Нидерландия революцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

344.5 KB

Скачать

Нидерландия революцияси Режа: 1. Нидерландияда социал муносабатлар. 2. Нидерландиянинг сиёсий тузуми. 3. 1577—1578 йилларда жанубда синфий курашнйнг кескинашуви. 4. Жанубий вилоятларнинг революциядан юз ўгириши. 5. Вильгельм Оранскийнинг ҳалокати.

XV аср охири — XVI аср бошларида Нидерландиянинг иқти содий тараққиёти. Урта аерларда Нидерландия тўғрисида гапи-рилганда Рейн, Маас ва Шельда дарёларининг қуйи оқимидаги ва Шимолий денгиз бўйларидаги «этак ерлар» (Нидерландия сў-зининг асл таржимаси шундайдир) назарда тутилар эди. Бундан илгарироқ бу ерлар (Юқори Лотарингиядан ва унинг Мец, Гиуль, Верден ва шунинг сингари бошқа шаҳарларидан фарқ қилиб) Қуйи Лотарингия деб ҳам аталар эди Бу ўлканинг са ноат жиҳатидан олдинроқ тараққий қилиши унинг характерли хусусияти эди. Фриз мовутлари Карл Буюк замонидаёқ донг чи-қарган эди. XIII — XIV асрларда Фландрия (Фламанд) мовут саноати билан фақат Флоренция мовут саноати рақобат қилар эди, холос. «Фландриянинг эски обод шаҳарлари» бўлмиш Брюг ге, Ипр, Гент шаҳарларига инглиз, француз ва немис шаҳарлари-нинг узоқ вақтгача ҳаваси келиб юрди, чунки улар юқори сифатли мовут ишлаб чиқаролмас эди. XV асрда Фландрияда Антверпен деган янги саноат ва савдо маркази ўсиб чиқди, бу шаҳар Шельда дарёсинингденгизгақуйиладиган жойидан сална-рироқда эди. Буюк географик кашфиётлар натижасида Антвер пен Ҳиндистон ва Америкадаги мустамлакалар билан боғланган жаҳон портига айланди. Аммо Антверпен саноат маркази сифа-тида ҳам тараққий қилди, шу билан бирга, Фландриянинг эски шаҳарларидан фарқ қилиб, Антверпенда ишлаб чиқаришнинг цех формаси эмас, балки мануфактура формаси ривожланди, ману фактура формаси эса қишлоқдаги хонаки, капиталистик кустар саноатига асосланган эди. Фландрия билан қўшни бўлган Бра-бантда XV — XVI асрларда Брюссель каттагина саноат маркази ҳисобланар эди, бунда ҳам» мовут ишлаб чиқариш саноатининг бир қисми цех саноати характерида, бир қисми мануфактура саноати характерида эди. Фландрия билан Брабант Жанубий Ни-дерландиянинг асосий вилоятлари бўлиб, улар иқтисодий жи-ҳатдан анча тараққий қилган эди..Нидерландиянинг жанубида Намюр, Льеж, Люксембургда бой темир конлари бўлиб, бу ерда металлургия саноати кенг кўламда ривожланган эди.

Нидерлан-диянинг жанубидаги Францияга ёндош бўлган жанубий-ғарбий областлар Геннегау, Артуа аксинча, асосан деҳқончилик об-ластлари эди. Нидерландиянинг шимолида энг тараққий қилган вилоятлар Зеландия , Голландия ва Утрехт эди . Бу ерда ( Лейден ва Утрехт шаҳарларида ) ҳам

мовут саноати ривожланаётган эди . Бу ви - лоятларда мовут саноатидан ташқари , зиғир толасидан газлама тўқиш , суруп ва шойи тўқиш саноати анча тараққий қилди . Кўп - роқ савдо вилояти бўлган Голландия кемасозлик , пароходчнлик ва балиқ овлашнинг маркази эди ! XVI асрда тез ривожланган Амстердам шаҳри океан орқали савдо , кредит операциялари ва биржа битимлари жиҳатидан Антверпеннинг жиддий рақобатчи - си бўлиб қолди . Нидерландиянинг чекка шимоли - шарқий вилоят лари Гельдерн , Овериссель чекка жануби - ғарбий вилоятлар син - гари соф деҳқончилик районлари эди . Нидерландияда социал муносабатлар. XVI асрдаги Нидерландия жамиятида каттагина буржуазия қатлами бор эди. Бу-нинг бир қисми эски цех буржуазияси, яна бир қисми янги савдо ва мануфактура буржуазияси бўлиб, кейингиси кўпроқ Антвер пен ва Амстердам шаҳарларида яшар эди. Буржуазия билан бир қаторда манфаатлари кўп жиҳатдан умумий бўлган дворянлар ривожланиб бормоқда эди. Нидерландия дворянлари ерии нжа para олиб, экин экувчи деҳқонлардан (чиншевиклардан) одатда пул рентаси олиб турардилар. XVI асрда Нидерландияда шахсий " крепостной ҳуқуқ ҳамма жойда йўқотилган эди деса бўлади. (Асосан Шарқий вилоятлар Гельзерн ва Овериссель бундан муетаснодир). Дворянларнинг буржуалашган қисмининг вакил-лари ботқоқ ерларни қуритиш учун анча маблағ сарф қилардилар, денгиз бўйидаги ерларни қуритиб қўлга киритиш мақсадида тўғонлар қуришда қатнашардилар, бозорга чиқариб" сотиш учун чорвани (қорамол, қўй-эчки ва бошқаларни) кўпайтирардилар ва шундай қилиб, ёлланма меҳнатдан фойдаланувчи соҳибкорлар типидаги қишлоқ хўжайинларига айланардилар. Фландрия, Брабант, Голландия деҳқонлари орасидан маҳал-лий бозор билан боғланган ва камбағал деҳқонлар орасидаги батраклар меҳнатини эксплуатация қилувчи бадавлат элемент-лар ажралиб чиқарди; кўпинча

