Мустамлакачилик даврида Туркисто тижорат - История - Рефераты

Мустамлакачилик даврида Туркисто тижорат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.59375 KB

Мустамлакачилик даврида Туркистон аҳолиси. ҳунармандчилик, саноат, ширкатлар ва тижорат Туркистон аҳолисининг Россия босқинидан кейинги нуфу-зи ва умумий сони ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Император Александр III нинг топшириғига кўра Туркистон ўлкасини тафтиш қилган (1882—1884) Ф.Гирснинг аниқлашича, Туркистонда ҳаммаси (эркак ва аёл) бўлиб 2406000 киши истиқомат қилган ва шундан эркаклар сони тахминан 1200000 кишини ташкил этган. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, XX аср бо- шида ўлкада 7464100 киши, Бухоро амирлигида 2236437, Хива хонлигида эса 640 мингдан кўпроқ киши яшаган 1 . Туркистон Хазина Палатаси томонидан солиқ тўловчилар-нинг сони ва уларнинг иқтисодий имкониятларини аниклаш мақсадида тузилган ижтимоий хўжалик бошқармаси ҳужжатла-рида кўрсатилишича, 1884 йилда Қўқон шахрида 7711 ҳовли бўлиб, уларда 60 минг Ўзбек, 2400 тожик, 420 қирғиз, 410 лўли, 302 рус, 72 дунган, 21 ҳинд, 17 афғон истиқомат қилган. Қўқон шахри аҳолисининг умумий сони 63642 кишига етган. «Уму-ман олганда, — деб ёзган эди Гире, — Туркистон ўлкасининг аҳолиси империянинг бошқа қисмларида истиқомат қилувчи мусулмон аҳоли сингари рус ҳукуматига нисбатан яхши муно- сабатда эмаслигини пайқамасликнинг иложи йўқ. Шубҳа йўқки, ўзининг сиёсий мустақиллигини йўқотиб қўйган халқда ўтмишини эслаш унинг ғолибга нисбатан бўлган муносабатида ёқимсиз таъсирини ўтказмай қолмайди. Бироқ ҳукуматимиз бу туйғуни юмшатиш учун мағлуб халқнинг иқтисодий аҳволини яхшилаш борасида кўп ишларни амалга оширди» 2 . Империя Давлат кенгашида Туркистон аҳолисининг руслар билан бирга таълим олишларига йўл қўйиш масаласи муҳокама этилганда, Россия империяси ҳарбий вазири генерал-адъютант граф Д. Милютин ҳам, халқ маорифи вазири, ҳақиқий махфий мас-лаҳатчи граф Д. Толстой ҳам Гирснинг юқоридаги гапларига ҳамоҳанг фикрлар билдиришган эди. Ҳар икки вазир ҳам ма- ҳаллий аҳоли, хусусан, ўзбеклардан

ташкил топган ва савдо ва деҳқончилик билан шуғулланаётган мулойим табиати билан ажралиб турган мусулмон аҳолини ёппасига мутаассиб деб аташ адолатдан бўлмаслигини қайд этишган. Вазирлар «улар нинг руслар билан бирга таълим олишларига рухсат бериш» мумкинлигини эътироф этишган. XIX аср охирларида ўлкада саноат ишлаб чиқариши асосан аҳолининг маиший эҳтиёжларига хизмат кўрсатувчи майда ҳунармандчилиқдан иборат эди. Саноат ибтидоий босқичда эди. Кўчманчи аҳоли орасида ҳунармандчилик: кигиз тайёрлаш, уй жиҳозлари ишлаб чиқариш, оила эҳтиёжи учун тери ва мўйна ишлаб чиқариш кенг йўлга қўйилган эди. Бу ерда кигиз (намат) тайёрлаш анча ривож топган, чунки унга талаб ҳамма вақт катта бўлган. Умуман, Туркистонда бўз, атлас, шойи тўқиш, дўппидўзлик, темирчилик, заргарлик кенг ривож топ ган. Қандолатчилик, ширмонпазлик, новвойлик ҳам тараққий этган. Уй-рўзғор ишларида, хўжаликда керак бўладиган барча жиҳозлар: эгар- жабдуқ, сандиқ, мис идишлар, халатлар, чарм буюмлар, сопол, ёғоч, кумуш, олтин буюмлар, кетмон, пи чоқ, махси, калиш ва шу каби кўпгина нарсалар ишлаб чи- қарилган. Минтақа иқтисодиётини ўрганиш учун Тошкентда очилган Ўрта Осиё саноат ва қишлоқ хўжалигига дойр биринчи (1886) ва иккинчи (1890) Туркистон кўргазмаларида маҳаллий ҳунар мандлар ҳамда саноат корхоналари ишлаб чиқарган буюмлар, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари намойиш қилинганда гилам тўқувчилар, қуролсозлар, заргарлар ва тўқувчиларнинг тайёрла ган буюмлари кўргазма иштирокчиларининг диққат-эътибори- ни қозонган эди. Шуни ҳам айтиш керакки, шаҳар ҳунармандлари XIX аср- нинг иккинчи ярмида пахта йигириш учун чарх, қўлбола тўқув дастгоҳини ишлаб чиқардилар. Бу буюмлар анча оддий бўлиб, ундан фойдаланишни ўрганиш учун кўп вақг талаб қилинмас, махсус малакага эга бўлишнинг ҳам ҳожати йўқ эди. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Россиядан саноат маҳсулотларининг келтирилиши ортиб борган сари маҳаллий ҳунармандчилик

ишлаб чиқариши инқирозга учрай бошлади. Тўқувчи қўл дастгоҳида 17—18 соатдан ишлаб бор-йўғи 4—8 аршин (1 аршин 72.12 смга тенг) мато ишлаб чиқарар, лекин оладиган маоши арзимаган миқдорда эди. Хонавайрон бўлган ҳунарманд-косибларнинг сони ортиб борди. Хонликлар Россия тарафидан босиб олинишига қадар улар- да фабрика ва мануфактура ишлаб чиқариши бўлмаса-да, баъзи тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, «уйда ишлайдиган деҳқон ҳунармандчилигига асосланган марказлашган, шунингдек асо- сан тарқоқ ҳолдаги мануфактураларнинг куртаклари мавжуд бўлган». Самарқанд, Марғилон, Қўқон, Андижон, Бухоро ша-ҳарлари ўлканинг ҳунармандчилик марказлари ҳисобланар эди. Бухорода 1841 йилда 6 та чўян қуйиш цехи бўлиб, уларда қиш лоқ хўжалик қуроллари, тўплар учун ядро ишлаб чиқарилган. Худди шундай корхоналар бошқа хонликларда ҳам мавжуд эди. Биргина Тошкент шаҳрининг ўзида 1870 йилда 775 га яқин тўқувчилик устахонаси фаолият кўрсатиб турган. Туркистон ўлкасида рус капиталига хизмат кўрсатувчи катта-кичик корхо налар сони ҳам аста-секин ортиб борган. Бу хусусда генерал- губернатор фон Кауфманга Тошкент шаҳрининг руслар яшай-диган қисмидаги фабрика ва заводлар ҳақида берилган маълу-мотлар диққатга муносибдир 1 . Тошкент шаҳридаги фабрика ва заводлар сони Корхоналар 1872 йил 1873 йилЗаводлар: Совун ишлаб чиқарувчи 17 17 Кўн ишлаб 90 91 Ғишт ишлаб 35 34 Вино ишлаб 5 6 Пиво ишлаб чиқарувчи 1 2 Фабрикалар: Пиллакашлик 3 3 Тўқувчилик 430 420 Бўяш 14 14 Кўриниб турибдики, тўқувчилик устун даражада ривожлан- ган бўлиб, улар аҳолига ҳам турли матолар етказиб берган. Фабрикаларда тўқилган газламалар ўлкага оммавий тусда келтирилиши муносабати билан ярим

