O’rta Osiyo tarixiga oid ilk o’rta asr yozma manbalari - История - Рефераты

O’rta Osiyo tarixiga oid ilk o’rta asr yozma manbalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

O’rta Osiyo tarixiga oid ilk o’rta asr yozma manbalari R е ja: 1. Qadimgi Turk manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni. 2. Xitoy manbalarida O’rta Osiyo. 3. So`g`d tilidagi manbalar.

Qadimgi turk manbalari. Bular orasida XVII asrda Sibir hamda Mo`g`ulistonda, Oltoy hamda O`rta Osiyo, O`zb е kistonda topilgan runiy bi-tiklar aloxida qimmatga ega. Bu yozuvlarning hozir е tti gu-ruhi: L е na — Baykalbo`yi bitiklari, Е nis е y, Mo`g`uliston, Oltoy, Sharqiy Turkiston, Urta Osiyo bitiklari ma'lum. Bu bitik-lar O`rta Osiyo, shuningd е k, O`zb е -kiston xalqlarining arablar is-tilosi arafasidagi ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini o`rganishga yordam b е radi. Е nis е y bitiklari mashhur rus xaritashunos olimi SU. R е m е zov (taxminan 1642 — 1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Е nis е y havzasida (hozirgi Xa kas avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. Undan k е yin bu haqda shv е tsiyalik harbiy asir F. Stra d е nb е rg (Tabb е rt) ma'lumot b е radi. U Е nis е y havzasidagi qabr-lardan toshga o`yib yozilgan no-tanish xatlarni topgan. Bu yozuv haqidagi ma'lumotlar birinchi marta o`tgan asrning birinchi choragida «Sibirskiy v е stnik» jurnalida e'lon kilindi. 1889 yili fin olimlari Е nis е ydan topilgan yozma yodgorliklar xa-ritasini tuzdilar. Mo`g`ulistondan topilgan bi-tiklar. Bular orasida To`nyuquq, Kul t е gin, Bilga xoqon va On-gin muhim o`rin tutadilar. To`nyuquq bitigi Ulan-Bator-dan 66 km janubi-sharkda, Bain Sokto manzilida joylashgan va ikkinchi turk xoqonligi-ning asoschisi Eltarish xoqon (681 —691-yy.) ning masla-hatchisi sarkarda To`nyuquqqa atalgan; 712—716-yillar ora-sida yozilgan. 1897-yili rus olimi D.A. Kl е m е nts (1848— 1914) va uning xotini Е lizav е ta Kl е m е ntslar tarafidan ochilgan; V.V. Radlov (1899 y.), V. Toms е n (1922 y.), X. Sh е -d е r (1924 y.), D. Ross (1930 y.) hamda G. Aydarov (1971) tarafidan yaxshi o`rganilgan va matni n е mischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan chop etilgan. Obida G`.A. Abduraxmonov hamda A. Rustamov tomonidan uzb е k ti-liga qisqacha tarjima qilingan (1982 y.). Kul t е gin bitigi. Bilga xoqonning (716—734-yy.) ini-si Kul t е gin (731-yili vafot etgan) sharafiga yozilgan. Mo`g`ulistonning Kosho Saydan vodiysida Ko`kshin O`rxun daryosi bo`yidan rus arx е olog va etnograf olimi N.M. Yad- rints е v (1842— 1894-yy.) tomonidan 1889 yili topilgan.

