Буюк географик кашфиётлар ва мустамлакаларнинг босиб олина бошлаши - История - Рефераты

Буюк географик кашфиётлар ва мустамлакаларнинг босиб олина бошлаши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Буюк географик кашфиётлар ва мустамлакаларнинг босиб олина бошлаши Режа: 1. Америкада испанлар колонизацияси 2. XVI асрнинг иккинчи ярми ва XVII асрнинг биринчи ярмидa-ги географик кашфиетлар. 3. Нарх-наво революцияси. 4. Мустамлака системасининг бошланиши ва Европа давлатлари ўртасида мустамлака учун кураш

Географик кпшфиётларнинг сабаблари. Салиб юришлари нақтида риножлашап левант савдоси ўрта аср охирига келиб допмий сапдо алоқалари тусини олади. Шарқдан келадиган ҳар хил молларни (мурч, долчин, қалампирмунчоқ, қанд, заргарлик, атторлик молиялари ҳар хил матолари ва бошқа моллар Ғарбий Ннропидш и юқори ва ўрта синфларнинг истеъмолига тобора кўпроқ кпра боради. Жанубий Италия, Жанубий Франция Шарқин Испания (Каталония) шаҳарларидаги савдогарлар Шарқ билан савдо қилиши натижасида жуда катта бойлик тўп-лапднлар. Бироқ XV асрнинг иккинчи ярмида Урта денгиз орқа-ли бўладиган савдо қаттиқ инқирозга учрайди. Бир қанча сабаб-лар нлгари ҳам левант савдосининг ривожланишига тўсқинлик қилиб келган эди. Шарқ моллари араблар, византияликлар, нтальянлар ва бошқа халқларнинг қўлидан ўтганлиги туфайли улариинг нархи бениҳоя ошиб кетарди. Ғарбий ва ғарби-шимолий Европа мамлакатларидаги савдогарлар жуда узоқдаги Шарқ бозорларига боришлари амримаҳол эди. Яқин Шарқнинг турклар томонидан истило қилиниши левант савдосининг аҳво-лнии янада мушкуллаштирди. Туркларнинг талончилиги, денгиз қароқчилиги, савдо кемаларидан, карвонлар ва бозорлардап жуда кўп хилма- хил солиқлар олиниши туфайли Урта денгизнинг шарқий қисми билан савдо қилиш хавфли, кам фойда келтирадиган бўлиб қолди ва бу савдо аҳён- аҳёндагина бўлиб турди. Ҳиндистонга олиб борадиган, ҳали турклар босиб олмаган бирдан бир йўл Миср орқали ва Қизил денгиз орқали бора диган йўл қолган эди, холос. Аммо бу йўлни араблар ўзларига тамомила монополия қилиб олган эдилар. Ҳатто венецияликлар ҳам Шарққа борганда фақат Александриягача борар ва у ерда уларни араб савдогарлари ўз зираворлари билан кутиб оларди-лар. Ғарбий Европадаги турли мамлакатларнинг савдогарлари ва денгизчилари араблар билан туркларга дуч келмасдан Ҳин - дистонга борадиган бошқа йўл топиш устида тобора кўпроқ бот қотира бошладилар. Афсонавий Ҳиндистонни қидириб топишга европаликларни яна бошқа бир сабаб ҳам қизиқтирган эди. Европада товар хўжалигининг ривожланиши