кустар корхоналар сони камайиб борган. Бу жараён ҳақида қуйидаги маълумотлар аниқ тасаввур беради: 1890 —1913 йилларда Туркистондаги ҳунармандчилик-тўқувчилик ишлаб чиқариши Кўрсаткичлар Фарғона вилояти Сирдарё вилояти1890 1913 йил 1890 йил 1913 йил Корхоналар сони 869 754 230 20 Ишчилар сони 934 817 246 36 Маҳсулот (минг рубл) 200.6 149.4 49.8 18.8 Бу маълумотлар тадқиқотчи А.Тожибоев томонидан ишланган. Туркистон саноати, темир йўл ишчилари ҳақидаги ахборотлар ҳам шу тадқиқотдан елинган. Жадвалдан кўриниб турибдики, ана шу йиллар орасида кор-хоналар сони 43 марта, уларда ишлаб турган ишчилар сони деярли 26 баробар, ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати 10,7 баробар қисқарган. Худди шундай аҳволни бошқа вилоятлар ва ҳунармандчилик корхоналарида ҳам кўриш мумкин. Улка забт этилгандан сўнг маҳаллий саноатнинг ривожла-ниши пахтани қайта ишлаш билан бевосита боғлиқ бўлиб қол-ди. Пахта тозалаш, ёғ, совун пишириш корхоналари тармоғи кенгайди. Туркистондаги биринчи пахта тозалаш заводи 1874 йилда Тошкентда қурилди. 1880 йилда Олимхўжа Муҳаммаджо- нов Андижонда пахта тозалаш заводи қурди, саноатчи Л.Юго- вич 1881 йилда Каттақўрғонда шундай завод барпо этди. 1890 йилда эса Андижон туманининг Бўтақора қишлоғида пахта за води ишга туширилди. У кўп тармоқли агросаноат корхонаси бўлган «Андреев хутори» номли савдо- саноат ширкати тарки-бига кирди. Завод бир кеча-кундузда тахминан 1800 пуд пахта ни чигитдан тозалаган. Мавсум мобайнида 200 минг пудгача (3200 т) пахтани тозалаш имкониятига эга бўлган. Хуллас, 1880—1914 йиллар орасида қарийб 220 та пахта то залаш заводи қурилди. Бундай заводлар Бухоро амирлигида ва Хива хонлигида ҳам

барпо этилди. Масалан, Бухоро амирлиги да 1905 йилда 9 та, 1913 йилда эса 26 та пахта заводи ишлаб турган. 1890 йилда Хива хонлигида 81 та саноат корхонаси бўлиб, улардан 27 таси нисбатан йирик корхоналар эди. 1917 йилги февраль инқилоби арафасида Хива хонлигида 36 та пах та тозалаш заводи, 4 та ёғ ва совун ишлаб чиқариш заводлари ишлаб турган. Пахта тозалаш заводларининг эгалари савдогар-лар ва йирик ер эгалари бўлиб улар орасида ака-ука Вадьяев-лар, Фузаловлар, Юсуфбоевларнинг салмоғи катта бўлган. Дастлабки ёғ ишлаб чиқариш заводлари 1884 йилда Қўқон ва Тошкентда пайдо бўлди. 1897 йилда Каттақўрғонда ҳам ёғ заводининг қурилиши ўлкада йирик ёғ ишлаб чиқариш корхо-наларининг пайдо бўлишига асос яратди. 1915 йилда бу ёғ заводи қарийб 2 млн. пуд ёғ, 5 млн. пуддан кўпроқ кунжара, 5 млн. пудга яқин шулиха ишлаб чиқарган. Ёғ ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг анчагина қисми Фарғонада жойлашган. Бу ерда тайёрланган ўсимлик ёғининг талай қисми Россияга, кун жара Германия ва Англияга олиб кетилган. Пахта саноатчиларининг йирик монопол бирлашмалари ҳам вужудга келди. 1915 йилнинг июлида 5 та йирик фирмани бирлаштирган «Бешбош» савдо-саноат ширкати ташкил этил ди. 1892 йилдан 1915 йилгача ўлкада Давлат банкларининг 10 га яқин бўлимлари ва хусусий тижорат банкларининг 40 та бўлими очилди. Банк-молия капитали Ўрта Осиё иктисодиёти-нинг барча соҳаларига кириб борди. Дастлабки монополиялар пахтачилиқда ва у билан боғлиқ бўлган ёғ ишлаб чиқариш соҳасида вужудга келди. Лекин улар ички жамғармалар ҳисобига эмас, балки Россия молия капитали томонидан ташкил этилди. Туркистон ўлкасига хорижий фирмалар ва уларнинг капиталлари ҳам кириб келди. Улар орасида жаҳонга машҳур «Зингер» фирмаси алоҳида ўрин тутади. Россияни ўлка билан боғлаган темир йўллар ишга туширилгач, рус ва чет эл капита-лининг Туркистонга кириши учун катта имкониятлар очилди. Ўрта Осиё (1880—1898 йиллар), Тошкент-Оренбург (1901 — 1906

