Kushon podsholigi - История - Рефераты

Kushon podsholigi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38 KB

Kushon podsholigi Reja: 1.Kushon podsholigi tashkil topgan davrdagi siyosiy vaziyat. 2.Kushon podsholigida ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 3.Kushon podsholigida pul islohoti. 4.Kanishka davrida mamlakat ravnaqi va diniy islohot.

Kushon Podsholigi — o’zbek davlatchiligi tizimidagi qadimgi davlat (mil. 1 —3-a.lar). Mil. 1-a.ning 1-yarmi yoxud o’rtalarida yuyechjilar tasarrufidagi Kushon mulkining yuksalishi natijasida vujudga kelgan, Massagetlar (Xitoy yilnomalarida —yuyechji) mil. av. 140 y. Sirdaryo ortidan Baqtriyaga kelib, saklarni yenggan va Yunon-Baqtriya podsholigi o’rnida bir asr davomida 5 qabilaga bo’linib yashagan. Bulardan kushon (Xitoy yilnomalarida guyshuan) qabilasi jabg’uchi Kujula Kadfiz (Kadfiz I) mil. 1-a.da qolgan 4 qabilani bo’ysundirib, o’zini hukmdor deb e’lon qilgan. “Kushon” atamasi yo sulola yoki qabilaga tegishli bo’lib, u ilk bor mil.avv. 1- a. oxiri — mil. 1-a. boshida hukmronlik qilgan podshoj “Geray” — Sanab zarb qildirgan tangalarda qo’llangan. Kushonlarning dastlabki mulklari hududiga Shim. Baqtriya (Tojikiston hamda O’zbekistonning jan., Turkmanistonning jan.- sharqidagi yerlar) kirgan, Dastlab jabgu, keyinchalik podsho unvoni bilan davlatni idora qilgan Kadfiz I Kushon podsholigiga asos solgan bo’lib, uning davrida kushonlar hoz. Afg’oniston bilan Pokistonning ko’pchilik qismini bosib olgan, Kadfiz I ning vorisi Vima Kadfiz xukmronligi davrida Hindistonning aksariyat qismi Kushon podsholigiga qo’shib olingan. Kushon podsholigi ning eng ravnaq topgan davri Kanishka hukmronlik qilgan vaqtga to’g’ri keladi. O’rta Osiyoda kushon mulklarining shim. Chegarasi Hisor tizmasi bo’ylab, u yerlardagi tog’ daralarida g’oyatda mustahkam chegara devorlari qurilgan. Kushon podsholigi davrida urushlarning tez-tez bo’lib turishi natijasida mamlakatda harbiy asir-qullar miqdori oshib borgan. Xitoy va Parfiya bilan kurash olib borayotgan Kushon podsholigi Yaqin Sharqda hukmron bo’lish uchun Parfiya bilan urushayotgan Rimning ittifoqchisi edi. Biroq savdo manfaatlari bu davlatlarni o’zaro yaqinlashtirgan. Buyuk ipak yo’li bo’ylab xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratilgan. Sharqda-Sharkiy Turkistonning qo’shib olingan shaharlar—vohalari orqali Xitoy bilan, jan.da — kushonlarga tobe Shim. Hindiston bilan, g’arbda — dengiz yo’li bilan, Misr orqali yoki quruqlikdai yo’l bilan Eron orqali O’rta dengiz havzasidagi Rim imperiyasi shaharlari bilan, shim.da Xorazm