қимматбаҳо металларни кўпроқ талаб қила бошлайди. Олтин 'билан кумуш Европа феодаллари ва ўсиб бораётган буржуазиянинг хўжалик мақсадларига тобора кўп роқ зарур бўла бошлайди. Аммо Ғарбий Европада қимматбаҳо металлар қазиб олиш ишлари жуда сует ривожланмоқда эди. Шарқ билан бўладиган савдо олтин ва кумуш масаласида қў-шимча қийинчилик туғдирмоқда эди. Левант савдосининг савдо баланси Европа учун фойдасиз бўлиб қолди. Европа Шарқнинг қимматли ғаройиб моллари эвазига ўзининг қишлоқ хўжалик ва ўрмон хўжалиги маҳсулотларини, мис, қалай, қисман мовут ва бошқа айрим саноат молларини бера оларди. Европанинг бу моллари ҳар ҳолда Шарқ молларига нисбатан умуман анча ар-зон юрар ва шунинг учун Шарқдан сотиб олинадиган моллар-нинг қийматини қоплай олмас эдй. Шундай қилиб, европаликлар ҳар йили Шарққа етмай'қолган сумманинг муайян миқдорини қимматбаҳо металлар билан тўлашга мажбур бўлардилар, натижада олтин ва кумуш Европага кирмас, балки ундан Шарқ мам-лакатларига чиқиб кетар эди. Шу тарзда «олтин проблемаси» жуда тез ҳал зтишни талаб қиладиган кескин иқтисодий проблемага айланди. Ҳиндистонга борадиган янги денгиз йўлини қидириш билан бирга европалик лар зўр бериб олтин қидириш пайига ҳам тушдилар. «Португа-лияликлар олтинни Африка қирғоқларидан, Ҳиндистон дан ва бутун Узоқ Шарқдан қидирардилар 4 . олтин шундай бир тилсим-ли сўз эдики, у испанларни Атлантика .океани орқали Америкага боришга ундаган эди; олтин оқ танлининг ўзи кашф қилган янги қирғоқда қадам қўйиши биланоқ энг аввало талаб қилади ган нарсаси бўлиб қолди...». Урта денгизда монопол вазиятга эга бўлганлиги туфайли ле-вант савдосидан ҳар ҳолда катта фойда олаётган итальян сав-догарлари эмас, балки Ғарбий Европанинг Атлантика океанига яқин турган бошқа мамлакатларидаги савдогарлар ва улар би лан боғлиқ бўлган феодаллар Ҳиндистонга борадиган йўлни қидириб топишдан кўпроқ манфаатдор бўлиб чиқдилар. Португа лия билан Испания биринчи навбатда ана шундай мамлакатлар эди.

Португалияликларнинг Ҳиндистонга борадиган денгиз йўли ни очишлари. XV аср давомида, португалияликлар маврлар би лан бўлган уруш жараёнида ва улар билан олиб борган савдо-сотиқ натижасида Африканинг шимоли- ғарбий қирғоқларига ки-риб бордилар. 1415 йилда Сеутанинг истило қилиниши португа-лияЛикларга Африканинг ғарбий қирғоқ ооҳили бўйлаб жанубга томон силжиб бориш учун муҳим база яратиб берди. Португалияда денгиз саёҳатларига ҳукуматнинг ўзи ҳомий-лик қиларди. Инфант (Шаҳзода) Генрих Денгиз сайёҳати (1460 йилда вафот этган) Ғарбий Африка қирғоқ бўйларини текшириш учун катта флот қурди. 1445 йилда шаҳзода Генрих ҳали ҳаёт эканлигида португалияликлар Яшил Бурунни очдилар. 1471 йил да улар Гвинеяга бориб етдилар ва у ерда Олтин қирғоқ деб аталган жойда кучли ҳарбий фактория қурдилар. Португалияликлар жануб томонга силжишни давом эттириб, 1486 йилда Африканинг жанубидаги Бар толомео Диас (1450—15 QP ) томонидан кашф этилган Яхши Умид бурунига бориб етдилар. Шундан кейин қидирилаётган Ҳиндистонни топиш ҳам қийин бўлмай қолди. Васко да Гама (1469—1524) бошчилигида тўртта кемадан иборат кичик бир флотилия 1497 йил ёзида Лис-сабондан чиқиб, 1498 йил баҳорида Ҳиндистоннинг ғарбий қир ғоқларига бориб етди ва Каликута шаҳрига тушди. 1499 йилнинг августида сайёҳлар кемаларга олтин ва ҳинд зираворларини ортиб қайтиб келдилар. Икки йил давом этган машаққатли ден гиз саёҳати вақтида команданинг 168 аъзосидан фақат 55 киши тирик қолди. Васко да Гаманинг кашфиёти Португалияда- ғоят катта таъ-сир қолдирди. Бу кашфиёт муносабати билан Португалия коро ли Моноэлга (1495—1521) «Бахтиёр»- лақаби берилди ва «Ҳйндистон ҳокими» деган унвон олди. Кейинчалик Португалиянинг энг атоқли шоирларидан Луис Камоенс Васко да Гаманинг саёҳатига атаб «Лузиана» деган катта бир достон ёзади (1572). Классик достонлар «Илиада», «Одиссея» ва «Энеида»га тақлид қилиб, Камоенс ўз достонини бундай деб бошлайди: «Мен Португалия қирғоқларидан чиқиб, номаълум денгизлар орқали ернинг нариги томонига

