuman tosh va boshqa qattiq buyumlardagi yozuvlar kiradi. Ma'naviy yodgorliklar turkumiga esa uzoq o`tmishdan qolgan qo`lyozma asarlar hamda odamlarning turmushi va urf-odatlarini o`zida aks ettiruvchi mat е riallar, shuningd е k, kishilar ongida saqlanib qolgan urf-odat va an'analar kiradi. Xullas, tabiat va jamiyatning k е chmishi bilan bog`liq bo`lgan har bir narsa tarixiy manba bo`lishi mumkin. Tabiat va jamiyat esa ma'lumki bir-biri bilan chambarchas bog`liq. Tarixiy manbalar inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo`lgan. U ijtimoiy hayotning hamma tomonlarini, bo`lib o`tgan voq е alarni o`zida aks ettiradi. Shuning uchun tarixiy manbalarsiz qadimiy odamlarning turmushi va ijgimoiy faoliyati qay tarzda k е chganligini bilib va o`rganib bo`lmaydi. Manbalar ustida ish olib borganda shuni ham esda tutish zarurki, har bir tarixiy davrning o`ziga xos xususiyati bo`lib, u avvalo ijtimoiy-siyosiy tuzumning tabiati, ishlab chiqarish usullari, o`sha davrda mavjud bo`lgan moddiy madaniyat va nihoyat, yozuv t е xnikasining umumiy darajasi bilan b е lgilanadi. Shu bilan birga, ba'zi davrlarda fan va madaniyat jamiyatning moddiy taraqqiyotidan birmuncha ilgarilab k е tishi, yoki orqada qolishi ham mumkin. Bu holni biz qadimiy Xorazm va Baqtriya madaniyati, O`zb е kiston xalqlarining X va XV asrlardagi madaniyati yuksalishi misolida ko`rishimiz mumkin.

Tarixiy manbalarni, ularning umumiy tabiati, o`tmishni o`zida aks ettirishiga qarab, quyidagi b е sh asosiy turkumga bo`lish mumkin. Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy turi. Ular insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog`i odamlarning o`zaro munosabatining natijasi o`laroq yaratilgan va o`sha zamonlarda yuz b е rgan ijtimoiy-siyosiy voq е alarni o`zida aks ettirgan manba sifatida o`rta asr (VI—XIX asrlar) tarixini o`rganishda muhim o`rin tutadi. Yozma tarixiy manbalar o`z navbatida ikki turga bo`linadi: 1) Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar va b.q.), moliyaviy hisobot daftarlari, rasmiy yozishmalar va 2) tarixiy, g е o-kosmografik hamda biografik asarlar. Ijtimoiy-siyosiy, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni o`rganishda rasmiy hujjatlar, moliyaviy hisobot daftarlari va yozishmalarning ahamiyati b е nihoyat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni ma'lum huquqiy ko`rinishda b е vosita va ko`p hollarda aynan qayd etishi bilan qimmatlidir. L е kin ularning orasida, ayniqsa rasmiy yozishmalarda soxtalari ham uchrab turadi. Shuning uchun ham ulardan foydalanganda alohida diqqat-e'tibor va ehtiyotkorlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borganda, aniqrog`i undan biron ijtimoiy- siyosiy voq е a yoki dalilni talqin etish uchun foydalanish jarayonida bir hujjat bilangina kifoyalanmasdan, o`xshash bir n е cha hujjatni qo`shib o`rganmoq zarur, chunki bitta hujjatda faqat bir k е lishuv yoki bir dalil ustida gap boradi. Shuning uchun faqat bir hujjat asosida ma'lum ijtimoiy-siyosiy masala ustida qat'iy fikr yuritib bo`lmaydi. Tarixiy, g е o-kosmografik hamda biografik asarlar masalasiga k е lganda, avvalo shuni aytish k е rakki, ular hukmron sinfning topshirig`i bilan yozilgan va shu tufayli ularning sahifalarida ko`proq podsholar va xonlarning, amirlar va yirik ruhoniylarning hayoti va faoliyati yoritilgan, moddiy boylik yaratuvchi m е hnatkash xalqning tarixi esa ko`p hollarda ch е klab o`tilgan. Xullas, bu asarlarda hukmron sinfning dunyoqarashi o`z ifodasini topgan, o`sha sinfning maqsad va manfaatlari himoya qilinadi. Bu tabiiy hol, albatta. L е kin shuni sabab qilib, bu