деҳқонларнинг юқори табақала-ри жамоа чек ерларининг ва яйловларнинг катта қисмини ўз қўлларига тўплаб олардилар. Франция билан чегарадош бўлган жануби-ғарбий областлардаги помешчиклар жуда орқада қолган бўлиб, улар фақат фео дал рентаси ҳисобидан тушган даромад ҳисобига кун кечирар эдилар. Германия билан чег.арадош бўлган шимоли-шарқий ви лоятлар ҳақида ҳам шуни айтишгмумкин. Нидерландия вилоятларининг иқтисодий жиҳатдан кўпроқ ривожланган шаҳарларида плебей элементлар кўп эди. Хона-вайрон бўлган ҳунармандлар, халфалар, мануфактура ва порт ишчилари ҳар бир йирик шаҳар аҳолисининг ярмини, баъзан эса унинг кўпчилигини ташкил қилар эди. Шундай қилиб, XVI асрда Нидерландиянинг ижтимоий структурам феодализмга хос бўлган хусусиятларни анча йўқотди ва майдонга келаётган капцталис-тик жамиятда буржуазия фақат экономика соҳасидагина эмас, балки ижтимоий-сиёсий ҳаётда ҳам етакчилик роль ўйнади. Нидерландиянинг сиёсий тузуми. Урта асрлар даврида Ни дерландия бир неча ўнлаб майда феодал давлатлардан герцогликлар, графликлар, епископликлардан ва бошқа шунинг син-гарилардан иборат эди. Уларнинг бир қисми француз феодал монархияси системасига кирган эди (Фландрия, Артуа ва бошқа ға"рбий областлар), бир қисми (Брабант, Голландия ва бошқа шарқий районлар) Германия империяси составила ҳисобланар эди. XIV — XV асрлар дав'омида Бургундия герцоглари Нидерлан диянинг турли ерларини ўз қўл остларида бирлаштира олдилар. 1477 йилда Бургундия герцоглигининг ўзи француз короли Лю довик XI нинг қўлига ўтгандан кейин Нидерландия ерлари Ма рия Бургундскаянинг (Карл Жасурнинг қизи) эри бўлмиш Максимилиан Габсбургга тегди. XVI аср бошларида бошқа бир династиянинг никоҳи натижасида, яъни Максимилианнйнг угли Филипп I

нинг Хуанага уйланиши натижасида Хуана Фердинанд Арагонский билан Изабелла Кастильскаянинг қиз эди. Шдерландия Испанияга ўтди. Филипп I билан Хуананинг уғлй Карл I ( V ) Гент шаҳрида туғилди. Фламанд тили унинг она тили эди Карл V замонида Нидерландиянинг сиёсий тузуми ўзига хос бир ўткинчи характерда эди. Габсбурглар хонадонидан чиққан король- императорнинг олйй ҳокимияти остидаги Нидерландия ҳали ўз-ўзини идора қилиш элементларини сақлаб қолган эди. Нидерландиядаги ўн етти вилоятнинг ҳар бирида ўз провинциал штатлари, алоҳида судлари, маҳаллий соеловиечилик имтиёзлари, қисман шаҳарларнинг ўзига хос кўпдан-кўп енгилликлари бор эди. 1464 йилдан, яъни Бургундия герцоглари замонидаёқ. Бош штатлар мажлис қура бошлаган эди. Бош" штатлар вилоят штатларининг вакилларидан иборат бўлар эди. Бургундия гер цоглари даврида бўлгани каби, Габсбурглар даврида ҳам солиқ-лар жорий қилиш масалаларини Бош штатлар ҳал қиларди. Бу вақтга келиб ҳар қандай аҳамиятини йўқотган француз Бош штатларининг аксича, Нидерландиянинг Бош штатлари сословие-ли вакиллар мажлиси сифатида мунтазам суратда чақирилиб ту-рар эди, лекин шуни айтиш керакки. Бош штатларни чақириш энди король ихтиёрида эди. Иккинчи томондан, мустабидлик'би-лан иш кўрувчи Карл V айрим вилоят ва шаҳарларнинг имтиёз-ларини доим бузиб келарди. 1539 йилда халққа солиқлар солиш билан уни қўрқитмоқчи бўлганда король туғилиб ўсган Гент шаҳрида қўзғолон чиқди, император бунинг учун жазо тариқаси-да шаҳарни ҳамма эски хартиялардан маҳрум қилди ва ундан катта штраф тўлаттирди. Нидерландияда Карл V ундирган жами солиқлар 2 миллион олтин пулга етди, ҳолбуки, Карл V нинг ўзига қарашли барча ерларидан унинг хазннасига тушадиган даромад 5 миллион олтинга баравар эди. Дуруст, Нидерландияни идора қилишни марказлаштириш ма-саласида Карл V баъзи бир ишлар қилди.У Нидерландиянинг чегарасини кенгайтирди, барча вилоятлар учун умумий бир ҳукумат ва иккита марказий кенгаш суд ва молмя кенгашлари (Брюсселда)уташкил қилди. Карлцинг ҳомийлигида йирик