кетган машҳур қаҳрамонлар ҳақида мислсиз ботирлик кўрсатган, донғи кўкларга етувчи янги империяга негиз солган енгилмас жанг-чилар ҳақида куйламоқчиман». Ҳиндистоннинг ғарбий ва қисман шарқий қирғоқ бўйларини, шунингдек, Малакканй португалиялик бошқа адмираллар Альмейда (Португалия крролининг Ҳиндистондаги биринчи нойби, 1505—1508) ва Альбукёрк (1509 —1515) батамом босиб оладилар. Гоа шаҳри (Қаликутанинг шимолида) Португалия короли ноибларининг пойтахти бўлиб қолади. Қизил денгизнинг Ҳинд океанига туташадиган жойида қурилган Адан шаҳри ва Форс қўлтиғидаги Ормуза шаҳрининг босиб олиниши Португалиянинг Ҳиндистондаги ҳукмронлиги учун ғоят катта аҳамиятга эга бўл-ди, бу шаҳарлар савдо ва стратегия жиҳатидан муҳим пунктлардир. Бу билан португалияликлар Ҳиндистондан Қизил денгиз орқали Александрияга ўтадиган ва Ҳиндистондан Месопотамия орқали Сурияга ўтадиган эски савдо йулларини тамомила бекитиб қўйган эдилар. XVI асрнинг 20- йилларидаёқ португлияликлар Зонд архипелагининг анчагина қисмини босиб олган эдилар. Ана шу тариқа қисқа бир муддат.ичида Португалиянинг кат та бир мустамлака империяси вужудга келди. Португалияликлар зираворлар савдосинй ўз қўлларига олиб, итальянларнинг савдо монополиясига зарба бердилар. Александрия ва қисман Венеция ўрнини Португалиянинг пойтахт Лиссабон шаҳри эгаллади. Ҳиндистонда, қисман Ҳинди-Хитойдаги (Малакка) ва Индоне зия оролларидаги асосий мустамлакалариддн ташкаои. Португа лияликлар XVI аср бошларида яна Американинг Бразилиясини ҳам босиб олган эдилар Бразилия узоқ вақт давомида Ҳиндис-тонга борадиган икки йўл ўртасидаги бекат бўлиб хизмат қилиб келган эди. Колумбнинг Американи кашф қилиши. Португалияликлар Ҳиндистонга Африканинг ғарбий қирғоқлари бўйлаб силжиб бораётган^бир пайтда, қўшни Испанияда худди ўша Ҳиндистонга бориш йўлининг бошқа бир варианти

чиқиб қолди. Генуялик Христофор Колумб (1451—1506) 1492 йилда Испаниянинг Фердинанд ва Изабелла ҳукуматига Ҳиндистонга ғарб то- мондан борадиган саёҳат лойиҳасини таклиф қилди. Колумб Ернинг шарсимонлиги ҳақидаги таълимотга асосланиб иш кўр-ди. XV аср охирларида Европа фан аҳллари бу таълимотнинг тўғрилигига яна бир иқрор бўлдилар. Колумб бундан илгари ҳам ўзининг шундай лойиҳаси билан Португалия ҳукуматига мурожаат қилган зди, аммо рад жавоби олган эди. Португалия-ликларнинг денгиздан Африка бўйлаб Ҳиндистонга борадиган ўз планлари бор эди; Диаснинг кашфиётидан кейин бу план-нинг узил-жесил амалга оширилиши яқинлашиб қолган эди. Худ ди шу вақтга келиб, Гранада короллиғини истило қилиш ишини тамомлаган испан ҳукумати Колумб лойиҳасига, аксинча, хай-рихоҳлик билан қарайди. Саёҳатни уюштириш учун зарур бул га н маблағнингбир қисмини Колумбнинг ўзи, кўп қисмини ҳуку-мат бердн. Колумб янги очилган мамлакатларда ўзига ва ворис-ларига король ноиби ва адмирал лавозимларини эгаллаш ҳуқуқи берилишини шарт қилиб қўйди. Уч кемадан иборат кичкина бир эскадра 1492 йилнинг 3 августида Палое гаванидан Атлантика океанига жўнаб кетади. 1492 йил 12 октябрда Колумб Кариб денгизида Марказий Америкага яқин жойдаги Багама оролларидан бирини топди. Тезда у катта «қўшни ороллар — Гаити ва Куба оролларини кашф этди. Шундан кейинги саёҳатларидан бирида Колумб Ща- нубий Америка (Ооиноко дарёсининг қуяр жойи яқинидаги) қирғоқларини топди 1 . Колумб ҳаёт эканлигйдаёқ испанлар Аме - рикани колонизация кила бошлайдилар. Эспаньола деб бошқача ном берилган Гаити оролида биринчи колония тузилади. Янги дунёни Колумб кашф этган бўлада, бу дунёга унинг номи берилмайди. Колумб Ҳиндистон, Ҳитой ва Японияни кашф қилдим деб қаттиқ туриб олади. Америкадаги Колумб кашф қилган ер лар кўп ўтмай Испаниянинг ҳафсаласини пир қилади. Чунки Колумбнинг янги «Ғарбий Ҳиндистони» ҳақиқий «Шарқий Ҳиндистондан жўра камбағалроқ бўлиб чиқади, шаҳарлари ва ци-