va Ural bo’yi orqali Sharqiy Yevropa bilan savdo qilingan. Jan. O’zbekistondan kushovlar davriga oid yuzdan oshiq shahar va qishloq harobalari aniqlangan. Bu davrda shahar va qishloq o’zaro mustahkam aloqada bo’lgan: har bir shahar atrofida ko’plab mayda qishloqlar joylashgan, Kushon podsholigi siyosiy hokimiyat ruhoniylar qo’lida bo’lgan davlat bo’lib, unda podsho dunyoviy rahbar bo’lish bilan birga bosh kohin ham edi. Davlat satraplik (q. Satrapiya) larga bo’lingan bo’lib, ularning satraplari ayrim erkinliklarga ega edi. Kushon podsholigi quldorlik davlati bo’lsada unda qishloq jamoasi muhim o’rin tutgan. Kushon podsholari mamlakatda keng ko’lamda dinlararo murosasozlik siyosatini yurg’izgan: aholi, asosan, buddizmning mahayana mansabiga e’tiqod qilgan, shuningdek, mamlakatda zardushtiylak, otashparastlik, hinduizm kabi ko’plab boqa dinlar xam bo’lgan. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo keng taraqqiy etgan. Pul tizimida ko’proq oltin va mis tangalar qo’llanilgan. Dehqonchilik, xususan, sug’orma dehqonchilik rivojlangan, k. xioniylar ekinlarining ko’pchilik turi ekilgan. Mil. 3-a.ning 1-yarmi yoki o’rtalarida Kushon podsholigi barham topgan. Baqtriya — Toxariston maxsus mulk sifatida Sosonaylar davlati tarkibiga kirgan. Uni kushonshoh unvonli sosoniylar xonadoni vakillari idora qilgan. Madaniyati. Kushon podsholigi Rim Parfiya Xitoy bilan har jihatdan bellasha olgan Qad. Sharqdagi zng qudratli saltanatlardan biri bo’lib, ikki asr mobaynida osiyoliklarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga katta ta’sir o’tkazgan. Bir saltanat tarkibida bir necha mamlakatlar, xalq va elatlarning birlashuvi turli madaniyatlarni o’zaro yaqinlashtirdi, antik davr madaniyatlari (mahalliy Qad. Baqtriya, yunon, sak va hind madaniyatlari)ni mujassamlashtirdi. Ammo, Kushon podsholigi madaniyati tarixining ayrim jihatlari hanuzgacha noaniq bo’lib, tarixchi, sharqshunos va arxeolog olimlar ularga oydinlik kiritish uchun izchil va chuqur i.t.lar olib bormoqdalar. Chunonchi, bu borada 1913 va 1960 y.darda London, 1968 y. Dushanbe, 1970 y. Qobulda xalqaro simpoziumlar o’gkazildi, YuNESKO qoshshidagi Markaziy Osiyo tarix va madaniyatini o’rganish komissiyasi esa kushonlar tarixi va madaniyatini o’rganishni o’z oldiga

asosiy vazifalardan biri qilib qo’ydi. Arxeologlar Kushon madanayatiga oid Bagram, Balx, Began, Surx-Ko’tal (Afg’oniston), Kosambi (Hindiston), Sirsukx, Taksila (Pokiston), Ayritom, Bozorqal’a, Dalvarzintepa, Zartepa, Ko’hna Vos, Termiz, Xayrobodtepa, Xolchayon (O’zbekistan), Kayqubodshoh, Kuhnaqal’a, Shahrinav, Munchoqtepa (Tojikiston)da qazish ishlari olib bordi. Arxeologik topilma va kuhna yozma manbalar asosida kushonlar madaniyatiga doir quyidagi muhim ilmiy ma’lumotlar aniqlandi: burjli mustahkam mudofaa devoriga ega bo’lgan shahar qurilishi taraqqiy etgan, bir necha o’nlab shunday shaharlar, ko’plab yirik sug’orish inshootlari qurilgan. Shaharlar ichida arklar mavjud bo’lib, ularning atrofini turli binolar majmuasi qurshab turgan. Kushon podsholigi ning shim.-g’arbiy hududlaridagi binolar qurilishida ko’proq xom g’isht va paxsadan, jan.-sharqida esa toshdan foydalanilgan. Shaharlar, odatda, daryo bo’ylarida strategik jihatdan qulay joylarda bunyod etilgan. Ular podsho saroyi, boy- zodagonlar va hunarmandlar mahallasi, ko’cha va maydonlar, xovuzlar, turli dinlarga mansub inshootlar, ekinzor va bog’lardan iborat bo’lgan. Uylar ko’p xonali, xashamatli bo’lib, ba’zilari ikki qavatli qilib qurilgan. Xovli sahni, xonalar poli, zinalar va b.da turli hajmdagi pishiq g’ishtlar qo’llanilgan. Ayvon yog’och ustunlari ostiga ohaktoshdan yo’nilgan chiroyli tagkursilar o’rnatilgan. Tomdan tushadigan suvlar uchun maxsus sopol tarnovlar ishlatilgan. Bino va xonalar haykaltaroshlik, tasviriy san’at asarlari bilan bezatilgan. Xaykal va rasmlarda, asosan, podsholar, podsho xonadoni a’zolari, boy—zodagonlar, sozanda va masxarabozlar tasvirlangan (mas., Xolchayonda). Budda diniga mansub inshootlarda esa Budda va unint safdoshlari, izdoshlari kohinlar va xizmatkorlar ifodalangan (mas., Ayritom, dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepada). Xaykallar, asosan, ohaktosh, loy va ganchdan tayyorlangan, ular orasida sirtiga tilla suvi yuritilganlari ham bor. Devoriy suratlarda esa diniy va bazm marosimlari, tabiat manzaralari, suvoriylar tasvirlangan. Kulolchilik taraqqiy etgan, topilgan sopol idishlar xilma-xil va o’zining kozik, jarangdorligi bilan alohida ajralib turadi. Amaliy sanat keig rivojlangan, uning eng yaxshi namunalari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanmoqda. Zeb-ziynat buyumlari, mehnat va jang qurollari