йиллар) темир йўллари давлат хазинаси маблағи ҳисобига, Фарғона (1911 — 1916 йиллар), Бухоро (1914—1916 йиллар), Ет тисув (1912—1917 йиллар) темир йўллари эса ҳиссадорлик жа- миятлари ҳисобига қурилди. Темир йўлларнинг қурилиши, ҳаракат тартибининг ўсиб бориши ва ташиладиган юклар ҳажмининг кўпайиши жойларда қудратли таъмирлаш базасини вужудга келтиришни талаб қиларди. Темир йўллар ёқасида уларга хизмат кўрсатадиган ус-тахона ва деполар қурила бошланди. 1882 йилда Қизил Арвот вагон-таъмирлаш, 1900 йилда Тошкент ва Красноводск устахо- налари ишга туширилди. Улкада 1895 йилдан 1914 йилгача 11 та уруғ заводи, ўнлаб кўн, ғишт, оҳак қиздириш, мис эритиш, жун ювиш цехлари, вино, пиво, фармацевтика, озиқ-овқат корхоналари ишга ту ширилди. Электрлаштириш ҳали бошланғич ҳолатда эди. Фақат бир нечта йирик корхоналарда электр аппаратлари мавжуд эди, холос. «Чимён» ҳиссадорлик жамиятининг нефть ҳайдаш заводи ўзининг дизел электр станциясидан қувват олган. Қовунчи қанд заводи эса хусусий ГЭС ига эга бўлган. Туркистон ўлка-сида электр қувватининг ишлатилиши ҳали бошланғич босқич-да бўлса, Ғарбий Европа мамлакатлари 30—50 йил олдин бу йўлни босиб ўтишган. Агар 1913 йилда Россияда аҳоли жон бошига фақат 14 квт. соат электр қуввати тўғри келган бўлса, Туркистондаги аҳоли жон бошига 1 квт. соат электр қуввати ишлаб чиқарилган. Шуни унутмаслик керакки, XX аср бошларида ўлканинг саноат жиҳатидан ривожланиши Россияга қараганда анча паст-роқ даражада эди. 1908 йилги саноат корхоналари рўйхати маъ-лумотларига қараганда, бу ерда 378 та саноат корхонаси мав жуд бўлиб, у бутун Россия империясидаги барча саноат корхо-наларининг 2%ини ташкил этган. Вилоятларда саноат бир хил- да ривожланмаган. 1880 йилдан 1914 йилгача Фарғона вилояти-да 224 та, Самарқанд вилоятида 163 та, Еттисув вилоятида 107 та корхона бунёд этилган. Саноат корхоналарининг 60 фоизи ўлканинг йирик шаҳарларида жойлашган.

Яна шуни ҳам айтиш керакки, ўлкадаги ишчиларнинг асо-сий қисмини (70%ини) мавсумий ишчилар ташкил этган. Бу ҳол пахта етиштиришга хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг устуворлиги билан белгиланди. Пахта тозалаш, жун, ёғ саноатида мавсумий меҳнат оммалашган эди. Корхоналар ҳажмининг ки- чиклиги, техника таъминотининг заифлиги доимий ишчи кадрлар пайдо бўлишини секинлаштирди. Доимий ишчи кадр- лар аввало кон қазиш саноатида ва темир йўл қурилишида кўпроқ вужудга келди. 1912 йилда Сирдарё, Фарғона ва Самар канд вилоятларида жами ишчилар 1904 кишини ташкил қилди. Темир йўлда ишловчи туб миллат вакилларига нисбатан мустамлакачилик сиёсати ўтказилган. Натижада маҳаллий аҳоли вакилларининг кўплари бу соҳадан сунъий равишда чет- латилган. Буни қуйидаги жадвалдан ҳам билса бўлади: Каспийорти темир йўлидаги ишчи ва хизматчиларнинг миллий таркиби (темир йўл солдатлари бунга кирмайди) Милл атлар 1895 йил 1 сентябргача 1899 йил 1 январгачаРусла р 2803 4280 Ўзбек лар 174 25 Турк 75 29 Эрон 240 60 Татар - 5 Яҳуд - 17 Неми 48 42 Арма нлар 11 6 Темир йўллар фойдаланишга топширилгандан кейин маъ-мурлар ходимлар штатларини асосан Россиянинг марказий ви- лоятларидан кўчириб келтирилган ишчилар ҳисобига тўдди-ришди. Улар бу ерга темир йўлчиларни имтиёзли шартлар би- лан олиб келдилар, улардан махсус ҳарбий қисмларда фойдала- нилди. Темир йўлда ишловчи соддатларнинг иш малакаси тур- лича эди. Малакали ишчиларнинг бир қисми ҳарбий хизматни ўтаб бўлган солдатлар эдилар. Шу тариқа ишга қабул қилишда рус миллатига тегишли кишиларга катта имтиёз берилган. Ма ҳаллий аҳоли вакилларининг темир йўлга ишга кириши анча мушкул бўлган. Буни шундан ҳам билса бўладики, XX аср бошларида

Каспийорти темир йўли қурилишидаги 6 минг иш- чининг 81,3% ини руслар ташкил қилган 1 . Маҳаллий аҳолидан темир йўлга оммавий киришни чеклаш мақсадида подшо маъмурияти махсус тартиб-қоидалар жорий этди. Масалан, насроний динида бўлмаган киши бош темир йўл устахонасида ёки депода машинист, кондуктор, чилангар, ўт ёқувчи бўлиб ишлаши мумкин эмас эди. Мисол тариқасида мана бу фактни келтириш мумкин: 1894 йилда бечораҳол Омо- нов чилангар бўлиб ишга кириш мақсадида насроний динини қабул қилишга мажбур бўлган ва чўқинтирилган куннинг эрта-сига ишга қабул қилинган. Қора ишчиларнинг бош темир йўл устахонасига ишга кириши айниқса қийин эди. Ишга кирувчи-лардан яна 3 ой мобайнида бепул синов муддатини ўташ ҳам талаб қилинган. Шуни ҳам айтиш керакки, ишга кириш сино-видан муваффақиятли ўтган киши кунига 15—20 тийиндан ҳақ олган. Ишга кириш вақтида пора олиш, иш ҳақини пасайти-риш, арзимаган сабаблар билан ишдан бўшатиш, жарима солиш одат тусига кирган. Ўлка саноат корхоналарида меҳнат шароити ниҳоятда оғир бўлиб, меҳнатни муҳофаза қилишга мутлақо эътибор берилма-ган. Фабрика механикларидан бирининг хабарига кўра, 1907 йилнинг июлида «Катта Ярославль мануфактураси» ширкати заводларида Ўзбек ишчиларидан 18 киши шикастланган. Улар-дан 12 киши мутлақо ишга яроқсиз бўлиб қолган. 1906 йилда «Чимён» нефть конларида 53 киши майиб бўлган. Шикает топ- ганларнинг кўплари маҳаллий миллат вакиллари эди. Биргина 1911 йилнинг ўзида Ўрта Осиё темир йўлида 2938 бахтсиз ҳодиса рўй берган. Ишчиларни суғурта қилиш эса корхоналар-нинг айримларидагина мавжуд эди, холос. Завод, фабрика ва шахталарнинг эгалари кўп ҳолларда бахтсиз ҳоллар рўй берган-лигини яширишар ёки уларнинг сонини атайлаб камайтириб кўрсатишган. Ишчилар сафида хотин-қизлар ҳам бўлгани ҳақида маълу-мотлар бор. Ўзбек аёлларидан асосан саноатнинг пилла қури-тиш ва қурт уруғи олиш тармоқларида фойдаланилган. Пилла қуритиш фабрикаларида аёллар 56,5