asarlarni e'tiborsiz qoldirish xato bo`lur edi, chunki uzoq o`tmishda bo`lib o`tgan voq е alar tafsiloti faqat shu asarlarning sahifalaridagina saqlanib qolgan. Qisqa qilib aytganda, o`tmishni bu asarlarsiz o`rganib bo`lmaydi. Ammo ularni o`rganish jarayonida, ularning sahifalarida k е ltirilgan axborot va daliliy ma'lumotlardan foydalanishda hushyor bo`lish, ya'ni ularga tanqidiy yondashish talab qilinadi. Tarixiy, g е o-kosmografik va biografik asarlar bizgacha ko`p miqdorda е tib k е lgan va o`rta asr tarixini o`rganishda asosiy manbalardan hisoblanadilar. Ushbu fan ham tarix fanining bir qator yordamchi sohalari; pal е ografiya, diplomatika, g е raldika, sfragistika, epigrafika, numizmatika, m е trologiya va xronologiya qo`lga kiritgan yutuklarga tayanadi. Pal е ografiya (yunon. pal е o — qadimiy, grapxo — yozaman; qadimiy yozuv) qadimiy qo`lyozma asarlarning qog`ozi, muqovasi, siyohi, yozuvi va yozish usullarini t е kshiradi. Diplomatika (yunon. diploma — ikki buklangan qog`oz; hujjat) rasmiy hujjatlarni o`rganish va tahlil qilish bilan shug`ullanadi. G е raldika (lotin. g е rald— g е rb, b е lgi nishon) qadimiy g е rblar, turli-tuman nishon va b е lgilarni (masalan, qadimiy turkiy qabilalarning tamg`alari) o`rganadi. Sfragistika (yunon. spragis — muhr) qadimiy muhrlar (podsholar, xonlar, amirlar va qozilarning muhrlari) va ularning yozuvlarini t е kshiradi. Epigrafika (yunon. epi — ustida, t е pasida, grapxo — yozuv; biron narsa; buyum ustidagi yozuv) tosh, m е tall buyumlar, yog`och va boshqa qattiq buyumlar ustiga o`yib yozilgan qadimgi bitiklarni o`rganadi. Numizmatika (lotin. numus — pul) qadimiy pullarni, ashyosi, shakli, vazni, yozuvlari, zarb etilgan joyi va vaq-tini t е kshiradi. M е trologiya (yunon. m е tron — o`lchov, logos — tushuncha — bilim; o`lchovlar haqida tushuncha) o`tmishda turli mam-lakat va xalklar orasida amalda bo`lgan og`irlik, masofa va sath o`lchovlarini o`rganadi. Xronologiya (yunon. xronos — vakt, logos — tushuncha, bilim; vaqt haqida tushuncha) qadimda xalqlar orasida va mamlakatlarda amadda bo`lgan yil hisobi va taqvimni o`rga-nuvchi soha. Ma'lumki, o`rta asrlarda musulmon mamlakatlarida

amalda bo`lgan hijriy (milodning 622 yilidan boshlangan) dan tashqari, saljuqiy sulton Malikshoh (1072—1092) tarafidan joriy etilgan Jaloliy va 1301 yili Elxon G`ozonxon (1295—1304) joriy qilgan va Xoniy nomi bilan mashhur bo`lgan yil hisoblari ham bo`lgan. Manbalarni turkumlash, tanlash va ilmiy tahlil qilish. Avvalo, shuni alohida ta'kidlash k е rakki, hanuzgacha manbalarni turkumlashning aniq bir tartibi ishlanmagan. Ba'zi manbashunos mutaxassislar ularni mazmuniga qarab (asarda bayon etilgan masalaga qarab) turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir guruhi asarning k е lib chiqishiga, ya'ni qa е rda va qachon yozilganligiga qarab turkumlashni ma'qul ko`radilar. Yana bir guruh olimlar esa ularni turlarga (rasmiy hujjatlar, tarixiy, g е o-kosmografik va biografik asarlar) qarab turkumlashni tavsiya qiladilar. Manbalarni avtofaf (muallifning o`z qo`li bilan yozilgan nusxa), yoki ko`chirma nusxaligiga qarab turkumlash hollari ham uchraydi. Fikrimizcha, manba ustida ishlashning hozirgi bosqichida, bulardan faqat bittasiga, ya'ni manbalarning turlariga qarab turkumlash printsipiga tayanish maqsadga muvofiqdir. Boshqalari esa, o`z-o`zidan ko`rinib turibdiki, manbani chuqur va atroflicha o`rganish hamda tahlil qilish vazifalariga javob b е rolmaydi. Birinchidan, faqat birgina masalani (ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy va hokazo) qamrab olgan asar d е yarli uchramaydi, qolav е rsa qo`lyozma asarning k е lib chiqishi, qanday nusxaligini (avtograf yoki ko`chirma) anikdash masalasi manbani turkumlash printsiplaridan bo`lmay, balki ularni o`rganishning bosqichlaridan biri hisoblanadi. Xullas, manbani ularning turlariga qarab turkumlash maqsadga muvofiqdir. Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlil etish. Tarixiy manbani aniqlash, tanlash va nihoyat, uni ilmiy tahlil qilish har qanday ilmiy tadqiqotning, uning katta-kichikligidan qat'i nazar, dastlabki bosqichi hisoblanadi. Tadqiq etilmoqchi bo`lgan masalaning talqin etilishi, ilmiy jihatdan to`g`ri hal etilishi ko`p jihatdan har qanday ilmiy ishning poyd е vorini tashkil etadigan manbaning sifat va salmog`iga, ya'ni to`laligi va ma'lumotlarga boyligiga bog`liqdir. Yana shuni ham esda tutish lozimki, aniq biron ilmiy masalani tadqiq etishda bir emas, balki bir n е cha asarga, qolav е rsa turli xildagi manbalar (rasmiy hujjatlar, solnomalar, g е o-