yasash, mato to’qish taraqqiy etgan. Kanishka I davrida Kushon-Baqteriya tili davlat tili sifatida qabul kilingan. Aholi asosan, buddizm dinining mahayana mas’habiga e’tiqod qilgan, ko’plab budda ibodatxonalari qurilgan, shuningdek, otashparastlik, hinduizm ham keng tarqalgan. Kanishka I buddizm tarixida birinchi bo’lib vaqti-vaqti bilan diniy yig’in chaqirib turishni joriy etgan. Dastlabki yig’ichda buddizmning mazkur yangi mazhabi-mahayana rasmiylashtirilgan. Bu esa buddizining Osiyo mamlakatlarida keng tarqalishiga uniig jahon dinlaridan biriga aylanishiga sabab bo’lgan. Topilgan tangalarning orqa tomonida turli ma’budlar - Mixra-Mitra (Quyosh ma’budi), Otash (olov ma’budi), Farr (omad va ma’murchilik ma’budi) va b. tasvirlanganligi buni isbotlaydi. Saltanatda savdoning rivojlanishi yozuvning keng ko’lamda tarqalishga imkon yaratgan. Oromiy yozuvi asosida sug’d va xorazmiy yozuvlari vujudga kelib, taraqqiy etdi. Hind alifbosiga asoslangan qharoshthi yozuvi namunasi ilk bor Termizdan, teri va taxtaga bitilgan xorazmiy yozuvi namunasi esa Tuproq qal’adan topildi. Kushon podsholigi yerlaridan o’tgan Buyuk ipak yo’li tashqi savdoning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatganligi aniqlandi. Kushon podsholari zarb qilgan oltin, kumush va mis tangalar Efiopiya, Skandinaviya, Italiya va b. ko’pgina mamlakatlarda topildi. Bu esa Kushon podsholigi chet mamlakatlar bilan keng miqyosda savdo va madaniy aloqalar olib borganligidan dalolat beradi. Sharqdan olib kelingak ipakka g’arb bozorlaridagi mollar almashtirilgan. Umuman savdoda ko’p tovarlar qatori dorivorlar, Rim tilla tanga va taqinchoqlari, fil suyaklari va undan tayyorlangan turli buyumlar hamda “tirik tovar” — sozanda, raqqosa va hunarmand qullar ham b. Kushon podsholigining dastlabki poytaxti O’zbekistonniig jan.dagi Dalvarzintepada bo’lgan, podsho Kanishka davrida esa Peshovar sh.ga ko’chirilgan. Ayni shu davrda badiiy, san’at maktablari (Gandxara, Matxura, Baqtriya) shakillandi. Kanishka adabiyot va sanьat homiysi bo’lib Kashmir viloyatida Kanishkapur sh.ga asos soldi. Uning saroyida mashxur buddaviy olimlar Pareva va Vasumitra, buyuk shoir va faylasuflar Ashvagxosha, Matricheta, Nagarjuna hamda Charaka yashab ijod qilgan.