фоизни ташкил қилган. Хуллас, 1914 йилда ўлканинг фабрика-завод саноатида 3672 аёл, шу жумладан, 2417 Ўзбек аёли ишлаган. Капиталистлар қурилиш ишларида арзон ишчи кучига эҳти-ёж сезган. Шунинг учун ҳам подшо маъмурияти ўлкага чет эл фуқароларининг иш излаб келишига тўсқинлик қилмаган. Фарғона водийсига фақат Кошғардан 1904 йили 14556 киши, 1905 йили 13337 киши, 1907 йили 25056 киши, 1909 йили 12725 киши, 1911 йили 26463 киши, 1912 йили 27174 киши ишлаш учун келган 1 . Афғонистон, Эрон, Шарқий Туркистондан иш қидириб келган кишилар паспортсиз яшаб амалда ҳуқуқсиз бўлиб қолган эдилар. Улар қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш корхоналарида, конлар ва шахталарда, қурилиш-ларда ва темир йўлда қора ишчи бўлиб ишлар эдилар. Шундай қилиб, ўлка ҳудудида маҳаллий ва рус ишчилари билан бир қаторда қўшни мамлакатлардан иш қидириб келган кишилар ҳам бўлиб, улар ишчи малакасига эга бўлишмаган. 1914 йилда ўтказилган тафтиш натижасига кўра, саноат ишчиларининг умумий сони 49,5 минг киши бўлиб, улардан 25,5 минг киши, яъни 51 фоизи саноатда, қолган 24,4 минг киши эса (49 фоиз) темир йўлда ва темир йўл устахоналарида ишлаган. Россия мустамлакачилик сиёсатининг асосини авва-ламбор рус капитализмининг иқтисодий манфаатларини ҳимо- ялаш ва эҳтиёжларини қондириш муаммоларини ҳал қилиш ташкил қилган. Юқорида айтилганидек, Россия капитализми учун Туркис- тон арзон хом ашё манбаи сифатида муҳим аҳамиятга эга эди. Туркистон билан Россия ўртасида темир йўл алоқасининг ўрнатилиши деҳқон хўжалигининг Умумроссия бозори тасарру-фига тортилишини тезлаштирди. XIX асрнинг охирги чораги-дан ўлка қишлоқ хўжалигида саноат учун пахта етиштириш билан боғлиқ бўлган катта ўзгаришлар даври бошланди. Пахта-чиликнинг дастлабки таъсири икки йўналишда намоён бўлди. Биринчиси, пахта майдонлари буғдой экиладиган, суғорилади-ган ерлар ҳисобига кенгайтирилди. Иккинчиси, аввал асосан ўз хўжалигининг эҳтиёжини қондириш учун пахта экадиган деҳ қон сўнгра бозор учун маҳсулот

етиштириш билан шуғуллана бошлади. Чунки мавжуд шароитда пахтага ихтисослашиш, уни бозорга сотиш иқтисодий жиҳатдан фойдалироқ бўлиб қолди. Туркистонда деҳқон хўжалигининг бозор муносабатларига мос- лашиш суръатлари Ғарбий Европага нисбатан ниҳоятда кам вақтни талаб қилди. Пахтачиликнинг йил сайин кенгайиши натижасида XX аср нинг биринчи ўн йиллигида Туркистон қишлоқ хўжалиги бозор муносабатлари устиворлиги шароитида дастлабки иқтисодий тангликка учради. Унинг келиб чиқиш сабаби асосан майда деҳқончилик хўжалигининг молиявий қийинчиликларга дуч келишида эди. Европада деҳқон хўжалигининг бозор муносабатларидаги иштироки ер майдонининг йириклашуви билан кенгайиб бор-ди. Туркистонда эса, бозорга чиқариладиган маҳсулот майда деҳқон хўжалигида умумий маҳсулотнинг 95 фоизини, ўрта хўжаликда 80 фоизини, йирик хўжаликларда 61,1 фоизини ташкил қилган. Йирик ер эгалари пахта майдонларини кенгай- тиришга интилмас эдилар, чунки ёлланма меҳнатдан фойдала-ниш эвазига олинадиган пахта ҳосили бошқа экинларга нисба тан кўп фонда келтирмас эди. Оиласининг эҳтиёжларини қоп-лаш бош мақсад бўлган майда деҳқон хўжалиги маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланадиган меҳнат эвазига умумий даро-мадни оширишга интиларди. Пахта етиштириладиган хўжалик - ларда мавсум давомида тирикчилик ўтказиш учун маблағ зарур эди. Оддий деҳқон сон-саноқсиз банклар ва фирмалар хизма-тидан фойдалана олмасди, чунки унинг олинадиган қарз учун гаровга қўядиган мол-мулки йўқ эди. Ғарбий Европада деҳқон хўжалиги, буни ерни гаровга қўйиш билан ҳал қилган бўлса, Туркистонда ерни гаровга қўйиш шариат қоидаларига тўғри келмас эди. Бу ҳол, бир томондан, ернинг қўддан-қўлга ўтиши-ни маълум даражада чегаралаган бўлса-да, иккинчи томондан, деҳқон хўжалигини ривожлантириш учун узоқ муддатли кредит олишдан маҳрум бўлинган. Пахтачиликдан катта фонда оладиган фирмалар деҳқонлар билан бевосита муносабатлардан воз кечиб, уларга кафолат берувчи воситачилар ва

даллоллар хиз-матидан фойдаланишни афзал кўрдилар. Шу тариқа Туркис - тонда буноқ тизими шаклланиб, маҳсулот етказиш билан боғ-лиқ бўлган судхўрлик юзага келди. Банклар ва фирмалар билан деҳқонлар ўртасидаги воситачилик мисли кўрилмаган фойда кўриш соҳасига айланди. Воситачилар 10 фоиз атрофидаги ба-далга олинган маблағни деҳқонларга 40—60 фоиз устама билан етказадиган бўлишди. Ниҳоятда катта фоизлар ҳисобига қарз оладиган деҳқон ҳосил яхши битса қарзини уза олар, акс ҳолда, у тобора кўпа-йиб борар эди. Бу ҳол пахтачиликнинг, умуман қишлоқ хўжа-лигининг ривожланишига тўсқинлик қилди. Вужудга келган шароитда деҳқонни имтиёзли кредит билан таъминлаш подшо ҳукумати томонидан ягона йўл деб топилди ва Туркистонда кредит кооперациясини жорий этишга қарор қилинди. Подшо ҳукумати узоқ вақт кооператив характердаги ташки-лотларни тузиш учун аҳолининг умумий ҳуқуқий ривожланиши етарли даражада эмас, деган уйдирма асосида қарз берувчи ширкатларни тузишга рухсат бермади. Чор ҳукумати бозор муносабатлари шароитида шаклланган, ўз-ўзини иқтисодий ҳимоя қилиш асосидаги кооперация тизи-мини ўлкада ўз манфаатларини ҳимоялаш таъсиридагина тат-биқ қилган. Лекин инсоният тараққиёти жараёнида вужудга келган ижтимоий фаолиятнинг кооператив шакли ўлкамизда азалдан мавжуд бўлган. Хусусан, олимлар шарқдаги сув иншо- отларини ўрганар эканлар, бу ерда қадим замонлардаёқ оддий кооперация шаклланганини асослашган. Масалан, шариат ше-рикликнинг тўрт турини ҳуқуқий томондан асослаб берган. Би-ринчиси, «мувафазо», яъни топширищда шериклик; иккинчи-си — «ширкати айнан» — ишни шерикчилик асосида юритиш; учинчиси— «ширкати таҳаббул» — бир турли ҳунарни бирга қўшиб бажариш; тўртинчиси — «ширкати вужуҳ» — шерик бўлиб мол олиб сотиш. Туркистонда кооперация ҳаракатининг пайдо бўлиши тўғрисида манбаларда турлича саналар келтирилади. Расмий равишда империя рўйхатидан ўтган биринчи кредит ширкати ўз фаолиятини 1907 йил 6 майда