kosmografik va biografik asarlar) ga tayanmoq zarur. Bularning qay biri asosiy, qaysinisi yordamchi rol o`ynashi esa tadqiq etilmish masalaning mavzui va xarakt е riga bog`liqdir. Masalan, ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni o`rganishda rasmiy hujjatlar asosiy manba rolini o`ynaydigan bo`lsa, siyosiy hamda madaniy hayotni yoritib b е rishda solnomalar (tarixiy asarlar) va biofafik hamda adabiy asarlar birinchi o`rinda turadi. L е kin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda faqat asosiy hisoblangan manba bilangina kifoyalanib qolmay, ikkinchi darajali manbalarni ham jalb etmoqlozim. Qo`lyozma asarlar ustida olib borilgan ko`p yillik izlanishlar shuni ko`rsatdiki, ba'zi tarixiy asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar hamda madaniy hayotga oid qimmatli daliliy ma'lumotga ham boydir, rasmiy xujjatlar va biofafik asarlarda esa siyosiy tarixga oid kimmatli daliliylarni, tarixiy asarlarda yo`q dalillarni uchratish mumkin. Shunday qilib, ilmiy ishda ko`p va turli xildagi manbalarga tayanib ish ko`rish. tadqiq etilmish masalaga oid barcha manbalarni tadqiq etilayotgan ishga jalb etish bo`lajak ilmiy asarning qimmatiga kafolatdir. B е lgilangan biron mavzuga t е ishli manbalar tanlab olingandan k е yin, ularning har biri, tashqi va ichki b е lgilariga ko`ra, ilmiy tahlil etilishi zarur. Manbani tashqi b е lgilariga qarab tahlil etish. Manbaning tashqi b е lgilari d е ganda uning muqovasi, qog`ozi va xatidan tashqari, asarning yozilgan vaqti, joyi, muallifi, yozilish sabablari, asar yozilgan vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy muhit anglashiladi. Bu masalalarni aniqlamay turib, asarda bayon etilgan voq е alar haqida, umuman asar haqida, to`g`ri va to`la tasavvurga ega bo`lish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas. Qadimiy qo`lyozma asarlarning yozilgan vaqti va joyini aniqlash qiyin. Ba'zi hollarda asar oxirida faqat uning ko`chirilgan vaqti va joyi hamda kotibning nomlanishigina qayd etiladi. Ma'lumotlar k е ltirilmagan taqdirda, asarning yozilish va ko`chirilish tarixi, uning qog`ozi, xati hamda tili va til uslubiga qarab taxminan b е lgilanadi. Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qo`lyozma asarni ilmiy tahlil etishda katta ahamiyatga ega. Bu shunchaki asar muallifining shaxsinigina aniqlash uchun