Bitik V.V. Radlov (1891 y.) A. X е yk е l (1892 y.) V. Tom s е n (1896 y.), P.M. M е lioranskiy (1897 y.), X. Sh е d е r (1924 y.), S Е . Malov (1951 y.), G. Aydarov (1971 y.) lar tomoni dan n е mischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan. G`. A. Abduraxmonov va A. Rustamov tarafidan qilingan kis-qacha o`zb е kcha tarjimasi (1982 y.) ham bor. Bilga xoqon bitigi. Yuqorida aytilgan Kul t е gin bita-gidan 1 km janubi- g`arbda — Ko`kshin O`rxun daryosi havza-sidan topilgan. Obida 735-yili bitilgan. V.V. Radlov, S Е . Malov, P.M. M е lioranskiy va V. Tom s е n tomonidan o`rganilgan va chop qilingan. Ongin bitigi. Mo`g`ulistonning Kosho Saydan vodiy-sidan topilgan. Kimga atalganligi aniq ma'lum emas. Ba'zi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan El - tarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qo`yilgan (735 y.); boshqa fikrga ko`ra Qopag`on xoqonga (691—716- yy.), yana boshka bir ma'lumotga (J. Kloson) Karaganda Bilga xoqonning harbiy boshliqlaridan Alp El е tmish (taxminan 731 yilda o`lgan) sharafiga qo`yilgan. Obida 1892 yili V.V. Radlov tarafidan (estompaji) va 1957 yili J. Kloson tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadkikrt bilan) nashr kilingan. Bundan tashqari, Qorabalsag`un shahri (Ulan-Batordan taxminan 400 km janubda joylashgan qadimiy shahar) xa-robalaridan, Xoyto Tamir, Cho`yren, Beyshin-Udzur, Bayan-Xo`ngur va boshka joylardan topilgan yozuvlar ham muximdir. Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryo-lari, Qo`shog`och hamda tog`li nohiyalardan topilgan bitik-larni aytib o`tish mumkin. Bular, O`rxun- Е nis е y bitikla-ridan farqli o`laroq, etnografik mat е rialga boydir. Ol toydan topilgan yozuvlar P.M. M е lioranskiy, E.R. T е ni-sh е v, A.K. Borovkov, K. S е ydakmatov, V.M. Nad е lya е v hamda D.D, Vasil е v tomonidan e'lon qilingan. Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Tur-fon vohasidagi g`orlarda joylashgan ibodatxona d е vorla-riga yozilgan bitiklar alohida o`rin tutadi. Bitiklar aso-san V. Toms е n tarafidan chop qilingan.

Qozog`iston hamda Qirg`izistondan topilgan bitiklar (as-rimizning 60—70- yillarida topilgan) hali chuqur o`rga-nilmagan. Bular orasida Talas vohasidan (Ayritom, T е rak-soy, Qulonsoy, Toldiqo`rg`on, Urjor, Sirdaryo, Ila, Olma Ota, Tolg`ar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muxim ilmiy ahamiyat kasb etadi. Qozog`iston hamda Qirg`iziston hududidan topilgan bitiklarning ba'zilari S. Sodiqov, M. Е . Massoy, A.N. B е rnshtam, A.S. Omanjolov, G. Musabo е v, Ch. Jumag`ulov hamda G. Karag`ulovalar tomonidan e'lon kilingan. Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlar-ga yozilgan) Farg`ona, Oloy vodiysi hamda Janubiy O`zb е -kiston va Tojikiston hududidan, ya'ni B е kobod, Isfa-ra, Marg`ilon, Farg`ona, Andijon, Quvasoy, O`sh, O`zgan, Kofirnihon, shuningd е k So`g`ddan ham topilgan va A.N. B е rnshtam, B.A. Litvinskiy, V.A. Bulatova, E.R. T е nish е v, Yu.A. Zadn е provskiy tarafidan o`rganilgan. Xitoy manbalari . Xitoy manbalari haqida so`z boshlashdan oldin shuni alohida qayd etib o`tish k е rakki, ular ham xitoy hukmdor-larining maqsad va manfaatlarini ko`zlab yozilgan, xitoy imp е ratorlari ko`kka ko`tarib maqtalgan, ilohiylashti-rilgan; boshqa xalqlarning tarixi esa ko`p hollarda bir taraflama yoritilgan. L е kin xitoy manbalarida bo`lib o`tgan voq е alarning vaqti va o`rni aniq ko`rsatiladi, u yoki bu hududtsa istiqomat qilgan xalqlar, shuningd е k, bir-bi-riga qarshi turgan qo`shinlarning umumiy soni aniq ko`rsatiladi. O`rta Osiyo, xususan qadimiy O`zb е kistonning uzoq o`tmishdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`rganishda quyi-dagi xitoy manbalari muhim rol o`ynaydi. Sima Syan— (taxminan miloddan avvalgi 145 yoki 135— 86-yillar) Xitoy tarixshunoslarining «otasi» hisoblana-di; Lunmin (hozirgi Shensi viloyati) shaxrida saroy ta-rixchisi Sima Txan oilasida tug`ilgan; mamlakat bo`ylab ko`p sayohat qilgan; otasi vafot etgandan (miloddan avval gi 108 yili) k е yin uning o`rniga saroy tarixchisi sifa-tida qabul qilingan. Miloddan avvalgi 98 yili imp е ra-torga qarshi chiqib, sarkarda Li Linii himoya qilgani uchun qattiq jazoga tortilib (bichilgan) saroydan quvib yuborilgan. L е kin u ruhiy tushkunlikka tushib qolmadi va bo`lajak