Қўқонда бошлаган, Туркис тонда эса кредит кооперациясининг тарихини 1909 йилдан бошланган деб ҳисоблаш мумкин 1 . Кооперация принциплари асосида иш юритадиган майда кредит ташкилотлари тузиш масаласи эса Туркистонда аср бо-шидаёқ кўтарилган эди. Лекин бу масала билан чор ҳукумати 1907—1908 йилларда пахта ҳосилининг камайиши натижасида-гина кенг кўламда шуғуллана бошлади. 1909 йилда Давлат бан- кининг майда кредит бошқармаси вакили В.В.Краинский ўлка билан танишиш учун Петербургдан Туркистонга келди. Росси- янинг бирон жойида Туркистоннинг Фарғона, Самарканд ва Сирдарё вилоятларидек, аҳолининг ташаббусига таянган ҳолда, ширкатлар тузиш учун шароит йўқ, деган хулосага келди. Шундан кейин Давлат банкининг Тошкент, Самарқанд, Ашхо бод бўлимларида махсус инспекторлар тайинланди. Маҳаллий тилларни ва урф- одатларни биладиган бундай инспекторлар аҳолига кредит ширкатларининг тузилиши ва уларнинг фаоли- яти тўғрисидаги маълумотларни тарқатдилар. Россияда кооператив ташкилотларнинг фаолиятини тузув- чилар майда Кредит бошқармасига мурожаатнома юборишар, бошқарма рухсат бергач, губернаторлар қошидаги қўмиталар ва майда кредит (бошқарма) инспектори назоратида ташкилий ишлар бошланар эди. Одатда, ширкатнинг очилиши қуйидаги- ча амалга оширилган: рухсат олингач, инспектор кооператив- ни таъсис этувчиларни тўплаб, бўлажак ишларга умумий жа- вобгарлик тўғрисидаги аҳцномага қўл қўйдирган. Умумий йи- ғилишда раис, одатда, инспектор, ширкат бошқармасининг махсус назорати йиғинининг уч аъзоси ҳам сайланган. Йиғи- лиш бошқармага ажратиладиган маблағ ва ширкат томонидан бериладиган қарзнинг фоизини белгилаган. Шундан сўнг бо шқарма ва махсус йиғиннинг қўшма мажлиси раис ўринбо- сари, соқчи, пул тарқатувчини тайинлаган. Давлат банкасидан қарз олинган кун ширкат фаолияти бошланган кун ҳисобланар эди. Қарз махсус рўйхат бўйича фақат хўжалик юритиш билан боғлиқ бўлган харажатларга 6—9 ой муддат билан берилган. Бошқарма аъзоларининг маблағдан қандай фойдаланаётганли ги кузатиб борилган, бунинг учун улар инспекция олдида жа- воб берган. Бошқарма махсус йиғинининг ойлик мажлислари да,

кундалик умумий йиғилишларида ширкат ҳаётининг муҳим масалалари ҳал қилинган. Дастлабки пайтларда ширкатларда фойдасини дарҳол тушу-ниб олган ўзига тўқ аҳоли кўпчиликни ташкил қилди. Қашшоқ, ҳокимият ва бойлар таъсиридаги деҳқон ҳам қандай қилиб бўлсада, ширкатга аъзо бўлиш ва тезроқ қарз олишга интилар эди. Шунинг учун ширкатни бошқариш ишлари раҳбариятга

топшириб қўйилди. Маблағ биринчи навбатда раҳбарларга, уларнинг қариндош-уруғига ва яқинларига берилди. Баъзи шир-катларда ота-болалар, хўжайин ва унинг хизматчилари аъзо бўлиш ҳоллари учради. Мазкур камчиликларга қарамасдан, ширкатларга аъзо бўлиш деҳқон учун фойдали эди. Чунки суд-хўрдан 40—100 фоизли қарз олгандан кўра, ширкатдан 12 фоиз-ли қарз олиш қулай эди. Туркистон ширкатларининг ўзига хос хусусияти шундаки, улар асосан давлат маблағларига таянар эдилар. 1913 йилда бутун Империя бўйича ҳар бир ширкатчига 80 сўм берилган бўлса, шундан давлат тарафидан Россияда 17 сўм, Туркистонда 64 сўм кредит ажратилган. Бунинг сабаби, биринчидан, аҳолининг камбағаллиги, иккинчидан, ортиқча маблағи бўлганлар пулни ширкатга аъзо бўлмаган деҳқонларга бериб, бунинг эвазига катта фойда кўрар эдилар. Ширкат иш бошлаган қишлоқда сўдхўрлардан қарз олиш шартлари ҳам ўзгарган. Масалан, Қўқон туманидаги Новҳат ширкати ташкил топган (1912 йил) пайтда қишлоқда 1000 сўмдан 3000 сўмгача бўлган маблағи бўлган 20 судхўр мавжуд эди. Бир йилдан кейин улар 5 кишига камайган бўлса, 1915 йилда бирорта ҳам судхўр қолмаган. Самарқанд вилоят Катта- қўрғон туманидаги Пайшанба қишлоғида ширкат тузилмасдан олдин судхўр 40—50 фоиз фойда билан қарз берса, кейинчалик бу 15—25 фоиз билан чекланадиган бўлди. Ширкатларда камбағаллар сони аста-секин ошиб борди. 1913 йилда Фарғона вилоят Скобелев туманидаги 26 ширкатда ўтказилган текширишга кўра, 7704 деҳқон 92683 таноб, ўртача 12 танобдан ерга эга эди. Тадқиқотларга кўра, Туркистоннинг Самарқанддан ташқари барча вилоятларида ширкат аъзолари-нинг ери унга алоқаси бўлмаган деҳқонлар ерига нисбатан кам бўлган. Бунинг устига ширкатлардан бойларни қувиш ҳоллари ҳам бўлган. Масалан, Самарқанд вилоятида 1917 йилда 38 ширкатдан 310 киши бой сифатида четлатилган. Шўролар даврида амалга оширилган айрим тадқиқотларда ширкат аъзоларининг асосий қисмини Россиядан кўчиб келув-чилар ташкил қилган,