бур жуазия, айниқса Антверпен шаҳридаги йирик буржуазия-Испа ния ва Германия билан олиб борилган савдо-сотиқдан катта фойда олар эди. Аммо Нидерландия ерларининг Габсбурглар монархияси составига кирганлигидан келадиган бу ва шунга ўхшаш баъзи бир бошқа фойдалардан кўра Габсбурглар далат хазинасини беҳад талаши натижасида келган зарар анча ортиб кетар эди. Карл V короллик қилган замонда Нидерландия амадца Испаниянинг бир вилоятига айлана борди ва агар Ни дерландия гуллаб- яшнаган экан, бундан фақат Испания баҳра-манд бўлар эди. Карл V нинг Нидерландиядан ундирган катта- катта солиқлари король томонидан олиб борилган, аммо Ни дерландиянинг умумий манфаатларига мутлақо алоқаси бўлма ган урушларга сарф қилинар эди. Нидерландия жамиятининг буржуазияси ва бошқа синфлари билан абсолютизм ўртасидаги зиддият тез орада янги формада ҳам намоён бўлди. Бой ва стра тегии жиҳатдан жуда ьтуҳим бўлган мамлакат устидан ўз кон-троллигини кучайтиришга ҳаракат қилган Карл шу мақсадни кўзда тутиб, абсолютизмнинг энг муҳим қуролларидан бири бўлган католик черковига мурожаат қилди. Аммо иқтисодий жиҳатдан тараққий қилган илғор Нидер-ландияда аҳоли протестантизмнинг жуда хилма-хил формала-рига олдинроқ эътиқод қўйган эди. Йирик дворянлар мўътадил лютеранликни афзал кўрардилар, ўрта ва майда дворянлар ва айниқса шаҳарликлар кальвинизмни афзал кўрардилар, бой деҳқонлар ҳам кальвинизмга мойил эдилар. Шаҳарлардаги плебей элементлар орасида ҳаммадан кўра анабаптизм шуҳрат қозонди. Юқорида кўриб ўтганимиздек, XVI асрнинг 30- йилларида голландиялик анабаптистлар ҳатто анабаптизмнинг ватани бўлган Германияда ҳам етакчилик ролини ўйнадилар. Нидерландиядаги протестантизмнинг ҳамма оқимларини Карл V ваҳшиёна суратда бостирди. «Ерес»ларни қидириб т'опиш ва йўқотиш учун нидерландиялик епископларга инквизи-торлик ҳуқуқлари берилди. Император «еретиклар»га қарши бир қанча махсус фармон (плакат)лар чиқарди. 1550 йилги пла кат айниқса

даҳшатли эди, бу плакатда айтилишича, фақат «еретиклар»гина эмас, балки уларга бирор хил ёрдам кўрсатган уларнинг ётар-турари учун ўз уйидан жой берган ёки улар би-лан дўстларча гаплашган ҳар бир эркакнинг боши қилич билан кесилар, аёл киши бўлса, тириклайин ерга кўмилар ва уларнинг мол- мулки мусодара қилинар эди. Филипп II даврида абсолютизма қарши оппозициянинг ўсиб бориши. Карл V нинг вориси бўлган Филипп II замонида Нидерландия буржуазияси билан (шунингдек унга-яқин турган бошқа синфлар билан ҳам) абсолютизм ўртасидаги зиддиятлар кучай-ди. Филипп II ўз ҳукмронлигининг дастлабки йилларида Брюсселда яшади. Филипп II билан бирга Нидерландияда Испания-нинг кўп сонли қўшини ҳам турар эди. Испан -қўшинларй Нидерландиядан туриб Францияга ҳужум қиларди. Испан қў-шинлари амалда Нидерландияни оккупация қилиб, унинг бутун жанубий вилоятларига тиғиз жойлашиб олган эди. Испан қўшинларини боқиш бу вилоятлардаги аҳоли зиммасига оғир юк бўлиб тушарди. Филипп II протестантларга қарши чиқарилган фармонларни Карл V га қараганда раҳмсизлик билан турмушга оширди. Унинг даврида Нидерландиядаги католик черкови қў-шимча яна бир қанча епископларни олиб келди, илгари вақтлар-да Нидерландиянинг маҳаллий дворянлари қисман фойдаланиб келган монастирь ерлари эндиликда епископларни боқиш учун ажратиб берилди. 1559 йилда Филипп II Испанияга кетиб, ўз синглиси Маргарита Пармскаяни Нидерландиянинг ноиби, габс-бурглик чиновник (асли эса Франш-Контедан чиққан бургундия- лик) кардинал Гранвеллани Маргарита ҳузурида биринчи министр қилиб қолдирди. Испан қўшинлари фақат 1561 йилда Нидерландиядан олиб кетилди. Филипп II «ереслик касалига мубтало бўлган» бу мамлакатга, унинг сиёсий имтиёзларига, Нидерландия шаҳарларидаги пле-бейларнинг шовқин- суронларига у жуда қаттиқ нафрат кўзи би лан қарар эди. Филипп II Нидерландияга солиқлар ундириш мумкин бўлган резервуар деб қарарди ва бу масалада ўз отасидан ҳам ўтиб тушган эди. Карл V ташқи савдо