вилизацияси бўлмайди. Маҳаллий халқда олтин ва кумуш уч-раса-да, лекин кутилган даражадагидан анча кам бўлади. Тез орада Колумб саройнинг ғазабига йўлиқди. У 1506 йилда қашшоқликда ва ҳамманинг назаридан қолиб четда ўлиб кетди. Вилоят шаҳарларидан бири Вальядолидда вафот этган Колумб нинг ўлимидан замондошлари мутлақо бехабар қолдилар. Колумб очган қитъага Америка деган ном бошқа бир италь-ян, флоренциялик Америго Веспуччи (1452—1512) номидан олиб берилди. Америго «Янги ерга» бир неча марта саёҳат қилиб, Жанубий Американинг шимоли-шарқий қирғоқларини батафеил текшириб чиқди. Америгонинг денгиз саёҳатлари тўғ-рисидаги 1507 йилда нашр этилган ҳикоялар тўплами жуда маш--ҲУР бўлиб кетди. Картографлар Колумб кашф қилган ерларни 1507 йилдаёқ ўз карталарида «Америго ерлари» деган умумий лом билан кўрсата бошладилар. Кейинчалик «Америго» деган номни эоки қитъалар — Осиё, Европа, Африка номларига монандлаштириб «Америка» деб ўзгартирдилар. Колумб кашфиёти Португалия билан Испания ўртасида янги ерлар учун рақобат чиқишига сабаб бўлди. Низонинг олдини олиш учун ҳар икки давлат 1494 йилда Тордеесильяс шаҳрида ўзаро шартнома тузди. Бу шартномага мувофиқ Яшйл Бурун оролларидан ғарбга томон 2053 километр нарида Қутбдан-Қутбга қараб чегара чизиғи тортилди. Бу чизиқиинг ғарб томонида янги очилган ҳамма ерлар испанлар|а, шарқ томонидаги ерлар португалияликларга қарайдиган бўлди. Аммо бу чегара чизиғи бутун ер шарини кесиб ўтмаганлиги, балки фақат Ғарбий ярим-шардангина ўтганлиги туфайли испанлар билан португалиялик лар Молукка оролларида дуч келиб қолдилар ва ўртада низо чиқди. Шундан кейин 1529 йилда Сарагосда янги шартнома ту-зплиб, бу шартномага мувофиқ Шарқий ярим шарда Молукка оролларидан шарқ томонда 17° да янги чегара чизиғи тортилди. Мустамлака дуиёсини биринчи марта тақсимлаш ана шу тарзда рун боргап эди.

Маслланнинг дунс саёҳати. Фернандо Магелланпиг (1470.....1521) саёҳати географик кашфиётлар тарихида катта аҳамиятга эга бўлди. 1519 йил 20 сентябрда Магелланнинг бешта ксмаси Сан-Лукардан чиқиб, ўша пайтда «Зиравор орол-лари» деб аталган Молукка оролларини қидириб топиш мақса-дида жануби-ғарбга томон йўл Олди. Магеллан саёҳат'и 1519— 1522 йилларда бўлиб ўтди ва у тарихда биринчи марта дунё саёҳати-бўлди. Магеллан саёҳатй натижасида жуда кўп. ерлар: Жанубий Америкада Магеллан бўғози ва Оловли Ер, Улуғ оке-анда жуда кўп ороллар, хусусан Филиппин ороллари, Зонд архи пелаги ва ҳоказолар очилди. Шу билан бирга Магелланнинг бу саёҳати испанлар билан португаллар саёҳатларининг ўзига хос синтези тариқасида муҳимдир. Магеллан асли португалиялик бў либ, испан кемаларида саёҳат қилди. Саёҳат маршрути ҳам испанларники (ғарб, тўғрироғи, жануби-ғарб томонда саёҳат) бўлди. Аммо Магеллан ҳам (бошқа португалиялик сайёҳлар каби) Ҳинд океанига ва унинг ўз зираворлари билан донг чи-қарган оролларига етиб бориш мақсадини кўзда тутганди. Магел ланнинг ўзи саёҳат вақтида Филиппин оролларидаги маҳаллий аҳоли билан бўлган тўқнашиш вақтида ҳалок бўлди. Экипаж-нинг омон қолган қисми бир кемада Испанияга қайтиб келди. Сафарга чиққан 265 кишидан атиги Л8 киши эсон-омон қайтди. Магеллан саёҳати Ернинг шарсимон эканлигини тажрибада исбот қилиб берди. Бунинг натижасида европаликлар Улуғ ёк№ Тинч океан тўғрисида ҳам аниқ маълумотга эга бўлдилар, аммо бунгача уларда аллақандай сирли бир «жанубий денгиз» ҳақидагина аниқ тасаввурбор эди, холос. Магеллан ўзйнинг би-ринчи дунё саёҳатини қилганидан кейин, испанлар Американи истйло қилишга киришдилар. Испан истилочилари (конкиСтадор--лард) бениҳоя шафқатсизлик билан, зўрлик, айёрлик ва алдам- чиликнинг ҳамма воситаларини ишга солиб, Янги Дунёнинг энг бой ва аҳолиси энг кўп бўлган ерларини босиб олдилар. Фернандо Кортес 1519—1521 йилларда жуда катта Мексика мамлакатини истйло қилади, бу мамлакатда бошқа ҳинд қабилаларидан кўра маданий