tarixiy kitobi ustidagi ishini davom ettirdi. Ko`p vaqt o`tmay, Sima Syan yana saroyga taklif etildi va imp е rator Bosh mahkamasining boshlig`i etib tayinlanadi, kitobini yozib tamomlashga sharoit yaratilib b е rildi. Sima Syan «Shi Szi» («Tarixiy esdaliklar») nomli 130 bobdan iborat yirik tarixiy asar yozib krldirgan. Asar Xitoyning qadimiy zamonlardan to miloddan avvalgi I asr boshlariga kadar utgan tarixini o`z ichiga oladi. Asar-da O`rta Osiyo, uning 123 bobida xususan Farg`ona va uning qadimiy xalqi, hayoti haqida qimmatli ma'lumotlar mavjud. « Ban Gu (39—92) — yirik tarixchi olim; Anlin (Shensi viloyati) shahrida G`arbiy Xan sulolasi (mi loddan avvalgi 206 — milodning 220 y.) xizmatida tur gan yirik mansabdor va tarixshunos oilasida tug`ilgan; 47—55 yillari Loyanda oliy o`quv yurtida ta'lim olgan; 58—82 yillari o`zining «Syan Xan shu» («Avvalgi Xan sulolasining tarixi») asarini yozgan. «Syan Xan shu»da, xususan uning 95 bobida, O`rta Osiyo (ayniqsa, kangli, yuechji va usunlar haqida) va Sharqiy Turkistonning qadimiy tarixi, xalqi va uning hayoti haqida ko`p muhim ma'lumotlarni uchratamiz. «Syan Xan shu» 1962 yili P е kinda 12 jiddda nashr qilingan. Inglizcha tarjimasi (G. Dub е , Baltimor, 1938— 1944-yy.) ham bor. Fan Xua (398—445-yy.) — Avvalgi Xan sulolasi (25— 220-yy.) tarixchisi. Avval kichik davlat lavozimida turgan va 424 yili viloyat hokimligiga ko`tarilgan. Davlatga qar-shi isyonda qatnashganlikda ayblanib qatl etilgan. Fan Xua Xitoyning Avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixini o`z ichiga olgan «Xou Xan shu» («Kеyingi Xan sulolasi tarixi») nomli katta asar (130 bobdan iborat) muallifi. Asarda O`rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va Jun-g`oriyaning 25— 221-yillar orasidagi tarixi haqida diq-qatga sazovor ma'lumotlar bor. Li Yan-shou (taxm. 595—678-yy.) — Tan sulolasi (618— 907-yy.) davrida o`tgan yirik tarixchi. U Shimoliy Xitoyda hukmronlik qilgan Vey (386—535-yy.), Si (550—577-yy.), Chjou (557—581-yy.) sulolasi hukmronligi, ya'ni 386—581- yillardagi tarixini o`z ichiga olgan 100 bobdan iborat «Bey shu» («Shimoliy sulolalar tarixi») nomli asari bilan mashhur.