масаласида Ни дерландия буржуазиясига ҳар ҳолда бир қадар ёрдам кўрсатган эди. Аммо Филипп II буни ҳам қилмади. Германияни у эндиидора қилмас эди. Испанияда у испан савдогарларига катта йўл очиб бериб, Нидерландия савдогарларининг Севильяга ва Пиренеядаги бошқа портларга киришларини чеклаб қўйди. Нидер ландияга кўплаб миқдорда олиб чиқиладиган испан жунига 1560 йилда пошлина кескин оширилди. Бу эса Нидерландия саноати учун айниқса зарур бўлган ана шу хом ашёнинг Нидерландияга импорт қилинишининг анча камайишига олиб келди. Филипп II нинг Англия билан муносабатларининг кескинлашуви Нидерла дия савдосига ғоят ёмон таъсир кўрсатди; Англия-Нидерландия савдосининг қисқариши натижасида Нидерландия савдогарлари ва мануфактурачилари кўплаб банкрот бўлдилар, экспорт учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи меҳнаткашлар оммаси орасида иш-сизлик авж олди. Испан абсолютизмидан Нидерландия буржуа-зиясининггина эмас, балки кенг аҳолининг ҳам норозилиги тобора кескин ва яққол миллий туе ола бошлади. Нидерландия революциясининг бошланиши. Испан ҳукмрон-лигидан норозиликнинг тобора чуқурлашиб бориши тез кунда испан абсолютизмига қарши оппозицион чиқишларда ўз ифода-сини топди. Ҳукмдор Маргарита ҳузуридаги давлат, кенгашининг аъзолари бўлган ва Нидерландиянинг энг йирик арветократла-ридан Вильгельм Оранский, граф Эгмонт ва адми« рал Г о о р н Филипп II ҳукуматига биринчи бўлиб қарши чиқ-дилар. Аристократик оппозициянинг чиқиши батамом лойял характердаги чиқиш эди. Испаниядан ажралиб чиқиш ёки Филипп II та қарши бош кўтариш аристократларнинг хаёлига ҳам келгани йўқ. Шундай бўлса ҳам, 60- йилларнинг бошларида аристо кратларнинг ҳукмдор Маргаритага қўйган талабларида қисман умум миллий талаблар ҳам йўқ эмас эди.' Шу сабабли Нидерландия буржуазияси орасида бу талаблар кенг кўламда қўллаб-қувватланди. Оранский ва унинг дўстлари Нидерландияда епис-коплар сонининг оширилишига ва уларнинг инквизиторлик ҳо-кимиятига қарши норозилик билдирдилар. Гранвеллани ишдан бўшатишни, «еретиклар»га қарши қаратйлган «плакатларни»

юмшатишни, Бош штатларнинг чақирилишини талаб қилдилар. Аристократлардан ибрат олиб, дворянларнинг кенг доирала-ри абсолютизмга қарши ҳаракат бошладилар. 1565 йилда «Двор янлар битами» деган ном остида дворянлар иттифоқи ташкил бўлди. Вильгельм Оранский бу иттифоқни ташкил этишда бс- восита иштирок қилди. Иттифоққа дворянлардан 2 мингга яқин киши аъзо бўлиб кирди, уларнинг бир қисми кальвинистлардан, оир қисми эса кальвинизм билан келишишга мойил бўлган ка-толиклардан иборат эди. Бирлашган дворянлар делегацияси 1566 йил 5 апрелда ҳукм-дор Маргарита Пармскаяга петиция топширди, бу петицияда бир томондан, «Испаниянинг ҳазрати олий королига» бўлган садо-қат изҳор қилинган бўлса, иккинчи томондан, инквизицияни бекор қилиш ва дарҳол Бош штатларни чақириш талаб қилинган эди. Делегациянинг кўпчилик бўлиб келишидан ҳукмдор қўрқиб қолган эди, аммо Маргарита атрофидаги испан ва итальян амал-дорлар нидерландиялик олий дворянларга нафрат билан қара-дилар. Сарой аҳлларидан бири ҳатто уларни «гадойлар» (французча «гёзлар») деб аташдан ҳам тортинмади. Ҳукмдор петиция эгаларининг истакларини королга маълум қилишга~ ваъда берди. Орадан бир неча кун ўтгандан кейин ҳукмдор фармон чиқариб, 1550 йилги плакатни бир қадар енгил--лаштирди. Аммо Филипп II нинг талабига кўра, ҳукмдор ўзи берган фармонни тезда бекор қилди. Дворянлар иттифоқининг аъзолари ўз музокараларининг на-тижасидан жуда норози бўлдилар. Улар ўз партияларини «гёз-: лар» деган лақаб билан атай бошладилар. Дворянлар 5 апрел-даги муваффақиятсиз чиққан илтимосни эслатиб ва шу билан бирга уларнинг мамлакатини испанлар талаётганлигини кўрсатиш учун улар атайин ўз костюмларига гадойлик тўрвасининг тасвирини тиктириб юрадиган бўлдилар. Шу орада, абсолютизмга қарши ҳаракат тобора кенгайиб борди. Дворянлардан ибрат олган кальвинчи буржуазия «Савдо-гарлар битиди» деган ном остида ўз иттифоқини тузди. Кальви^ низм тез ёйила бошлади.