савияси анча юксак бўлган жуда кўп ац'теклар қабиласи яшайди. Бу қабиланинг короли «император» Монтесума асир олиниб, ўз хазинасидаги 19 милли он сўмлик олтинни испанларга беришга мажбур бўлади. Яна бошқа бир испан конкистадори Франсиско Писсар о 1532—1535 йилларда Жанубий Амерцканинг ғарбидаги инклар қабиласи ҳукмрон бўлган Биру ёки Перу мамлакатини иститсно қилди. Бунда ҳам инкларнинг короли «император» Атахуальпа олтин ва кумушдан иборат (олтин билан 150 миллион сўм Рикка яқин) хазинасини истилочиларга беришга мажбур бўлади.Испанлар 1536 йилда Чилини,1538 йилда янги Гренадани (кейин Колумбия деб аталган) истйло қиладилар. 1549 йилда испанлар Аргентинани босиб ола бошладила'р. 1545 йилда Потози (Боливия)да жуда бой кумуш кони топилди. Уша вақтдан эътиборан Америкада кўплаб кумуш ҳамда олтин қазиб чиқариш бошланди. Аввал Колумб кашфиётидан пайдо бўлган умидсизлик кайфияти йўқолиб, ажиотаж бошланди ва топилган хазиналарни мумкин қадар тезроқ қўлга киритиб-олишга уринйш кучайди. Маҳаллий аҳолининг бир қисми крепостнойларга ва бирқисми қулларга айлантирилди. Уларни конларда ишлашга маж бур этдилар. Колумбнинг хатоси тезда маълум бўлиб қолса-да, Американинг туб халқини индеецлар деб атай бердилар.Ана шу индеецлар ўрганмаган оғир меҳнатга бардош беролмай, кўпла5 қирилиб кетдилар. Шундан кейин испан мустамлакачилари Америкага Африкадан негр қуллар келтириб, уларни конларда ва плантацияларда ишлашга мажбур этдилар. XVI асрнинг биринчи ярмидаёқ Америкада негрлар кўп эди. Уша асрнинг иккинчи ярмида уларнинг сони айниқса тез ошиб борди. Индеецлар эса, аксинча,европалик мустамлакачиларнинг ҳаддан ташқари зулмига чидолмай, ёппасига қирила бошлади. Кариб денгизидаги энг катта ороллардан Ямайка, Эспаньола ва Куба оролларидаги маҳаллий халқ XVI асрнинг иккинчи ярмиха келиб батамом деярли қирилиб кетди.

Португалиянинг мустамлакачилик сиёсати. Португалиянинг мустамлакачиликь сиёсати ҳам шафқатсизлик ва қирғинчилик жиҳатидан испанлар сиёсатидан қолишмасди. Португаляликларнинг кемалари Ҳинд океанида қароқчилик билан шуғулланарди, улар «ўз зоналарига» кирган араблар ва маҳаллий индеецлариинг ёки европаликларнинг бирон бир кемасига сира омон бермай,. талардилар. Португалия мустамлакачилари одатда катта-катта территорияларни босиб олмасди. Лекин улар Ҳиндистон қир-гоқ бўйларида ва Молукка оролларида жуда кўп мустаҳкам факториялар қурар ва ўша ердан чиқиб келиб маҳаллий қаби-лаларга ҳужум қилар, ҳамда уларни хирож тўлашга мажбур этардилар. Португалияликлар хирожни зираворлар ва бршқа қимматбаҳо тропик маҳсулотлари билан тўлатардилар. Порту галияликлар маҳаллий аҳоли билан «савдо-сотиқ» ҳам қилардилар. Лекин бусавдо ғирт алдоқчиликдан иборат бўларди. Пор-тугалиялик савдогарлар маҳаллий аҳолига майда-чуйда безак буюмлари ва бошқа арзимаган нарсалар бериб, эвазига улардан ҳақиқий қимматбаҳо нарсаларни олар ва бу «операциялардан> неча юз процентлаб фойда кўрардилар. Европадаги «маданий» мустамлакачиларнинг биринчи мустамлакаларни сира тортии- масдан сурбетлик билан талаганликларини Маркс ўзйнинг «Ка-питал»ида фош қилиб, бундай деб ёзган эди: «Америкада олтин ва кумуш конлари очилди. Маҳаллий аҳоли қириб ташланди, қулликка туширилди ва тириклайин конларга кўмилди, Ост-Индияни забт қилиш ва талаш йўлида биринчи қадамлар таш ланди, Африка қора танлиларни овлаш учун махсус майдонга айлантирилди — капиталистик ишлаб чиқариш даврининг тонги ана шундай бўлган эди. Бу идиллиялик процесслар дастлабки жамғарилишнинг асосий моментларидир» 1 .