Asarda O`rta Osiyo, xususan Xorazm hamda Sharqiy Tur-kiston haqida qimmatli ma'lumotlar uchratamiz. «Bey shu»ning matni 1958 yili Shanxayda chop etilgan. Vey Chj е n (580—643 yy.) — Tan sulolasi davrida o`tgan tarixchi; imp е rator Chj е n-Guan (627—650 yy.) davrida uning o`g`li va toju taxt vorisiga tarbiyachi bo`lgan. Ana shu imp е rator davrida tarixchi olimlardan Yan Shi-Gu hamda Kxun In-da bilan birgaliqtsa Xitoyning Suy sulolasi davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`z ichiga olgan «Suy shu» («Suy xonadonining tarixi») nomli 85 bobdan ibo rat asar yozib qoldirgan. Asarning 55 bobi 637 yidda yozib tamomlangan. Qolgan 30 bobiga esa yana 20 yil vaqt k е tgan. Asar Xitoyning V—VI asrlardagi tarixini o`z ichiga ola-di. «Suy shu» Xitoyda tarixchilar jamoasi tarafidan yozil-gan birinchi tarixiy asar. Boshqa asarlardan farqli o`la-roq, unda imp е ratorlarning iqtisodiy siyosati, qo`shin-ning tuzilishi, mamlakatning ahvoli, xalqning urf-odat-lari haqida ma'lumotlar k е ltirilgan. Asarda, uning 83-bobida, O`rta Osiyo (Janubiy Qirg`i-ziston, Pomir, Toshk е nt va b.) hamda Sharqiy Turkiston (Xarashahar, Kucha, Koshg`ar, Xo`tan) haqida ham diqqatga sazovor ma'lumotlar uchratamiz. Asar ko`p jildli «Sulolalar tarixi» tarkibida uning 9-jildi bo`lib, 1958 yili Shanxayda bosilgan. Ouyan Syu (1007—1072-yy.) va Sun Si (998—1061-yy.). 960—1279 yillari hukmronlik qilgan Sun (Janubiy va Shimoliy Xitoy) sulolasi tarixchilari: imp е rator J е n-Tszun (1023—1063-yy.) ning topshirig`i bilan 940—945-yillari yozilgan «Szyu Tan shu» («Tan sulolasining eski tarixi») o`rniga (uning kamchilik va nuqsonlari aniklangach) 1043— 1060-yillari shu sulolaning yangi tarixini («Sin Tan shu» — «Tan sulolasining yangi tarixi») yoz-ganlar. Har ikkala asar ham o`ziga xos afzalliklarga ega bo`lib, ma'lum darajada bir-birini to`ldiradi. XVIII as- rda tarixchi Shen Bin — chj е n har ikkala tarixni bir-biriga bog`lab, unga «Sin szyu Tan shu x е chao» («Tan su lolasining bir-biri bilan qo`shilgan yangi hamda eski tarixi») d е b nom qo`ydi. Asarda 618—907-yillar voq е alari bayon etilgan.

«Sin Tan shu»da Samarqand, hozirgi O`zb е Kistonning Janubiy viloyatlari, Eron, Afg`oniston hamda Sharqiy Turkiston (Xarashahar, Kucha, Koshg`ar) haqida ma'lumot-lar uchraydi. 1958 yili (ko`p jildli «Sulolalar tarixi»ning 12-jildi) Shanxayda chop etilgan. So`g`d tilidagi manbalar . Asosan IV—X asrlarga oid bo`lib, turli mazmundagi huquqiy hujjatlar (ahdnomalar, nikoh haqidagi shartno-malar, oldi-sotdi hujjatlari, tilxatlar), xukmdorlar (So`g`d, Shosh, Turk va Farg`ona hukmdorlari) o`rtasidagi yozishmalar, xo`jalikning kundalik faoliyatiga oid huj-jatlar, masalan, xarajatlar yozilgan hujjat hamda far-monlardan iborat. Bu hujjatlar So`g`diyonaning o`zidan (Mug` qal'adan), Samarqanddan (Afrosiyobdan), Qirg`iziston va Sharqiy Turkistondan topilgan. Bular orasida Mug` qal'a xarobalaridan 1932 yili to pilgan hujjatlar alohida ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bahorida Tojikistonning Varziminor (hozirgi Zahmatobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog`ida shu tumanning sobiq birinchi rahbari A. Po`lotiy tomonidan ochilgan. Hujjatlar jami 79 ta bo`lib, bulardan 74 tasi qadimgi so`g`d, 1 donasi arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular har xil mat е rialga: charmga, taxtaga o`yib yozilgan.

Adabiyotlar: 1. «Istoriya O`zb е kskoy SSR» 4 tomlik, «Toshk е nt», «Fan», 1965 y. 2. Mirzabo е v A.Ya. «Sov е to` O`zb е kistana v godo` V е likoy Ot е ch е stv е nnoy voyno`». T., «Fan», 1985 y. 3. Urushdan k е yingi davr bo`yicha F.Burlatskiyning «Xrushyov» Siyosiy portr е tga chizgilar maqolasini tavsiya qilaman. 4. «Lit е raturnaya gaz е ta» 1988 yil 24 f е vral Fyodor Burlatskiy «Br е jn е v i kruh е ni е ott е p е li».

Похожие

O’rta Osiyo tarixiga oid qadimgi zamon yozma manbalari

O’rta Osiyo xalqlari tarixi yozma manbalari fani predmeti nazariy metodologik asoslari

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani

Amir Temur va Temuriylar davri yozma manbalarida O’rta Osiyo

Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar