Qadimgi Xett podsholigi - История - Рефераты

Qadimgi Xett podsholigi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Qadimgi Xett podsholigi Reja: 1. Kichik Osiyoning tabiati. 2. Yangi Xett podsholigi. 3. Xettlarning ijtimoiy tuzumi, xo`jaligi va madaniyati 4. Foydalanilgan a dabiyotlar .

1. Kichik Osiyoning tabiati. Kichik Osiyo yarimorol bo`lib, Osiyoning g`arbiy qismida joylashgan. U uch tomondan O`rtayer, Egey, Marmar va Pont (Qora) dengizlari bilan o`ralgan. Osiyo atamasi sharq, kun chiqish tomon degan ma`noni bildiradi. Kichik Osiyoning markaziy qismida Anato l iya yassitog`ligi bo` li b, atrofini Pont, Tavr va Antitavr tog`lari o`rab turadi. Tog` oralaridan Meandr, Qizilirmoq, Yashilirmoq, Jayhun, Sayhun daryo va juda ko`p soylar oqib chiqadi. Daryo bo`yi vohalari va dashtlarning tuprog`i unumdor. Yarim orolning dengizga yaqin joylarida iqlim mo`tadil, sharqqa tomon quruqlashib boradi. Kichik Osiyoning shimoliy va janubiy tomonlari o`simlik va hayvonot dunyosiga boy. Yarim orolda oltin, kumush, mis, temir, qalay kabi ma`danlar, xilma-xil tosh konlari ko`p. Bu o`lka odamlarning hayot kechirishlari uchun yaxshigina qulayliklarga ega bo`lgan. Shuning uchun bu yerda juda qadim zamonlardan boshlab kishilar yashab kelganlar. Keyinchalik yarim orolda xettlar, xuritlar, ossurlarva kashk kabi qabilalar yashaganlar. Lekin aholining asosiy qismini xettlar tashkil etgan. Xettlarning kelib chiqishi haqida turli fikrlar bor. Miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmidan boshlab yarim orolga axeylar, dengiz xalqlari, firigiylar va kimmeriylar, eroniylar, yunonlar va rimliklar kirib kelib joylashganlar. Qadim zamonlardayoq KichikOsiyoda Troya, Lidiya, Frigiya va Xett kabi davlatlar tashkil topgan edi. Bular orasida Xett podsholigi qudratli davlat darajasiga ko`tarilgan. 2. Qadimgi Xett podsholigi. Miloddan avvalgi III mingyillik oxiri va II mingyillik boshlarida Kichik Osiyoda juda ko`p qabilalar yashaganlar. Ular birlashib Nesa, Kanish Burusxand, Kussar va Xattusa kabi alohida shahar- davlatlarini tuzganlar. Miloddan avvalgi XVIII asr boshlarida Kussar hukmdori Pitxan yarimorolning sharqiy qismini birlashtirib, o`zini podsho deb e`lon qilgan. Pitxaning o`g`li Anitta uzoq davom etgan qattiq janglardan so`ng Nesa Xattusa, Zalpuva kabi shahar-davlatlarini bosib olib, Xett podsholigiga asos soladi. Nesa Xett podsholigining poytaxtiga aylantiriladi.