XVI асрнинг иккинчи ярми ва XVII асрнинг биринчи ярмидаги географик кашфиетлар XVI ва XVII асрларда географик каш-фиётлар давом эттирилдй. XVI асрнинг иккинчи ярмида испан лар номаълум жанубий қитъани қидириб топиш мақсадида Тинч океанга бир неча марта экспедиция юбордилар. Бу экспедиция-лар натижасида Жанубий Полинезиянинг бир қисми бўлган Со - ломон ороллари (1567 йил), Маркиз ороллари (1595 йил) ҳамда Австралияни Янги Гвинеядан ажратиб турувчи Торрес қўлтиги П605 йил) кашкилинди. Шундан кейин Тинч океаннинг жану бий қисмига голландиялар катта-катта саёҳатчилар групласини юбориб турди. 1616 йилда голланд Гиаутенде Горн Амерйканинг энг жанубий қисмини унинг номи билан аталган Горн бурнини — кашф қилди. XVII асрнинг биринчи ярмида голланд денгиз „сайёҳларининг ўзлари дастлаб " Янги Голландия деб аталган Австралия қирғоқларини кашф қилдилар. Австралия қирғоқла рини текширишда ва Австралияни алоҳида қитъа сифатида бел- гилашда голланд Абель Тасман (1642—1644) саёҳатлари катта аҳамиятга эга бўлди. Бу кишининг номи билан Тасмания ороли деб аталадиган бўлди. Инглиз сайёҳлари Австралияга анча кейин фақат XVIII асрнинг иккинчи ярмида етиб бордилар (капитан Кукнинг 1769—1777 йиллардаги саёҳатлари). XVI — XVII асрларда шимолий ярим шарда ҳам йирик геогра фик кашфиётлар қилинди. Инглиз денгиз сайёҳи Мартин Фробишер ва Жон Дэвис Хитойга борадиган шимоли-ғарбий йўлни қидириб, XVI асрнинг 70- ва 80-йилларида Шимо лий Америка қирғоқларига бир неча марта экспедицияга бордилар.Бу экспедициялар Гренландия биланАмерика қитъаси ора-лиғидаги' қўл№қни ҳамда Муз океанида Амерйканинг шимол томонидаги оролларнинг катта архипелагини топди. XVII асрнинг бошларида учинчи бир инглиз денгиз сайёҳи Генри Гудсон (1550—1610) Шимолий Америкада тадқиқот ишларини давом эттирди. Гудсон дарёси ва Гудсон қўлтиғи шу кишининг номи билан аталган.