Kushon podsholigiga doir yozma manba va arxeologik topilmalar kushonlar madaniyatini o’rganish ularniig O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekiston xalqlari madaniyati taraqqiyotida tutgan o’rnini ilmiy baholashda muhim ahamiyatga ega. Kushon podsholigi siyosiy tarixi va madaniyati o’tmishining hali to’la, haqqoniy yoritilmagan jihatlari ko’p bo’lib O’zbekiston, Hindiston, Fransiya, AQSh, Italiya, Vengriya, Tojikiston, Afg’oniston, Rossiya, Yaponiya olimlari ularni aniqlash borasida chuqur, izchil i.t.larni davom ettirmoqda. Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyushmasida (Guyshuan, Shuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmi) Guyshuan (Kushon) urug’ining xokimlik mavqei ancha kuchaydi. Guyshuan qabilasi dastlab Surxon vohasida jjoylashgan va ularning poytaxti Dalvarzin shaxri (hozirgi Sho’rchi tumani) bo’lgan. Podsho kujula kadfiz davrida Kushon podsholigi hududlari ancha kengaydi va davlat tarikibiga Janubiy tojikiston, Afg’oniston va kashmir yerlari qo’shib olinadi. Kushon podsholigi Kanishka xukumronligi yillarida (78-123 yillar) ulkan saltanatga aylandi. Kushon podsholigi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg’oniston, Shimoliy xindiston va Sharqiy Turkiston yerlarini o’z tarkibiga kiritdi. Shu vaqtda poytaxt Dalvarzindan peshovarga ko’chirildi. Kushon podsholigi qadimgi davrdagi Rim, parfiya, Xitoy davlatlari bilan teng bo’lgan va g’oyatda qudratli davlatga aylandi. Mamlakatimiz hududlarida yuzaga kelgan Kushon podsholigi tarkibiga O’zbekistonning asosiy hududlari (Xorazm, Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent, Farg’ona) kirmaganligi diqqatga sazovordir. Bu hududlarda o’ziga xos boshqa mahalliy davlat yuzaga kelgan va kushonlar madaniy an’analarga holi tarzda taraqqiy etgan. Bu davlatlar bilan Kushon davlatining shimoliy chegaralari Ko’hitog’, boysun, Xisor tog’lari orqali o’tganligi Boysun tumanidagi Darband atrofidan o’rganilgan mudofaa devorlarini o’rganish natijasida isbotlandi. Bu mudofaa devorlari qoldiqlari shu yerdan o’tgan chegara qal’asi devorlari bo’lgan. Kushon sulolasi va davlati tarixi yozma manbalar va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o’rganilgan. Tangalardagi dastlabki vaqtlarda yunon-Baqtriya shohlari tasviri mavjudigi va asta-sekin uning o’rnini kushonlarning «shoh»,

«shohlar shohi» so’zlari egallashi uning xarbiy siyosiy qudrati yuksalib borganligidan dalolat beradi. Podsho Kanishka I o’zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analari saqlab qoldi va davom ettirdi. Davlatning oliy xukumdori podsho viloyatlar va shaharlari o’z noiblari yordamida boshqarardi. Buyuk Ipak yo’lining rivojlanishi bilan Kushon podsholigining ijtimoiy- iqtisodiy jixatdan yashnashiga ta’sir ko’rsatdi. Shaxarlar ko’paydi, yangi – yangi yerlar o’zlashtirildi va sug’orish tarmoqlari barpo etildi. Shaxarlar tuzilishiga ko’ra bir necha qismdan iborat bo’lgan: xokim saroyi, xunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, aloxida ibodatxonalar joylashgan shaxar qismi va boshqalar. Davlatning iqtisodiy asosini sug’orma dexqonchilikka asoslangan xo’jalik, savdo va xunarmandchilik tashkil etgan. Xunarmandchilik turli-tuman kasb va xunarlardan iborat bo’lgan. Tashqi siyosat ancha kengayib, Xindiston, Xitoy, rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o’rnatilgan. Savdo munosabatlarining kengayishida Buyuk Ipak yo’lining axamiyati katta bo’lgan. Tadqiqotlar natijasida Termizdan Rim tangalari, O’rta yer dengizi atroflaridan Kushon tangalarining topilishi ham fikrimizning dalilidir. Kanishka davrida kushonlar madaniyati xindlashtirildi va Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari asosidakushon yozuvi shakillandi. Me’morchilik tasviriy san’at yuksak darajada rivojlandi. Jaxon miqyosida mashxur bo’lgan kushon davri san’at obidalari Ayritom, Eski Termiz, dalvarzintepa va xolchayondan topib o’rganilgan. Kushon davlati xaqida shuni aloxida ta’kidlash joizki, davlat bir necha hududlar va ko’plab qadimgi xalqlarni birlashtirgan. Ular orasida o’zbek xalqi ajdodlari ham kushon madaniyati yuksalishiga o’z hissasini qo’shgan. Kushon davlati IV asrlargacha og’ir ichki va tashqi kurashlar iskanjasida qoldi va asosiy hududlaridan ajraldi. Bu vaqtda uning hududlari qisman Shimoliy Hindistondagina saqlanib qoldi.

Adabiyotlar: 1. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha) T, 1994. 2. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 5. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 6. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 7. Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992. 8. Sentralьnaya Aziya v Kushanskuyu epoxu, T. 2, Moskva, 1974

Похожие

Qadimgi Parfiya, Sosoniylar, Yunon-Baqtriya, Kushon podsholigi

Bobil podsholigi

Midiya podsholigi

Qadimgi Xett podsholigi

Qadimgi Misr podsholigi