Амалда эса, ҳукумат кальвинистларни таъқиб қилишга энди ботинолмай қолди. Мамлакатда револю ция бошланди. Испан абсолютизмига ва католик черковига қаршв ҳаракатга шаҳар ва қишлоқларнинг кенг халқ оммаси қўшилди. Бутпарастликка қарши ҳаракат. Халқ оммасининг революци ей юксалиши шароитида кальвинистларнинг ибодат йиғинлари ўзига хос бир сиёсий митингларга айланди. Бундай митинглар кўпинча шаҳардан ташқаридаги сайҳонларда ўтказилар эди. Бу митингларда халфалар, мануфактура ишчилари, ҳар турли кам-бағаллар оммаси қатнашар эди. Кальвинист тарғиботчилар като-ликларнинг «бутпарастлиги»ни (яъни иконага сажда қилишини) ҳақорат қилар эдилар. Улар, тез кунларда ўзгариш бўлиб, бу-нинг натижасида «эски Бобил» (бу ерда католик черкови ҳам, шу билан бирга испан католик ҳукумати ҳам кўзда тутилар эди ер юзидан йўқолиши ҳамда унинг ўрнига «танланганлар»ва «авлиёлар» ҳукмронлиги қарор топиши лозим, деб каромат қи лар эдилар. 1566 йил августида қуйи Фландрияда бутпарастлик ка қарши кенг ҳаракат бошланиб, бу ҳаракат кейин Фландрия- нинг қолган қисмига ва Брабантга, шунингдек, шимолга—Голландия, Зеландия ва Фрисландияга тарқалдй. Антверпенда ка толик черковлари айниқса қаттиқ вайрон қилинди. Бу ҳаракат J 566 йил октябрининг охиригача бир неча ой давом қилди. Юз-лаб черковнинг ички жиҳозлари батамом йўқ қилиб ташланди. Таланган черковлар ва монастирларнинг жами бир неча мингга борарди. Ҳаракат стихияли характерда бўлиб, ажнабий зулм қуроли бўлиб қолган католицизмга Нидерландия халқ омма-сининг душманлигини исбот қилувчи яққ ол далил эди. Бутпарастликка қарши ҳаракатда шаҳар ҳунармандлари, халфалар ва шаҳар камбағал.лари айниқса актив қатнашдилар. Аммо черковларни ва черков жиҳозларини талаш ҳаракатига деҳқонлар ҳам қўшилишди. Улар шаҳарларга келиб, шаҳарлар-даги бой черковларни талашда қатнашдилар ёки қўшни мопас-тирларга ҳужум қилдилар. Бундай ҳолларда деҳқонлар ўзлари нинг бевосита эксплуататррлари руҳоний феодалер эгаларига

қарши чиқдилар. Халқ ҳардкатидан ваҳимага тушиб қолган ҳукумат вақтинча ён беришга мажбур бўлди. Инквизиция ва бошқа фавқулодда судлар расмий суратда ўз

ишларини тўхтатдилар. Кальвинизмга дин сифатида рухсат қилинди. Аммо иконларни емирувчил.арга қарши жазо отрядлари юборилди. Бутпарастликка қарши ҳаракат оппозициянинг ўз қаторларидаги мўътадил элементларнинг норозилигига сабаб бўлди. Граф Эгмонт билан адмирал Гоорн бутпарастликка қарши ҳаракатни бостиришда ўзлари шахсан қатнашдилар. Нидерландиянинг жанубида католик дворянлар «исёнчи авом халққа» қарши айниқса қутуриб иш кўрдилар. Буларнинг ҳаммаси Мадридга яхши маълум эди. Филипп II бир қисм дворянларнинг оммавий ҳаракатдан қўрқиб қолган-лигини назарда тутди. Шу билан бир вақтда у, мамлакатни ўз қўшинлари билан оккупация қилиш учун 1566 йилги революцион ҳаракатни баҳона қилишга қарор берди. Филипп II «еретик» мамлакатнинг адабини бериш ва униўзига батамом бўйсундириш тўғрисидаги «режалари»ни амалга ошириш учун мое одам деб, ўзининг эски генерали герцог Альбани танлади. 1567 йил 23 августда Альба жами 10 минг кишилик катта, жуда яхши таълим курган испан пиёда армияси, қисман отлиқ армия билан Ни дерландия территориясига кирди. Альбанинг террори. Маргарита Пармская ўрнига келган Аль ба оккупация қилинган мамлакатда қонхўрлик режими ўрнатди. Кўплаб қамоққа олиш, қатл қилиш ва молмулкини мусодара қилишлар бошланди. Ҳатто аристократик оппозиясининг мўъта дил раҳбарлари бўлган Эгмонт билан Гоорн ҳам 1568 йил ёзида қатл қилиндилар. Кальвинчи буржуазиянинг раҳбарларидан би-ри, Антверпен шаҳрининг бургомистри Ван — Страленнинг боши кесилди. Альбанинг ўзи раислик қилган «Ғалаёнларни текширувчи кенгаш» деган фавқулодда трибунал айбланувчи-ларга фақат биргина жазо берар эди у ҳам бўлса ўлим жазо-си эди. Альба идора қилган давр мобайнида фавқулодда трибу нал ҳукми билан жами 8 мингдан кўпроқ киши қатл қилинди. Аммо Альба ҳар қандай революцион қаршиликни синдириш-нигина эмас, балки ҳар қанақа сиёсий онпозицияни йўқ қилиб ташлашни ҳам истарди. У, Нидерландияни Испаниянинг тамо-мила итоатгўй провинциясига

айлантирмоқчи эди. Нидерландия бундан кейин Бош штатларнинг қарори билан эмас, балки Испан короли хоҳлаганича солиқлар тўлаши лозим эди. Альба молия масаласида радикал «реформа» ўтказиб, дарҳол уч хил янги солиқ, яъни 1) ҳар қандай мол-мулкдан олинадиган бир процентли солиқ, 2) ернинг олди-сотди битимидан олинадиган беш процентли солиқ ва 3) ҳар қандай моллар билан бўладиган савдо-сотиқдан"ўн процентли солиқ кирйтишни'мўлжаллади. Бу уч хил солиқ алқабала (испан тилига кирган араб сўзи) деб аталмиш солиқларни ташкил қилар эди. Тараққий қилиб, капиталистик товар оборотига яқинлашиб бораётган Нидерлан-дияда ўрта аср Испаниясидаги солиқ тартибининг жорий қилини-ши — амалда мамлакатни батамом хонавайрон қилиш деган сўз эди. 1569 йилда тўпланган Бош штатлар алқабала ўрнига субсидияларни оширишни Альбага таклиф қилган бўлсалар-да бундан натижа чиқмади. Альба штатларнинг розилигини олмасданоқ, кўрсатилган солиқларни 1571 йилдан эътиборан жорий қилди. Шундан кейин Нидерландия савдогарлари ва мануфактурачи-лари орасида кўпгина одамлар дарҳол синиб, хонавайрон бўла бошлади. Испания билан Англия ўртасида уруш чиққанлиги туфайли. Альба Нидерландия савдогарларига Англия билан ҳар қандай савдо қилишни таъқиқлагандан сўнг, синиб, хонавайрон бўлиш ҳоллари яна кўпайди. Альбанинг юргизаётган сиёсати Ни дерландия экономикаси учун ҳалокатли оқибатларга олиб кели- шини айтганларида, у «иблис ва унинг ҳомийлари бўлганеретиклар учун гуллаётган давлатга эга бўлгандан кўра худо ва король учун фақирлашган ва ҳатто- хонавайрон бўлган давлатни сақлаб қолиш яхшироқдир» деб жавоб берган. Гёзларнинг чиқиши. Нидерландияда бамис'оли қабристондек. жим- житлик ҳукм сурар эди. Ҳар қандай оппозициянинг овози ўчган эди. Испан солдатлари ўзларини худди истило қилинган мамлакатлардагидек ҳис қилардилар. Оппозиция раҳбарлари-нинг омон қолганлари бошқа мамлаКатларга қочиб кетди. Виль гельм Оранскийнинг ўзи Германиядаги ерларига (Германиянинг шимоли-ғарбидаги Нассау князлйгига) ўз вақтида

жўнаб кетиш-га муваффақ бўлди. Кўплаб ҳунармандлар б'илан ишчилар қўш - ни мамлакатларга Англияга, Францияға ва Ғарбий Германия-га кўчиб кетди. Аҳвол бир неча йилгача шу зайлда давом қилди аммо худди шу йиллар ичида активроқ элементлар Альбага қарши қўзғолон тайёрладилар. 1565—1566 йиллардаги ҳаракат қатпашчиларининг бир қисми мамлакатни ташлаб чиқиб, денгиз партнзанларига ва бошқа қўшни денгизларда сузиб юриб, псиап ксмаларига ҳужумлар қилиб турган денгиз гёзларига айлапдилар. Бошқалари мамлакат ичида қолиб, ўрмонларда бе-киндилар (ўрмоп гёзлари) 1 , улар ўша ердан туриб Испаниянинг майда-чуйда гарнизопларига қарши партизанлик кураши олиб-борар, шупипгдек, испан маъмуриятининг халқ жуда ёмон кўр- ган агентларини ўлдирардилар. Халқ гёзларни халқнинг қасосчи-лари деб билар эди. Халқ қасосчиларининг сони тобора ўсиб борди. 1568 йил ёзида Вильгельм Оранский Германиядан туриб Альбага қарши ҳарбий ҳужум ташкил этишга ҳаракат қилди. У 30 минг кишилик ёлланма қўшин билан Нидерландия террито-риясига бостириб кирди, аммо мағлубиятга учраб, чекинишга мажбур бўлди. Шундан кейин шаҳзода Испанияга қарши кураш-да ёрдам олиш умидида инглиз королеваси Елизавета ва фран цуз гугенотлари билан музокаралар олиб боришга киришди. Шу нарса характерлики, Вильгельм курашга кенг демократии туе бе-ришга интилмади. У ўзқўшинларини асосан чет эллардан тўп--лаб, уларга ўз мерос маблағлари ҳисобидан, қисман Антверпен ва Амстердам буржуазиясидан олинадиган маблағлар ҳисобидан ҳам тўлади. Антверпен ва Амстердамда ўзларини оранскийчилар деб атаган унинг кўпгина тарафдорлари бор эди. Мўътадил буржуа-дворянлар оппозицияси раҳбарининг бундай тактикаси муваффақиятга олиб келолмади, албатта. 1572 йил баҳорида гёлар бошчилигида шимолдаги демократик элементлар қўзғолони-тина аҳволни тубдан ўзгартириб, кенг Умумнидерландия рево- люциясини бошлаб берди. , Шимолдаги қўзғолон (1572 йил).4Майда дворян Люмэ бошчилигидаги денгиз гёзлари отряди 1572 йил 1 апрелда Зелан-диядаги Бриль деган кичик