Шимоли-шарқий томонда голланд денгизчилари XVI асрнинг охирларида йирик кашфиётлар қилдилар. Голланд денгиз сайёҳи Вильгельм Баренц (1550-1597) унинг номига қўйилган Баренц денгизини текширди. 159-1597 йиллар давомида Баренц Янги Ернинг ғарбий соҳилларида уч марта қишлаб қолди. Бу ерларга у Хитой ва Ҳиндистонга (шимоли-шарқий томондан) олиб борадиган Шимолий денгиз йўлини қидириб келиб қолган эди. Охирги қишлов вақтида у ўз ҳамроҳлари билан совуққа қотиб ҳалок бўлди. Шимолий Муз океанини ҳамда Тинч океаннинг шимолий қисмини тадқиқ қилишга оид русларнинг географик кашфиётлари жуда катта аҳамиятга эга бўлди. Руслар биринчи бўлиб (голландлардан анча илгариёқ) Янги Ерга ҳамда Шпицберган оролига (Скандинавия ярим ородининг шимолига) бориб етган эдилар. Улар Обь ва Енисей дарёларининг қуйиладиган жойла-рини текширдилар, Таймир ярим оролини айланиб ўтдилар. XVI асрнинг охирларидаёқ янги ерларни қидирувчи рус сайёҳ лари Тинч океаннинг соҳилларига етиб боришган, деб тахмии қилиш мумкин. XVII асрнинг 30- йилларида Иван Москви-т и н бошчилигидаги красноярсклик казакларнинг бир гуруҳи Лена дарёсининг сўл ирмоғи Алдан дарёси бўшгаб юриб бор- дилар, тоғлардан ошиб ўтиб Охота денгизига чиқдилар 40-йил-ларда Янги ерлар қидирувчи сайёҳлардан Поярков билан Хабаров Қуйи Амурни текшириб, биринчи марта ана шу дарёнинг картасини туздилар. 1648 йилда сибирлик казак Семён Делен ев томонидан (1605—1672) Узоқ Шарқнинг энг чеккасидаги (унинг номига қў йилган) буруннииг ҳамда Осиё қитъасини Америкадан ажратиб турувчи Беринг қўлтиғининг кашф қилиниши Узоқ Шарқдаги энг йирик географик кашфиёт бўлди. Россия ҳарбий хизматининг капитани Беринг бу қўлтиқни янгитдан текшириб чиқишидан 80 йил илгари Дежнев кашф қилган эди. Буюк географик кашфиётларнинг иқтисодий оқибатлари. Географик кашфиётлар Европанинг иқтисодий ҳаётига ғоят кат та таъсир кўрсатди. Маркс айтганидек, бу кашфиётлар даставвал Европа савдосида революция қилди. Бу кашфиётлар натижасида «жаҳон бозорининг бирданига кенгайиши,

муомаладаги товарлар-пинг кўпайиши, Осиё маҳсулотларини ва Америка хазиналаринн қўлга киритишга интилган европалик миллатлар ўртасида рақо-бат пайдо бўлиши, мустамлакачилик системасн...» 1 юз берди. Савдо йўллари ва марказлари бутунлай ўзгариб кетди. Ич-гари Европа савдосида асосий роль ўйнаган Урта денгиз; геог рафик кашфиётлардан кейин, ўз аҳамиятини анча йўқотди. Асо сий савдо йўллари Атлантика океанига ва Шимолий (Немис) денгизига кўчирилди. Илгари Европадаги савда-сотиқ ишлари энг тарққий қилган Италия ўрнини бошқа мамлакатлар —Пор тугалия, Нидерландия ва Англия эгаллади. XVI аерда Нидер-ландия айниқса катта роль ўйнай бошлади. Антверпен шаҳри жаҳон савдосининг маркази бўлиб қолди, жумладан, зираворлар савдоси деярли бутунлай бу шаҳарда тўпланди. Португалияликлар ҳинд зираворларини одатда фақат Лис-сабонга олиб келардилар. Бу ерга келтирилган юклар кейин Антверпенга борарди ва ундан бутун Европага тарқаларди. Ант верпен биржасида кредит ва улгуржи савдога оид хилма-хил ва жуда катта операциялар олиб бориларди. Антверпенда Европа ва қисман Осиёдаги ҳар хил мамлакатларнинг савдогарларига қарашли мингтача савдо конторалари бўлиб, улар бу шаҳарнинг бозорига жуда катта халқаро бозор тусини берди. Бироқ XVI асрнинг иккинчи ярмида Антверпеннинг ҳам ра-қиблари пайдо бўлиб қолди. Шимолий Нидерландияда (Голлан-дияда)ги Амстердам шаҳри бу рақиблардан бири бўлиб қолди. Антверпен билан рақобат қилувчи иккинчи порт—Лондон шаҳри бўлиб, у асосан XVII — XVIII асрларда ғоят равнақ топди. Нарх-наво революцияси. Географик кашфиётларнинг катта оқйбатларидан бири нарх-наво революцияси деб аталган воқо бўлди. Европага асосан Америкадан (қисман Ҳиндйстондан ҳам) XIV аср давомида жуда кўп олтин ва кумуш келтирилди.