Miloddan avvalgi 1680–1650-yillarda hukmronlik qilgan Laborna (Taborna) mamlakatni birlashtirishni oxiriga yetkazadi. U mamlakatning ko`p joylari va Qora dengizning janubiy sohillarigacha bo`lgan yerlarni iste`lo qiladi. Ularni Xett davlati tarkibiga qo`shib oladi. U poytaxtni Nesodan Xattusaga ko`chiradi. Podsho Xattusili I (1650-1620) va Mursili I (1619-1590) davrlarida Xett podsholigi kuchayib, xett qo`shinlari shimoliy Suriyadagi Xalap va Bibl shaharlarini bosib oladilar. Shu davrda mamlakat ichkarisida qullar va kambag`allar qo`zg`olon ko`targanlar. Xett podsholari saroyida fitna kuchayib Xattusili I ga nisbatan suiqasd uyushtirilib u o`z kuyovi tomonidan oidiriladi. Podsho Telepen davrida (1520–1490) Xett podsholigi bir oz kuchaygan. Lekin Telepen vafotidan so`ng podsholik kuchsizlanib inqirozga uchragan. 3. O`rta Xett podsholigi. Telepen vafotidan keyin, uning o`g`il-lari o`rtasida toj-taxt uchun kurash boshlanadi. Bu davr miloddan avvalgi XVI asr oxiri va XV asrni o`z ichiga oladi. O`rta Xett podsholigi davrida podsholik kuchsizlanadi. Shu davrda podsholikning janubi-sharqida Mitanni davlati kuchayib, Mitanni qo`shinlari Kilikiyaning bir qismini bosib oladilar. Shimoldan esa Qora dengiz sohillarida yashagan kask qabilalari xettlar yurtiga hujum qilib, Xattusu shahrini bosib olib, uni vayron qiladilar. O`rta Xett podsholigi davomida kambag`allar va qullar qo`zg`oloni kuchayib ketgan. Saroyda toj-taxt uchun kurash ham qizg`in tus olgan. Tashqi dushmanlarning hujumi, ichki g`alayonlar va zodagonlar orasidagi o`zaro kurashlar podsholikni halokat ostonasiga olib kelib qo`yadi. Shu bilan o`rta Xett podsholigi ham o`z nihoyasiga yetadi. 4. Yangi Xett podsholigi. Miloddan avvalgi XIV asr boshlarida Suppilulium Xett davlati taxtiga o`tiradi. U serg`ayrat lashkarboshi, mohir diplomat va uzoqni ko`ruvchi dono siyosatdon edi. Suppilulium davrida Xett podsholigi qayta tiklanib ravnaq topadi. U Xett qo`shinlarining jangovarlik jihatlariga katta e`tibor beradi. Xett qo`shini ot qo`shilgan tezkor jang aravalari bilan ta`minlanadi. Jang aravalarning har birida haydovchi, komondoz va qalqon- bardorlardan iborat uch jangchi bo`lar edi. Xettlar urushda jang aravalaridan

foydalanishni giksoslar yoki mitanniliklardan qabul qilgan bo`lsalar kerak. Urush vaqtida jangovar aravali qismlar shiddat va tezkorlik bilan hujumga o`tgan va dushman saflarini sarosimaga solganlar. Podsho Xett shaharlarini, xususan mamlakat poytaxti Xattusaning mudofaa inshootlarini mustahkamlashga ham katta e`tibor bergan. Suppilulium qo`shni mamlakatlar ustiga lashkar yuborish, o`z qizlarini ularning shoh va shahzodalariga nikohlab berish va turli diplomatiya usullarini qo`llab, ularni o`ziga qaratib oladi. Jangovar xett qo`shinlari janubi- g`arbda Arsava podsholigini, janubda Kilikiya va Suriyaning katta qismini bosib oladi. Xett qo`shinlari Mitanniga hujum qilib, g`olib chiqadilar. Mitanni podshosi saroy fitnachilari tomonidan o`ldiriladi. Shu davrda Ossuriya bilan Alshinning birlashgan qo`shinlari Mitanniga bostirib kiradilar. Vaziyatdan foydalangan Xett podshosi o`z qizini Tushratining o`g`li shahzoda Shattivasga nikohlab, shahzodani Mitanni taxtiga o`tqizadi. Suppilulium davrida Mitanni xettlarga qaram bo`lib qoladi. Suppilulium podsholigi davrida Xett podsholigi Qora dengiz bo`ylaridan Palastin, Bobil va Ossuriya chegaralarigacha bo`lgan yerlarni o`z ichiga olgan edi. Suppilulium vafotidan so`ng taxtga Mursili II (1340–1305) o`tiradi. Mursili II davrida asosiy harbiy harakatlar Kichik Osiyoning janubi-g`arbida olib boriladi. Chunki Kichik Osiyoning janubi-g`arbida Arsava podsholigi rahbarligidagi Mira va Lukka davlatlari ittifoqi bor edi. Ular janubi-g`arbdan Xett podsholigiga xavf solib turar edilar. Mursili II Mira, Lukka va Miletlarni o`z tomoniga og`dirib, ittifoqchilarni kuchsizlantirishga erishadi. Lekin ular hamon kuchli raqib bo`lib turar edilar. Valma shahri yaqinida xettlar bilan Arsava ittifoqchi qo`shinlari o`rtasida dahshatli jang bo`lib o`tadi. Jangda ittifoqchilar qo`shini yengilib, Arsava shohi va uning o`g`li qochib ketadilar. Xett qo`shinlari Apasu (Efes) shahrini egallab, Egey dengizi sohillariga chiqadilar Shundan keyin Arsava davlati Xett podsholigiga qaram boiib qoladi. Kichik Osiyo yarimorolining katta qismi xettlar ixtiyoriga o`tadi. Bu davrda Xett podsholigining harbiy kuch-qudrati eng yuqori darajaga ko`tariladi.