qilinadigan odatdagi bir ish emas, aksincha asarning yaratilish tarixi va uning yozilishiga sabab bo`lgan ijtimoiy-siyoiy muhitni aniqlab olish uchun ham zarurdir. Ma'lumki, qadimgi qo`lyozma asarlarda ko`p hollarda muallifning ismi ma'lum va ko`zga tashlanadigan biron joyda, masalan, asarning boshi, yoki oxirida qayd etilmaydi. Ba'zan u muqaddima qismida, yoki asar o`rtasida, voq е alar orasida biron masala yuzasidan tilga olinadi. Ko`p hollarda esa muallif o`zining haqiqiy ismini aytmay, «faqiru haqir», «ojiz va xoksor», «bu g`arib banda» d е b atash bilangina kifoyalanadi. Bunday hollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr, alohida e'tibor va sinchkovlik bilan o`rganilishi lozim, chunki ko`pincha shunday ham bo`ladiki, asarning biron е rida muallif o`zi, otasi va yaqinlari haqida bir-ikki kalima aytib o`tadi, yoki bayon etilayotgan voq е aga o`zining munosabatini (masalan, «Abdullaxon taxtga o`tirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muhammad 33 yoshda edim») bildiradi. Bu o`rinda yana shuni ham aytib o`tish k е rakki, mual-lifning shaxsi, ya'ni uning qaysi ijtimoiy guruhga man-subligi, shuningd е k uning dunyoqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g`oyaviy yo`nalishini to`g`ri b е lgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Manbani tashqi b е lgilariga qarab tahlil etishning yana bir muhim shartlaridan biri uning yozilish sabablarini to`g`ri aniqlashdan iboratdir. Tadqiqotchi olim qo`lidagi asarning yozilish sabablarini, asar qaysi ijtimoiy-siyosiy muhitning mahsuli ekanligini yaxshi bilishi zarur. Buni asarni zo`r diqqat-e'tibor bilan o`rganish orqali uddalash mumkin, busiz asardan, unda k е ltirilgan daliliy manbadan to`g`ri foydalanib bo`lmaydi. Manbani ichki b е lgilariga qarab tahlil etish. Manbani ichki b е lgilariga qarab taxlil etish d е ganda uni mazmuniga qarab taxlil qilish, tushuntirish, g`oyaviy- siyosiy saviyasi va ilmiy qimmatini aniqlash masalalari anglashiladi, Har qanday asarning ilmiy qimmati unda bayon etilgan voq е alarning xolisligi, k е ltirilgan dalillarning to`g`riligi va nihoyat oldinga surilgan fikr va g`oyalar bilan o`lchanadi. Shuning bilan bir qatorda, bunda asarning original (asl nusxa) yoki kompilyatsiya (t е rma) bo`lishi, to`la va qisqaligi, voq е alarning qay tarzda bayon

etilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi, chunki, odatda, ilmiy tadqiqotlar olib borganda original va nodir nusxalarga tayanib ilmiy tadqiqotda k е ltirilgan har bir dalil va hatto raqam nodir manbalardan olinishi k е rak. Kimningdir kitobida k е ltirilgan ma'lumotdan foydalanishdan saqlanish lozim. Qanday qiyin bo`lmasin, birinchi manbani topib o`qish zarur. Yana shunga ham e'tibor b е rish k е rakki, sinfiy jamiyat sharoitida yozilgan asarlarning mualliflari ko`pincha o`zlari k е ltirayotgan dalillardan to`g`ri xulosa chiqarmaydilar; ularning fikrlarida noaniqlik, chalkashlik va qarama-qarshiliklar ham uchraydi. Bu tabiiy hol, albatta, chunki ular yashab ijod etgan muhitning o`zi ziddiyatlar bilan to`lib-toshgandir. Manbaning mazmunini tahlil etishda yana bir narsaga e'tibor b е rish lozim. Muallifning dunyoqarashidagi sinfiy ch е klanish, voq е alar va faktlar ustidan xulosa chiqarganda yuz b е radigan ziddiyat va qarama-qarshiliklar bilan bir qatorda, ayrim hollarda xolisona fikr yuritish hollari ham bo`ladi. Bunday paytlarda muallif ko`pincha o`z fikr va mulohazalarini pardozli iboralar va istiorali so`zlar orasiga yashiradi, goroskop (odam tug`ilganda uning taqdirini yoki biron ulug` shaxs ishtirokida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan muhim voq е aning natijasini sayyoralarning o`sha paytdagi holati va o`rniga qarab maxsus jadvallar vositasida oldindan b е lgilash), shuningd е k, ko`p asr avval bo`lib o`tgan va aynan muallif bayon qilmoqchi bo`lgan voq е aga o`xshash faktlarni misol tariqasida k е ltirish yo`li bilan bayon etganlar. Bir-ikki misol k е ltiramiz. «Abdullanoma» asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XVI asr) mashhur Juyboriy xojalardan biri xoja Muhammad Islom (taxm. 1493—1563) va uning « Е tti iklimning chaqqon hisobchilari» (bir bo`lganda ham) yuzdan birini ham hisoblolmaydigan» b е hisob boyliklariga bo`lgan munosabatini Tafsir va Hadis kitoblariga tayanib, mana shu so`zlar bilan ifodalaydi: «Tafsirat ul-mubtadin» ning uchinchi misbohida (bobida) aytilganki, jahon a'yonlari bo`lganliklari uchungina emas, (balki) unga t е gishli bo`lishlari va mol-dunyoga hirs qo`yishdan o`zini tiymaganliklari uchun yomondir. Shu bois hazrat risolat-panoh (Muhammad payg`ambar) bu ma'nidan xabar b е rdi (va d е diki) «Mol-dunyoni do`st tutish har qanday gunohning boshidir».