Евро-пада юз йил мобайнида кумушнинг миқдори уч баравардав зиёдроқ (206%), олтиннинг миқдори икки баравардан зиёдроқ (117%) ошди. Лекин ran Европа бозорида қимматбаҳо металлар миқдорининг кўпайиб кетишдагина эмас эди. Маркс айтганидек, олтин билан кумуш мустамлакаларда қулликка, асоратга солинган маҳаллий аҳолининг мажбурий ва текин меҳнати билан топилганлигидан, ўз-ўзидан анча қадр-сизланиб қолди. Олтин ва кумуш пулларнинг арзонлашиб кети-ши натижасида товарларнинг нархи шунга қараб ошиб кетди. Нарх-навода сакраш (революция) юз берди, буэса, замондош-ларнинг қимматчилик ҳақида беҳисоб шикоятларига сабаб бўл ди. Европа мамлакатларида нарх-наво бир текис ошиб бормади. Нарх-наво ҳаммадан аввал ва кескин суратда Испанияда ошди„ Испанияд'а XVI аср ўрталарига келиб, нарх-наво икки баравар-ошди. Уша аср охирига келганда нархлар XVI асрнинг бошла-рига нисбатан тўрт беш баравар ошиб кетди. Европанинг бошқа мамлакатларида Англия, Франция, Нидерландия, Германия, Италияда нарх-наво анча секин ва асоса» XVI асрнинг инкинчи ярмида кўтарила бошлади. Ш-ундай бўлса ҳам XVI асрнинг охири" ва XVII асрнинг бошларида бу мамла-катларда нархлар ўрта ҳисобда XVI асрнинг бошларидагига» нисбатан 2,5-3 баравар ошди. Нарх-наво революцияси Европада катта ижтимоий оқибат-ларга олиб келди. Бу революциядан янги савдо-саноат синфлари, шунингдек, катта ер эгалари ва бозор билан алоқадор бўлгаи давлатманд деҳқонлар ютиб чиқдилар. Озиқ-овқат маҳсулотларининг нархлари жуда ошиб кетган-лигидан, ишчиларнинг реал иш ҳақи камайиб, аксинча, катта зарар кўрдилар. Ижарадорлардан ёки феодал ерида ишла'б тур-ган деҳқонлардан (пул билан) олинадиган рентаса яшаётгав феодал ер эгаларининг реал даромади анча камайди. Умуман олганда нарх-наво революцияси бошланғич жамға-рилишнинг янги омили бўлди. Бу революция буржуазиянинг ҳамда дворян ва деҳқонлар

орасидаги янги капиталистик ишлаб» чиқариш усулига бирон^формада алоқадор бўлган элементлар-нинг иқтисодий қудратини оширди. Бу революция қишлоқдаг» камбағал деҳқонларни ва шаҳарлардаги плебей элементларн» янада кўпроқ хонавайрон қилиб, уларнинг аҳволини яна қийинлаштирди, уларни вужудга келаётган капиталга кўпроқ қарам. қилиб қўйди. Мустамлака системасининг бошланиши ва Европа давлатла-ри ўртасида мустамлака учун кураш. Мустамлака системаси нинг ёки мустамлакачиликнилг бошланиши географик кашфиётларнинг бевосита натижаси бўлди. Дастлаб испанлар' ва португалияликлар, кейинча голландлар, инглизлар, французлар дунёнинг ҳамма қисмларида ўзлари учун мустамлака ерларини босиб олдилар. Европадаги бошқа мамлакатларга нисба тан илгарироқ капиталистик тараққиёт йўлига кирган ҳамда ўз иқтисодий устунлигидан фойдаланган бир ҳовуч давлатлар Америка, Осиё, Африкадаги юз миллионларча халқларни асорат га солди, талади ва узоқ вақт муттасил эксплуатация қилиб келди. Мустамлака мамлакатларининг табиий бойликлари мус-тамлакачилар томонидан шафқатсиз талон-тарож қйлинди. Ев ропа цивилйзаторлари»нинг талончилиги ва зўравонлиги нати жасида мусГамлакаларнинг аҳолиси оммавий тарзда қирилиб кетди. Бошқа қитъаларда жойлашган мамлакатлар мустамлака-чилик зулмига дучор бўлган, ўз тараққиётида орқада қолган, янада орқада қолиб кетишга маҳкум этилган бир пайтда Евро пада жуда кўплаб капитал тўпланди ва йирик саноат.барпо зтилди. Бироқ мустамлака системаси Европанинг ўзидаги давлатлар-нинг ўзаро муносабатларида кескинликка олиб келди. Улар ўрта сида мустамлакалар учун шиддатли курашлар бошланди. Мус-тамлакалар ўрта асрнинг охирида ва янги замоннинг бошларида Европадаги жуда катта урушларга сабаб бўлди. Бу жиҳатдан XVI асрнинг иккинчи ярмида ва XVII асрдаги инглиз-испан ва яспан-голланд урушлари, XVIII аср ва XIX асрнинг бошларида-ги инглиз- француз урушлари айниқса характерли бўлди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Буюк географик кашфиётлар

Энг буюк жасорат

ХVI- ХVII Асрларда Испания

Алп тоглари ва дунай сохиллари худудини римликлар томонидан босиб олиниши ва романлашуви

XVI—XVII асрларда Испания