деган нотўғри маълумот берилган. 1914 йилда Туркистонда фаолият кўрсатган 517 ширкатдан 70 таси-нинг миллий таркиби руслардан ёки аралаш аҳолидан иборат бўлган. Шулардан 35 таси Еттисув, 14 таси Сирдарё вилояти-нинг Черняев туманида жойлашган эди. Самарқанд вилояти бўйича тўлиқ сақланиб қолган маълу-мотларга кўра, 1917 йилга келиб, ҳудуддаги 151 ширкатнинг 43048 аъзосидан 3 ширкатда 300 рус миллатига мансуб аъзо бўлган. 1913 йилдан ширкатлар воситачилик фаолиятини бошлади. Масалан, шу йили Самарқанд вилоятидаги «Шерқўрғон» кредит ширкати ўзининг аъзолари учун Москвада 2700 пуд чигитни (ҳар пудини 65 тийиндан) сотиб олди. Маҳаллий бозорларда эса бир пуд чигит одатда 90 тийин — 1 сўм атрофидаги нарҳда сотилар эди. Туркистондаги воситачилик ширкатлари ўз аъзола-рини уруғ, меҳнат қуроллари, кундалик эҳтиёж моллари билан таъминлашдан то етиштирилган маҳсулотни жамоа асосида со-тишгача бўлган ишларни ўз зиммасига олди. Кредит коопераци-ясининг ютуғи сифатида баъзи ширкатларнинг пахта заводлари-ни ижарага олиб, пахта тозалаш билан ҳам шуғулланганлигини айтиб ўтиш керак. Кейинчалик кредит кооперацияси аҳолини озиқ-овқат билан таъминлашни йўлга қўйиб, матлубот коопера цияси вазифасини ҳам бажарган. Ширкатлар Тошкентда ҳунармандларни, Қўқон, Андижон, Скобелев (Фарғона) шаҳарларида извошчиларни бирлаштирди. Хусусан, 1917 йилга келиб, Тошкентнинг эски шаҳар қисмида Бешёғоч ширкати 257 кишини, Қўштут ширкати — 223 киши-ни, Кўкмачит ширкати — 259 кишини, Чорсу ширкати — 129 кишини, Ровот ширкати — 84 кишини, Себзор ширкати — 265 кишини, Ҳасанбой ширкати — 96 кишини ўзига бирлаштирди. Барча ширкатлар шаҳар ҳунармандларига тегишли эди. Ширкатларнинг тез кўпайиб бориши кадрлар тайёрлаш за-руратини пайдо қилди. 1913 йилдан ишчилар учун куз ва қиш ойларида ҳисобчилар тайёрловчи курслар очилиб, маҳаллий тилларда биринчи қўлланмалар пайдо бўлди. Дастлабки курс-ларни Самарқандца 185 киши, Тошкентда — 52 киши,

Фарғона водийсида — 100 киши битирди. Ҳужжатлар шуни кўрсатади-ки, курсларда ўқишни хохловчилар талабалардан кўпроқ бўлди. Андижонда барча ширкатлар ўз ҳисобларидан курсларда фой-даланиш учун киноаппарат сотиб олишга 3—8 сўмдан пул йи-ғишган. 1910 йилда Туркистонда 46 ширкатнинг 5288 аъзоси 178800 рублни, 1914 йилда 512 ширкатнинг 129910 аъзоси 9.780551 рублни, 1917 йилда 846 ширкатнинг 231405 аъзоси 43.655531 рублни ўзлаштирди. 1910—1917 йилларда ширкатлар сони 18 марта, аъзолар сони 43 марта, маблағлар ҳажми 243 марта кўпайди. 1910 —1917 йиллар мобайнида ширкатлар сони 18 баробар (46 дан 846 га), аъзолар сони 43 баробар (5288 дан 231405 га), молиявий ҳиссаси 243 баробар (178800 рублдан 43.655531 рубл- гача) ўсди. Шундай қилиб хўжалик юритишнинг кооператив шакли шахсий, жамоа ва ижтимоий манфаатларни бирга қўшишнинг мукаммал услуби сифатида XX аср бошида Туркистондаги иқтисодий муносабатларнинг муҳим қисмига айланди. Майда деҳқон хўжалигининг анъанавий фаолияти сакланган ҳолда, бозор муносабатлари келтириб чиқарган муаммолар коопера ция орқали ҳал қилинди. Бозор муносабати тараққиёти даража-си билан кооператив ташкилотлар фаолиятининг хусусиятлари ўртасида чамбарчас боғликлик намоён бўлди. Рус капиталистлари саноат маҳсулотларини сотиш бозори ҳамда хом ашё манбаи бўлган Туркистондаги ишлаб чиқариш жараёнига бошда фаол иштирок этишдан ўзларини четга олди-лар. Йирик саноат фирмаларидан бир йилга вексел сифатида қарз олган рус улгуржи савдогарлари ушбу фирмаларнинг маҳ сулотларини Туркистонда Россиядаги нархидан бир неча баро-бар қимматига сотардилар. Маҳаллий савдогарлар ҳар кунги савдодан тушган маблағни рус савдогарларига берар, қарзининг қолган қисми учун эса устама ҳақ тўлар эдилар. Рус улгуржи савдогарлари Туркистонда сотилган маҳсулотларининг пулига ипак, тери, пахта, қуруқ мева сотиб олар ва уларни Россияга жўнатар эдилар.

Россиянинг йирик савдо кўргазмаларида тузилган савдо би-тимлари Ўрта Осиёнинг Россия билан иқтисодий муносабатла-рида алоҳида ўрин тутар эди. Бунда Нижегород ярмаркасининг роли катта бўлган. Маҳаллий сармоя рус капитали томонидан тамомила сиқиб қўйилган. Саноат маҳсулотлари ва пахтадан бошқа хом ашёларни четга чиқаришда эса маҳаллий капитал сезиларли ўрин тутган. Мамлакат ичида чакана савдо қилиш жабҳаси тўла маҳаллий савдогарлар қўлида эди. Россиянинг савдо- сотиқ соҳасидаги сиёсати савдо марказларидан бири бўлган Қўқон мисолида тўла намоён бўлади. Фарғона вилоят бошқармаси 1876 йилнинг 7 мартида вилоятнинг ҳамма шаҳар ва туманлари учун умумий закот тўлаш тартибини ўрнатди. Вилоятдаги ҳамма маҳаллий савдогарлар йиллик савдо-сотиқ муомаласида бўлган капиталларининг 2,2% миқдорида закот бериши ва закот бошқармасини ўзларининг бойликлари ҳамда савдо хусусидаги ишлари ҳақида мунтазам хабардор қилиб ту- ришлари шарт эди. Мазкур қонунни бузувчилар эса ўзларига қарашли умумий бойликнинг 1/10 миқцорида жарима тўлаган-лар. 1877 йилнинг 1 июнида Фарғона вилоятида «Савдо-сотиқ ва бож ҳақида» ги қонунга амал қилина бошланди. Бу қонунни ишлаб чиқишда «Савдо-сотиқ билан шуғулланиш ҳуқуқи» ҳақидаги 1865 йил 9 февралда қабул қилинган Умумроссия қонуни асос қилиб олинган бўлиб, у Фарғона шаҳарларининг савдо-сотиқ соҳасидаги фаолиятида катта воқеа бўлган эди. Қўқон шаҳар бошқармасининг 1877 йил 18 февралда вилоят бошқармасига берган ҳисоботида шаҳарда 517 давлат, 1817 ху- сусий дўкон борлиги қайд этилган 1 . Ушбу ҳужжатда таъкидла-нишича, 1877 йилнинг январигача чорва билан савдо-сотиқ қилишдан тушган бож 1164 рубл, чойдан — 29126, ижарадаги давлат дўконларидан — 4393, ипакдан — 7370, буғдойдан — 4203, бошқа маҳсулотлардан — 18971 рублдан иборат бўлган. Шаҳардаги ҳамма дўконлар сони 2006 тага етган, туман қишлокларидан — 218 та, давлат дўконларидан - 891 та, савдо расталари ва 6 та карвонсаройдан тушган бож 11350 рублни ташкил қилган. Туман бошлиғининг ҳисоботида