5. Xett podsholigining kuchsizlanishi va parchalanishi. Mursili II podsholigining oxirlarida Old Osiyodagi ahvol o`zgaradi. Seti I va Ramzes II fir`avnlik qilgan davrda – 1337–1235-yillarda Misr podsho - ligi kuchayadi. Misr fir`avnlari O`rtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlarni qaytadan qo`lga kiritish uchun xettlar bilan qattiq kurash olib boradilar. Bu urush miloddan avvalgi 1280-yili Misr-Xett sulhi bilan yakunlanadi. Sulhga binoan Suriyaning katta qismi va shimoliy Finikiya xettlar, Palastin va Janubiy Finikiya esa misrliklar ixtiyoriga o`tadi. Shu davrda Ossur podsholari Mitannini olib, xettlarga tahdid soladilar. Xett qo`shinlari ularning hujumlarini arang qaytaradilar. Xettlar g`arbda Troadani istilo qilib, Sardi shahrini vayron qiladilar. Miloddan avvalgi XIII asr oxirida g`arbdan Kichik Osiyo, O `rtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlar va Misrga «Dengiz xalqlari» hujum boshlaydilar. «Dengiz xalqlari» – axey l ar, sardlik sherdonlar, tursha-etrusk va boshqa qabilalarning ittifoqidan tashkil topgan edilar. Misr fir`avnlari juda qiyinchilik bilan ularning hujumlarini qaytarishga muvaffaq bo`lganlar. Kichik Osiyodagi katta-kichik davlatlar, xususan Xett podsholigi ham «dengiz xalqlari» hujumiga bardosh bera olmaganlar. Xettlarning jangovar aravali qismlari ham bosqinchilarning qarshiligini sindira olmagan. Miloddan avvalgi 1190-yili «Dengiz xalqlari»ning lashkarlari Xett podsholigi markazi Xattusani ishg`ol qilib, uni vayronaga aylantiradilar. «Dengiz xalqlari»ning bergan zarbalari natijasida yaqinginada qudratli hisoblangan Xett podsholigi barham topadi. Miloddan avvalgi XII–VIII asrlarda bu qudratli podsholik mayda-mayda davlatlarga bo`linib ketadi. Xettlarning ijtimoiy tuzumi, xo`jaligi va madaniyati 1. Xettlarning ijtimoiy tuzumi. Xett podsholigi Sharqdagi boshqa davlatlar kabi quldorlik davlati bo`lgan. Miloddan avvalgi III ming yillik oxiri va II mingyillik boshlarida Kichik Osiyoda katta-kichik shahar-davlatlari tashkil topgan. Bu shahar-davlatlarni dastlab xalq yig`ini tomonidan saylangan hokimlar boshqarganlar. Keyinchalik esa shahar-davlat hokimligi lavozimi otadan bolaga,