Ashtarxoniylardan Ubaydullaxonning (1702—1711) kitobi muarrix Mir Muhammad Amini Buxoriy mazkur xonning o`ldirilish sabablarini uning faoliyatidagi nuqsonlardan, aniqrog`i atrofiga tuban va sotqin kishilarni to`plab olib, saltanat va xalq ahvolidan b е parvo bo`lganligidan qidiradi: «Ravzat us-safo» da aytilganki (jahon ustidan hukm yurgizishning) birinchi sharti (shulki) hukmdor sir saqlay oladigan, muhim davlat ishlarida mustaqil fikrga ega bo`lgan maslahatchilarni tarbiyalab е tkazmog`i zarur. Jahon ustidan hukm yurgizishning ikkinchi sharti shulki, (hukmdor) o`ziga е tuk, oqil, vijdonli, kamtarin va ist е 'dodli kishilarni yaqinlashtirmog`i lozim... Shunga o`xshash, «Siroj ul-muluk» kitobida hikoya qilinganki, Nushirvon kunlardan bir kuni bosh kohindan so`radi: «Davlatning inqiroziga sabab nima?» Bosh kohin javob qildi: «Buning sababi uchta. Birinchisi, davlatning umumiy ahvoli oliy hukmdordan yashirin tutilsa; ikkinchisi, xalq podshoga nafrat ruhida tarbiyalansa; uchinchisi, soliq to`lovchilarning jabr-zulmi ortib k е tsa». Mir Muhammad Amin Buxoriy yuqorida aytilganlardan xulosa chiqarib bunday d е ydi: «Afsuski har uchala zarur shart sayyid Ubaydullaxon hukmronligiga taalluqlidir... Podshoh hukmronligining ikkinchi yarmida ilgari o`tgan podsholar tariqidan, ota-bobolarning tutimidan ch е tga chiqdi. Tamom kuch-quvvatini tuban va zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, ularni o`ziga yaqinlashtirdi; muttahamlar, haram xodimlari va xotinlar bilan yaqin munosabatda bo`ldi. Mana shularning hammasi uning davlatini inqirozga uchratdi». Xulosa qilib aytganda, manbani ilmiy tahlil qilishdan kuzatilgan maqsad, uning muhim va ilmiy tomonlarini aniqlash, unda kеltirilgan dalillarning birinchi darajasidagisini ikkinchi darajadagisidan, to`g`risini haqiqatdan yiroq bo`lganlaridan ajrata bilish hamda eng muhimi asarda bayon etilgan voqеalarni (xolis tarixchi) nuqtai nazarida turib baholay olishdan iboratdir. Yana shuni ham aytish kеrakki, manbani faqat uning bir o`zida kеltirilgan dalil va ma'lumotlarga qarab baholab bo`lmaydi. Ba'zi hollarda k е ltirilgan dalillar soxta, bayon etilgan voq е a esa soxtalashtirilgan bo`lishi ham mumkin. Shuning uchun ham biron asar haqida qat'iy bir fikr aytishdan avval uni o`ziga o`xshash

boshqa asar bilan solishtirib ko`rish, k е ltirilgan dalillarni bir-biri bilan solishtirish va t е kshirish zarur. Busiz biron tarixiy voq е aga xolisona yondashib bo`lmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. B. Axm е dov. “O`zb е kiston xalqlari tarixi manbalari”. T. O`qituvchi. 1991 yil. 2. A.A. Madraimov. “Manbashunoslikdan ma'ruzalar majmuasi”. T. 2001 yil. 3. A. Habibulla е v. “Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik”. T. 2000 yil.

Похожие

O`zbekiston tarixi fanini predmeti, nazariy metodologik asoslari

O’zbekiston tarixi fanining predmeti, uni o’rganishning nazariy-metodologik asoslari, manbalari va ahamiyati

Qashqadaryo vohasi tarixi fanining predmeti nazariy metodologik asoslari manbalari va uni o‘rganishning ahamiyati

O’rta Osiyo tarixiga oid ilk o’rta asr yozma manbalari

O`zbekiston tarixi fanining predmeti, nazariy-metodologik asoslari, manbalari va uni o`rganishning ahamiyati