1876 йилда четдан келтирилган моллардан 27945 рубл, четга чиқариладиган моллардан 27945 рубл йиғиб олингани кўрсатилган. Туманнинг Бешариқ, Конибодом, Олтиариқ, Риштон, Бувайда, Исфара, Яйпан, Кудаш ва Ултарма каби қишлоқларида-ги мустақил бозорлардан 6745 рубл миқцорида бож ундирилган. 1876 йилнинг 1 апрелидан 1877 йилнинг 1 январигача Қўқон-дан умумий микдори 5517555 рубл 94 тийинлик мол четга чи-қарилган ва бошқа шаҳарлардан 139039 рубл 80 тийинлик мол келтирилган 3 . Одатда, Қўқондан бошқа шаҳарларга пилла, ипак, газмол, мато, тери, пахта ва қоғоз маҳсулотлари, жун, тамаки, этик, чопон каби 62 хил мол чиқарилган бўлса, ойна, ип, биллур, чой, бўёқ, қанд, гугурт, темир, пўлат каби 77 турдаги мол четдан келтирилган. Четдан келтириладиган моллар орасида Эрон, Хитой, Ҳиндистон ва Европа мамлакатларининг маҳсулотлари кам учраб, бу асосан Россия молларидан иборат бўлган. Қўқон савдогарлари хонликнинг бошқа шаҳарлари ва Россияга, одатда, Шарққа хос моллар жўнатишган. 1877 йилда Қўқоннинг йиллик савдо муомаласида четдан келтирилган моллар 2194683 рублдан иборат бўлган бўлса, четга жўнатилган моллар миқдори 1540179 рублни ташкил этган. Шу йили чет дан келтирилган моллардан 411639 рубл, четга сотилганларидан эса 322938 рубл миқцорида бож ундирилган 4 . Қўқоннинг Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Ўратепа ва Хўжанд билан бўлган савдо-сотиқ ишларида четдан келтирилган кўк чой, трикотаж, чит, нил, темир буюмлар, тери ва бошқа моллар харидоргирли-ги билан ажралиб турган. Бундай моллар билан савдо қилишда Авлиёхўжа Муҳаммад ва Зокир Қурбонбоев каби қўқонлик сав-догарлар катта ўрин тутганлар. Шу йилларда Қўқондан Туркистон ўлкасининг бошқа ша-ҳарларига ипак ва ип матолар, жун, тамаки каби чакана моллар чиқарилган. 1881 йилнинг 19 декабрида Туркистон генерал-губернатори томонидан Туркия, Эрон ва Европадан келтирилаётган моллар миқдорини ва улардан олинадиган бож миқдори-ни чегараловчи ва оширувчи 22 банддан иборат қарор қабул қилинди. Чой, нон, бўёқ бундан мустаснодир. Бу қарор рус

молларининг сотилишини осонлаштириш мақсадида чиқарил ган эди. Туркистон ўлкасига келтирилаётган молларнинг 25%и Қў қонга, 14% и Самарқандга, 3% и Марғилонга келтирилган. 1882 йилга келиб, Қўқон четга мол сотиш бўйича Туркистон шаҳарлари орасида биринчи ўринни эгаллади. Бу 4920937 рубл ни ташкил этди. Қўқонга Россиядан, асосан, турли бўёқлар, жун, дори-дармон, китоблар, тангалар, қанд, темир, пўлат ва улардан тайёрланган буюмлар келтирилиб, пахта, пилла, чорвачилик ва турли ҳунармандчилик маҳсулотлари олиб кетилган. Қўқон шахрининг ички ва ташқи савдо муомаласининг нафа-қат вилоятда, балки ўлкада ҳам етакчи ўринлардан бирини эгаллаши Фарғона вилояти ҳарбий губернаторининг 1883 йил майда Туркистон генерал-губернаторига берган ҳисоботида ҳам таъкидлаб ўтилган. Қўқон қўшни шаҳарлар ва мамлакатлардан ташқари, Москва, Нижегород ярмаркаси билан ҳам савдо муо- маласи олиб борган ва унинг йиллик савдо муомаласи 10 млн. рублдан ошиқ эди. Савдонинг ривожланиши натижасида савдогарларни дои- мий капитал ва вексел билан таъминлаш мақсадида Қўқонда Давлат банкининг бўлимини очиш масаласи кўтарилди. 1884 йилда Москвадаги Урта Осиё тижорат банкининг қарорига кўра, Қўқон савдо ходимлари учун бутун шарт-шароитларни яратиш ва Ўрта Осиёдан келтирилган молларни сотиш ҳамда керакли рус товарларини Туркистон ўлкасига жўнатиш билан шуғулланиши лозим бўлган савдо агентлиги ташкил этилди. Асли қўқонлик бўлган Муҳаммад Носир Тоиров ушбу савдо агентлигининг вакили қилиб тайинланди ва унга бир йилга 1800 рубл маош белгиланди 1 . 1886 йилнинг 1 январида бутун Туркистон ўлкасида, шу жумладан, Фарғона вилояти шаҳарларида ҳам, ички божлар бекор қилиниб, рус ва маҳаллий моллардан ягона бож олиш ҳақидаги қонун кучга кирди. 1889 йил давомида «Катта Ярославль ярмаркаси» Қўқонга 24648 рубл 75 тийинлик моллар келтириб, эвазига 66600 пуд пахта (431850 рубллик) жўнатди. Ўша йили Қўқондан четга чиқарилган молларнинг умумий қиймати 10711277 рублдан иборат бўлди 2 . Фарғона вилояти бошқарувининг Туркистон ге нерал-