aka-ukalarga meros qilib qoldiriladigan bo`lgan. Xett podsholaridan biri Tabarna o`zini «Ulug` podsho» deb e`lon qilgan. Tabarna Xett davlatiga asos soluvchi hisoblanib, uning ismi podsholik unvoniga aylangan. Shundan boshlab Xett podsholari o`zlarini «tabarna» deb ataganlar. Ular o`z yozuv-vasiyatlarida o`g`limni «tabarna» – podsho qildim deb yozib, hokimiyat-ni o`g`illariga topshirar ekanlar. O`sha vaqtdagi yozuvlarning birida shunday deyiladi: «Ulug` podsho Tabarna o`z shahri Kussarda kasal bo`lib qolib o`g`li Mursilini podsholikka chaqiradi» . U o`z amaldorlariga « E ndi men o`g `l imni sizlarning ustingizdan tabarna qilib qo`ydim», deydi. Telepin davrida Xett davlati tashkil topadi va taxt vorisligi tartibga keltiriladi. Telepin yozuvlariga ko`ra podsholik hokimiyatini katta o`g`il, agar katta o`g`il bo`lmasa, ikkinchi o`g`il ular bo`lmagan taqdirda katta qizning eri – kuyov olishi kerak ekan. Telepin yozuvlarida podsho huzuridagi zodagonlar kengashiga ham katta e`tibor berilgan. Bu kengash podshoning qarindosh-urug`lari, aka-ukalari, bojalari, sarkardalari va boshqa amaldorlaridan iborat bo`lar ekan. Podsho katta huquqqa ega bo`lgan. Ammo mamlakat hayotiga oid ko`p masalalar kengash a`zolarining maslahati bilan amalga oshirilgan. Xettlar davlat, adliya, ijtimoiy, iqtisodiy va oila masalalarida o`z qonunlariga ega bo`lganlar. 2. Xettlarning xo`jaligi. Kichik Osiyoning tabiiy sharoiti u yerda xo`jalikning hamma tarmoqlarini rivojlanishiga imkon bergan. Xettlar va ularning ota-bobolari qadim zamondan boshlab Qizilirmoq, Sayhun, Jayhun va boshqa katta-kichik soy bo`ylaridagi unumdor yerlarda dehqonchilik qilishgan. U yerda dehqonchilikning ikki turi bo`lgan. Biri sug`orma dehqonchilik bo`lgan. Ziroatchilar katta-kichik daryo va soy sohillarini o`zlashtirganlar. To`g`on, kanal va boshqa suv inshootlari qurib, sug`orma dehqonchilik bilan mashg`ul bo`lganlar. Ziroatchilik-ning ikkinchi turi bu lalmikor dehqonchilikdir. Suv chiqmaydigan va sug`orilmaydigan yerlarda ekin ekib, hosil olish lalmikor dehqonchilik deyiladi.

Miloddan avvalgi II mingyillikdan boshlab Kichik Osiyoda yilqichilik va otlarning turli zotlarini yetishtirish rivojlantiriladi. Xettlar ot parvarish qilishni Mitanni xurritlaridan o`rganganlar. O`sha vaqtlarda otliq qo`shin va ot qo`shilgan ikki g`ildirakli jangovar arava qismlari Xett askarlarining asosini tashkil etgan. Xettlarning jangovar aravalari dushmanlarni dahshatga solgan. Xettlarda qadimdan boshlab, parrandachilik, asalarichilik va xo`jalikning boshqa tarmoqlari ham rivoj topgan edi. Anatoliya tog`larida oltin, kumush, mis, qo`rg`oshin, tuz, tosh va boshqa ma`dan konlari ko`p boigan. Shuning uchun xettlar jamiyatida tog`-kon sanoati, temirchilik, qurolsozlik, qishloq xo`jalik qurollarini ishlab chiqarish yuksak darajada ravnaq topgan edi. Dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik rivojlanib ortiqcha mahsulot ishlab chiqarilishi savdo-sotiqning jonlanishiga sabab bo`ldi. Mamlakatda avvalo ichki savdo, so`ng tashqi savdo ham rivoj topdi. Xettlar har tomonga savdo yo`llari tarmoqlanib ketgan qulay geografik o`rinda joylashgan edilar, bu yerdan ular ana shu yo`llar orqali Yunoniston, Urartu, Ossuriya, Mesopotamiya, O`rtayer dengizi sohilidagi mamlakatlar va Misr bilan qizg`in savdo ishlari olib borganlar. 3. Xettlar madaniyati. Xettlar ham Sharqning boshqa xalqlari kabi o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Xett madaniyati Mesopo-tamiya O`rtayer dengizi sohilidagi mamlakatlar, Yunoniston, Kavkaz va boshqa xalqlar madaniyatining ta`siri ostida shakllangan va rivoj topgan. Shumer-akkad yozuvi asosida o`zlarining Xett-iyeroglif va mixxatsimon yozuvlarini yaratganlar. Kichik Osiyo va unga tutash bo`lgan joylardan topilgan xilma-xil hujjat, xett qonunlari to`plami, Xattusili III bilan Ramzes II lar o`rtasida tuzilgan do`stlik shartnomasi shumer-akkad, xett-iyeroglif va Misr iyerogliflari bilan yozilgan. Xett iyeroglif alifbosi va xatining mavjudligi, xettlarda savdoning yuksak darajada ekanligini ko`rsatadi. Xettlarda astronomiya, matematika, geometriya, tarix, agronomiya, veterinariya, tabobatva boshqa fanlar o`z davrida ancha rivoj topgan. Qadimgi xettlarda haykaltaroshlik, tosh sathiga qabartma tosvirlar ishlash