бир шаҳарни босиб олди. Маҳаллий аҳоли шаҳарликлар, теварак атрофдаги деҳқонлар, балиқчилар, майда дворянлар гёзларга келиб қўшилди. Брилдан кейин ҳаракат бутун Зеландияга, Голландияга ва шимолдаги бошқа вилоятларга тезда ёйилди. Ҳамма жойда испан гарнизонлари қуролсизлантирилди ва асир қилиб олинди. Католикларга қарши ҳаракат яна бошланиб кетди. Саноат шаҳри бўлган Утрехт ис-панларга қарши курашнинг асосий марказларидан бирига ай-ланди, бу ерда ҳаракат ҳатто бирмунча илгарироқ бошланган эди. Қўзғолончи аҳоли Альба тазйиқларидан қўрқиб, Вильгельм Оранскийдан ёрдам талаб қилди. Вильгельм Нидерландия туп- роғига, дастлаб Гильдерн вилоятига, сўнгра эса Брабантга кир ди. Бу ерда у Брюсселга яқинлашиб қолган эди(1572 йил август). Аммо" у ўзининг Париждаги иттифоқчилари бўлган гугенотлар-нинг қирғин қилинганини (Варфоломей кечаси) шу ерда эши-тиб қолиб, Альбага қарши операциялар ўтказишга ўз кучлари етарли эмаслигини пайқади ва орқага чекинди. Вильгельм Гол ландияга чекинди, тез орада у дастлаб Голландиянинг, кейин эса бошқа вилоятларнинг Зеландия, Фрисландия ва Утрехтнинг ноиби (штатгельтери) деб эълон қилинди. Шу зайлда Ни-дерландиянинг шимолида аслида янги давлат ташкил топди, у Филипп II ни фақат номигагина ўзининг короли деб ҳисоблаб келмоқда эди. Қўзғолон қўтарган шимолий вилоятлар томонига ўтган ша-харларга Альба қаттиқ қаҳр-ғазаб билан ҳужум қилди. Булар орасида Монс шаҳрини (Геннегау вилоятининг бош. шаҳрини) ва Нидерландиянинг диний пойтахти бўлган Мехельн шаҳарини жуда хам ваҳшиёна суратда талаттирди. Альба бу ердан шимолий вилоятларга жўнади, у ерда Цютфен, Наарден ва Хаарлем шаҳарларини ҳам худди юқоридаги шаҳарларга ўх-шаш қўлга киритиб, талаттирди. Испан қўшинлари Голландия нинг Алькмаар деган шаҳрини қамал қилди. Лекин шаҳар хал-қи қаттиқ қаршилик кўрсатганлиги туфайли қамал бузилди (1573 йил октябрь). Пировардида Альбанинг тут'ган сиёсатидан Мадриддагиларнинг ҳафсаласи пир бўлди. 1573 йил декабрида у Испанияга чақириб олинди. Унинг ўрнига

анча эпчил дипло-матлик билан иш кўрувчи генерал Рекезенс тайинланди ва унга «исёнчиларга» қарши уруш ҳаракатларини тўхтатмай, давом эттирган ҳолда Испанияга қарши кўтарилган ҳаракатни бўлиб юбориш ва иккиланиб турган социал элементларни Испания томонида сақлаб қолиш тўғрисида йўлйўриқ берилган эди. Қўзғолон кўтарган вилоятларнинг аҳволи жуда оғир эди. 1574 йил баҳорида Вильгельм Оранскийнинг укаси Людовик Нассауский кўп сонли, аммо таълим кўрмаган ва интизомсиз ёлланма қўшинлар билан Рекезенсга қарши ҳаракат бошлади. 1574 йил 14 апрелда Моок ёнида бўлган жангда Людовик ен-гилди. Шундан кейин испанлар Лейден шаҳрнни қамал қилишга киришдилар. Шаҳар бир Неча ой (1574 йил май октябрь) давомида қамал ичида қолди, аммо даҳшатли очарчиликка ва душман кучларининг кўп бўлишига қарамай, шаҳар қаҳрамон-лик билан бардош берди. Голландия штатлари охирги чорани қўлланишга, яъни қамалдагиларга ёрдам бериш учун тўғонни очиб юборишга қарор қилди. Бу тадбир муваффақиятли бўлиб чиқдй. Голландия флотининг кемалари Лейден яқинига кела олдилар. Испанлар чекинишга мажбур бўлдилар. Қаҳрамон Лейден шаҳри қутқазиб қолинди.» Лоақал жанубий вилоятларни король қўл остида сақлаб қолиш учун Рекезенс ён беришга мажбур бўлди. Альба жорий қилган ўн процентли солиқ, гарчи расмий суратда бекор қилинмаган бўлса ҳам, лекин аслида, у ҳокимлик қилган даврда бу солиқ тўпланмади. «Ғалаёнларни текширувчи кенгаш» ўлим жазоси бериш тўғрисида ҳукмлар чиқармай қўйди, фақат штраф-лар солиш билан чекланди. Оранский партиясидан чиқиб кетган кишиларнинг ҳаммасига афв умумий берилди деб эълон қилинди. Бирок оранскийчиларнинг ёки «ватанпарварларнинг» «улар ўз ларини шундай деб атардилар) сони фақат шимолдагина эмас (улар бу ерда ҳоким партия бўлиб олган эдилар), балки жанубда. Фландрия ва Брабантнинг энг йирик шаҳарларида ҳам тобо ра кўпайиб борди.