губернаторига 1890 йил 4 сентябрда берган маълумотида ўлканинг савдо масалаларида Қўқон шаҳрининг ўрни алоҳида таъкидланиб, бу ерда Осиё мамлакатлари, Россия ва Сибирь шаҳарлари билан доимий савдо муносабатларида бўлган жуда кўп савдогарлар ва ҳунармандлар борлиги айтилади. Транспорт идораларининг маълумотларига кўра, 1892 йилда Қўқон тума- нига олиб келинган ва чиқариб кетилган моллар қиймати 21 млн. рублдан ошиқ бўлиб, бунинг 3/4 қисми шаҳарнинг ҳисса си бўлди. XIX асрнинг 90-йилларида савдонинг ривожланиши туфай- ли Қўқонда ички ва ташқи савдода асосий ролни ўйновчи йирик маблағга эга бўлган маҳаллий савдогарлар гуруҳи ажра либ чиқа борди. Йиллик савдо муомаласида 50 мингдан 100 минггача пули бўлган ва доимий маблағи 500 минг рублни ташкил этувчи Сион Пинхасов, 250 минг маблағининг 200 мингги савдо муомаласида бўлган «Ислом Хоимов ва К», 500 минг маблағининг 300 минг рубли савдо муомаласида бўлган «Юмоев ва К» кабилар шулар жумласидандир. Пинхас Риба-ковнинг савдо муомаласида 200 минг рубли бор эди. Фарғона вилоятида бундай йирик савдогарлар кўп эди. 123 яҳудий савдогарларнинг 44 таси Қўқонда савдо қилар, улардан 19 таси-нинг савдо муомаласида 800000 рубл, 23 тасида ўртача 2000 рублдан бўлган. Каспийорти темир йўлининг Андижонгача узайтирилиши масаласининг ҳал этилиши Қўқоннинг ички ва ташқи савдо-сида катта роль ўйнади. Бу нарса айниқса чой билан савдо қилувчиларга қўл келди. Шунинг учун улар Хитой чойини Ботуми орқали кўпроқ олиб келиш учун у ерда мустақил божхона тузиш масаласини кўтариб чиқдилар. Савдогарлар-нинг

талабига кўра, 1898 йилнинг ноябрь ойида божхона бошқармаси Марғилондан Қўқонга кўчирилди. 1900 йилда 669753 рубллик 20345 пуд чойдан божхона 226.647 рубл 77 тийин даромад курган. Чой билан бўладиган савдо 4 та фирма ихтиёрида эди. 1900 йилда Щвецов фирмасида 7651, Синицинда 4477, Сабиров фирмасида 8603 пуд, ҳаммаси бўлиб 20731 пуд 77 фунт чой бор эди. Охирги ўн йилда чой билан савдо қилиш 2 баробар ўсди. Қўқондаги ички савдода давлатга қарашли «катта бозор» ва шахсий савдо расталари асосий ўрин эгаллар эди. Тадқиқотчи-ларнинг маълумотига кўра, бозорда 5000 га яқин савдо дўкон-лари бўлган. Қўқон бозори ўзининг жойлашишига кўра, нафақат яқин туманларнинг, балки бутун Ўрта Осиё шаҳарларининг савдо марказларидан бири ҳисобланган. Бу ерда савдо кенг кўламда олиб борилган, савдо дўконлари маҳаллий бой-савдо-гарларга ижарага берилиши билан бирга, рус савдогарлари би лан ҳам савдо муносабатлари яхши йўлга қўйилган эди. Марка-зий бозордан ташқари, туманнинг катта қишлоқларида ҳафтанинг айрим кунлари бозор уюштирилган. Қўқон атрофларида бу даврда 20 га яқин шундай бозорлар мавжуд эди. Мутахассис тадқиқотчиларнинг кўрсатишларича, ички бо зор аҳолининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига, озиқ-овқат, мануфактура, арзон атир-упа, ишлаб чиқариш қуролларига ҳамда чой, қанд, оёқ кийими, гилам, ипак, тери, пахта ва қуруқ меваларга бўлган эҳтиёжини қондира олган. 1909 йилда 44 тага етган карвонсаройлар ички бозорда катта ўрин тутган. Савдо дўконлари хусусий шахслар ихтиёрида эди. Шунинг учун ҳам маҳаллий ҳокимият янги савдо шахобчалари қуриш, бозорларни кенгайтириш ва у ердаги шарт-шароитни яхшилаш ҳақида қайғурмас эди. Шаҳар бозорлари асосан Марказий Россия саноати учун зарур бўлган маҳаллий хом ашё сотиб олиш ва олиб келинган рус молларини сотишда воситачилик ролини бажарар эди. 1890 йилда ихтисослаштирилган транспорт идоралари Қўқон

туманидан 557555 пуд Америка ва 242546 пуд маҳаллий навли пахтани олиб кетган. XIX асрнинг 90-йилларидан ўлкага Россиядан қишлоқ хўжалиги ва саноат машиналари, темир кўплаб келтирила бошланди. Россиядан келтирилаётган моллар 8 маротаба, Россияга чиқарилаётгани эса 7 маротабага ўсди 1 . Келтирилган рақамлар шуни кўрсатадики, Россия ишбилар-монлари ўзлари келтирган саноат маҳсулотларини сотишдан ҳам, хом ашё сотиб олишдан ҳам катта фойда кўрганлар. Улар олиб келаётган молларнинг миқдори ва сифати ўзгариб, бу моллар ичида тикув машиналари, унга эҳтиёт қисмлар, шиша, уй-рўзғор буюмлари, мусиқа асбоблари ва бошқаларни учра- тиш мумкин эди. Шу тариқа XIX асрнинг охири — XX асрнинг бошларида Туркистон районлари ўзаро савдо алоқаларига кенгроқ жалб этила борди. Худди шу даврда Туркистонда ягона ички бозорнинг шаклланиши бошланди. Бу жараён Россия билан иқтисодий алоқаларнинг кенгайиши, Урта Осиё темир йўлининг қурилиши ва Амударёда кема қатновининг ривожланишини анча тезлаштирди. Шу билан бирга, чоризмнинг Туркистондаги сав до сиёсати шуни кўрсатдики, Туркистон ўлкасининг савдо-со-тиқ ишларида пахтачилик, ипакчилик ва газлама маҳсулотлари асосий ўринни тутса-да, аммо улар керагича ривожланмади. Чоризм сиёсати маҳаллий тўқимачилик саноатининг пайдо бўлишига тўсқинлик қилди. Шунга қарамай, мустамлакачилик шароитида Туркистон бозори умумимперия бозорининг сал-мокли қисмини ташкил қилар ва империя иктисодиёти ман-фаатларига хизмат қиларди. Туркистон ўлкасининг Россия са ноати учун хом ашё манбаи бўлиши бу ерда меҳнатнинг капи-талистик тақсимоти тадрижига, шунингдек, тузумнинг умумий тараққиётига тўсқинлик қилди. Бу ҳолат Туркистон ўлкасида ягона миллий ички бозорнинг қарор топишига ва аҳоли иқти-содий ҳаётининг яхшиланишига монеълик қилди.

Похожие

Чор Россиясининг мустамлакачилик даврида давлатчилигимиз. ( XIX асрнинг иккинчи ярми 1991 й )

Чор россиянинг туркистонда юритган мустамлакачилик сиёсати

ГФР К.Аденауэрнинг канцлерлиги даврида

Хоразмшохлар даврида ўзбек давлатчилиги

Мустамлакачилик карамлик шароитида маьнавиятга муносабат ва унинг окибатлари