rivojlangan edi. Xett haykaltaroshlari xudolar, podsholar, jangchilar ot, ot qo`shilgan jang aravalari, yarim hayvon, yarim odam – sfmkslar haykallarini va toshga o`yib tushirilgan qabartma suratlarni ustalik bilan ishlaganlar. Xett san`ati me`morchilikda ham katta yutuqqa erishgan. Me`morlar shoh saroylarida ajoyib qasrlar, ibodatxona va ma`muriy binolar qurganlar. Ularni Xett xudolari, podsholari va jangchilarning haykal ham qabartma suratlari bilan bezaganlar. Xettlarda adabiyot ham rivoj topgan bo`lib, u xalq og`zaki ijodiyotidan kelib chiqqan. Xett adiblari ajoyib ertaklar, hikoyalar, afsonalar, dostonlar yaratganlar. „ Ullikumin haqida qo`shiq», «Telepin haqidagi afsona» va «Illuyanke haqidagi afsona» lar Xett adabiyotining ajoyib namunalari hisoblanadi. O`sha davrda «Suppilulium I solnomasi», «Mursili II solnomasi» va «Xattusili III tarjimai holi» kabi tarixiy asarlar ham yaratilgan. Yangi Xett podsholigi davrida esa mesopotamiyaliklarning «Gilgamesh haqida doston», Gesiodning «Teogoniey» kabi asarlari xett tiliga tarjima qilingan ekan. Xettlarning yozgan turli asarlari mazmun jihatidan boy bo `l ib, xett dunyosining ko`p jihatlarini qamrab olar edi. Xett madaniyati o`ziga xos bo`lib, sharq xalqlari madaniyatiga, xususan yunon madaniyatiga katta ta`sir ko`rsatgan. 4. Qadimgi Xett dini va e`tiqodi. Xettlar hayotida va e`tiqodida ibtidoiy din va e`tiqod shakllari – yer, suv, tog`, qoya, momaqaldiroq kabi narsa va hodisalarga sig`inganlar. Keyinchalik xett dinida hosildorlik kuchlarini o`zida aks ettiruvchi tabiat onasi – ulug` ma`buda e`tiqodi kuchaygan. Ayni paytda xettlar tog` cho`qqilari, momaqaldiroq, yashin, yog`ingarchilik va hosildorlik xudosi Teshubni ilohiylash-tirganlar. U bosh xudo hisoblanib, u « Osmon podshosi, Xett mamlakati homiysi» hisoblangan. Uning xotini Quyosh xudosi bo`lib, u ham xettlar mamlakati homiysi. Xett podsholari malikalarining homiysi hisoblangan. Teshubni beliga qilich taqqan va chap qo`lida bir tutam yashin, o`ng qo`lida jang boltasi ushlagan zo`r jangchi qiyofasida tasvir-laganlar. Boshqa Xett xudolari

ham turli qiyofada tasvir etilgan. Teshub Xett davlatining tashkil topishi davrida davlat va podsho hokimiyatiga homiylik qiluvchi xudoga aylanadi. U yoki bu Xet podshosi hayot vaqtida bosh ruhoniy sifatida eng muhim diniy marosimlarni amalga oshirgan. Podsho o`lgach, uning ruhiga atab motam-ma`raka marosimlari ado etilib, u xudo bilan tenglashtirilgan. Podsholar quyosh xudosi hassasini ushlagan holda tasvirlangan. Anatoliyaning Yazili-Qoyadagi momaqaldiroq xudosi Teshubning podshoni o`z o`g`lidek quchog`iga olib turgani tasvirlangan. Podsho xudo darajasiga ko`tarilgan ekan, mamlakat a`yonlari va fuqaro uni «quyoshim» deb atashlari kerak bo`lgan. Xettda xudolar nomi shunchalik ko`pki, Xett davlati bitimlarida oliy xudolar bilan bir qatorda «Xett mamlakatining 1000 xudosi» tilga olinadi. Xettlar o`z xudolariga va muqaddas hayvonlarga atab qoya tosh sathiga qabartma suratlar o`yib, haykallar ishlaganlar. Shuningdek, xudolariga bag`ishlab bayram kunlari qo`y, echki va qoramol so`yib qurbonliklar qilganlar.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Qadimgi Xett epigrafikasi

Qadimgi Misr podsholigi

Qadimgi Mitanni va Yangi Bobil podsholigi

Old Osiyo qadimda. Qadimgi Bobil podsholigi

Qadimgi Parfiya, Sosoniylar, Yunon-Baqtriya, Kushon podsholigi