1576 йил 4 сентябрь қўзғолони. «Гент яраши». Ппдорландияга ҳокимлик қилиши узоққа бормади^ ҳо|)ида у тўсатдан вафот этди. Испан солдатларн тезда ҳар қмпдап интизомни йўқотдилар ва аҳолини хоҳлаганларича та- ^екеэенснинг .1576 йил ба- лаб, террор қила бошладилар. Бунга жавобан Нидерланды я-нинг сиёсий пойтахти— Брюсселда қўзғолон кўтарилди. Бу'ер-да J 576 йил 4 сентябрда оранскийчилар бошчилигидаги маҳал-лий шаҳар милицияси Давлат кенгашй аъзоларини қамоққа олди, Давлат кенгашй эса Рекезанс вафотидан кейин мамлакатда олий ҳокимият ҳисобланарди. Энди бу ҳокимият тезда шу Брюсселда тўпланган штатлар қўлига ўтди. Аммо Бош штатлар кескин чоралар кўрмади. Унинг шимолдаги революци-он ҳукумат билан музбкаралари чўзилиб кетди. Шу пайтда испан армиясида тамомила анархия бошланди. Испаниядан пул ўз вақтида келиб турмас эди| (Нидерландиянинг ўзидан кела-дитан даромадлар «исёнчиларга» қарши уруш харажатларини аллақачоноқ қоплай олмай қолган эди.) Армияда интизом бутунлай бўшашиб кетди. Испан солдатлари тинч аҳолини талаш ва зўрлаш йўли билангина ўзларига маблағ топадиган бўлиб қолдилар. Айрим талон-тарожлар аста-секин бутун-бутун шаҳарларни погром қилишга айланиб кетди. Нидерландиянинг иқтисодий пойтахти бўлган Антверпен шаҳрига 1576 йил 4 но-ябрда испанлар томонидан ана шу тариқада ўт қўйилиб, бу-шаҳар таланган эди. Ёнғин ва қирғин вақтида шаҳар халқидан 8 мингга яқин киши .ҳалок бўлди. Испанлар беҳисоб хазина- ларни таладилар. Энди Антверпен савдо-саноат маркази бўл-май қолди. Бундан кейин чет эл конторалари бошқа жойларга Лондон,Амстердам, Гамбургга кўчирилди. «Испанлар ваҳшати» (Нидерландияда 1576 йил 4 ноябрь воқеаси шундай деб аталган эди) натижасида жанубий вилоят-лар Шимолий Нидерландия томонига ўтдилар. Брюссель Бош штатларнинг шимолий вилоятлар билан музокаралари Антвер-пеннинг ҳалок қилиниши билан тезлашиб кетди. 1576 йил "8 ноябрда Гент шаҳрида «Гент яраши» аҳдномасига қўл қўйилдй. Бу

$аҳдномага мувофиқ, Голландия ва Зеландия штатлари би лан жанубий вилоятларнйнг Бош штатлари испанларга қаршв бирликда кураш олиб бориш тўғрисида келишдилар. Аҳднома жанубда католицизмни сақлашнн кўзда тутган, аммо хиу билан ,бирга кальвинизмнинг эркинлигини ва шимолда черков мулк-ларвнинг. давлат ихтиёрига олинганлиги фактини (секуляриза- цияни) тан олган эди. Бу аҳднома аслида сулҳ тузиш ҳақидаги шунчаки шартнома эмас, балки бутун мамлакатни испанлар зулмидан озод қилиш учун Нидерландиянинг шимолий ва жа нубий вилоятларнйнг унияси ёки иттифоқи ҳақидагй шартнома эди, Шимолий ва жанубий вилоятлар ўз кучларини бирлаштир-дилар, бу ҳол бир қанча вақт давом этди. Испания бутун Ни дерландия устидан контроллик юргизолмай қолди. Филипп II ўз укаси, Лепанто ёнидаги жангда турклар устидан ғалаба қозо-ниб донг чиқарган Дон-Хуан Авс\рийскийни 1576 йил охирида Нидерландиянинг янги ҳокими қилиб тайинлади, аммо у Нидер ландияда ўзини худди душман мамлакатдагидек ҳис қилар эди-. Бош штатлар Дон-Хуан «Гент яраши» даги моддаларни кабулилган тақдирдагина, уни Нидерландиянинг ҳокими деб танишга рози бўл ди. ДонХуан «Гент ярашини ёлғондан маъқуллаб, гўё бунинг далили учун (1577 йил 12 февралда) «абадий эдикт» деб аталган ҳужжатга қўл қўиди. Дон-Хуан Брюсселга кирди,, испан қўшинларини Нидерлан-диядан олиб кетиш тўғрисида буйруқ берди, аммо орадан бир оз вақт ўтгандан кейин штат лар билан алоқасини узди ва Врюсселни ташлаб чиқиб кетди. Нидерландияга қарши яна уруш бошлаш нияти борлигини деяр-ли яширмади. Намюр қалъасини қўлга олгандан кейин Дон-Хуан Бош штатларга қар|ши ҳужум бошлаш учун янги қўшин тайёрлай бошлади. 1578 йил январида Бош штатларнинг қўшинларига зарба беришга муваффақ бўлди. Аммо шу йилнинг октябрида Дон-Хуан ўзидан аввалги ҳоким Рекензенсга ўхшаб тўсатдан вафот этдир Нидерландияликларнинг испан. абсолютизмигз қарши кураши энди катта муваффақият билан авж олиб кетиши мумкиндай бўлиб кўринарди.$

Нидерландия революцияси

20.09.2019

0

344.5 KB

Похожие