Ҳўкиз булоқ грек олими таърифида - История - Рефераты

Ҳўкиз булоқ грек олими таърифида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Ҳўкиз булоқ грек олими таърифида Режа: 1. Ҳўкиз булоқ грек олими таърифида 2. Жаҳонгир Искандар Зулқарнайн қаллиғи яшаган қоя қайси жойда жойлашган 3. Искандар Зулқарнайн Искандаркўлда бўлганми?

Ҳўкиз булоқ грек олими таърифида Жумҳуриятимиз жанубидаги Ҳисор тизма тоғларинииг жанубий ғарбий тармоқлари гўёки улкан кафтнинг азамат бармоқлари каби бир-бирига ёнма- ён равишда чўзилиб ётувчи тўртта тизма тоғликни ташкил этади. Ўзбекистон ва Тожикистон чегарасида жойлашган 3700 метр баландликдаги Осмонтараш чўққисидан бошланадиган биринчи тизма Яккабоғ тизмаси деб аталади. Бу тизма Бешнов, Ишакмайдон, Хонтахта, Мойданак ва Тойталаш тоғларидан ташкил топган бўлиб, шимоли-шарқдан жануби-ғарб томон чўзилиб боради ва аста-секин Қорасирт, Модун, Усмонтоғ, Кесик, Сайфи, Тубегатонг, Говурдоқ сингари паст тоғларга айланиб қардош Туркманистон майдонига ўтиб кетади. Иккинчи тизма тоғ Чакчар деб аталади ва у т е зда тамом бўлади. Учинчи тизма тоғ Бойсунтоғ номи билан машҳур бўлиб, у жануби ғарб томонга Кетмончопди, Саримас, Сусизтоғ, Кулбатоғ ва ниҳоят Қўҳитангтоғ деб номланган тармоқлари билан чўзилиб Туркманистон майдонига ўтиб кетади. Тўртинчи тоғлик жануброқда жойлашиб Сурхонтоғ деб аталади. Бу тоғлар ичида учинчи тизмалар ичида жойлашгани Кўҳитангтоғ ўзининг ғаройиб тузилиши ва улкан бўлаклари билан ажралиб туради. Бу тоғ Ўзбекистоннииг ғарбий-жанубий чегарасидан бошланиб жанубга томон меридиан чизиғи йўналишида чўзилади ва икки жумҳурият табиий чегараси бўлиб хизмат қилади. Бу шартл и чегара унинг ясси ва текис сув айирғичидан ўтади. Кўҳитангтоғ рельеф тузилиши ҳам ғоят қизиқ бўлиб, у улкан тўғри бурчакли учбурчак шаклидир ва унинг тўғри бурчакли шарқий томони Ўзбекистон тарафига, қия ғарбий ёнбағри эса Туркманистонга қараган. Бундай рельеф шакли геолого-географик адабиётда куэста деб аталади. Куэста шакли асосан тектоник ҳаракатларнинг ер юзига таъсири натижасида пайдо бўлиб, бундай ҳаракатлар чоғида бир вақтлар ер юзида текис ётган қатламлар ер остидан бўлган таъсир натижасида кўтарилади ва бир томони синиб, синган жойдаги қатламлардан бири юқорига тик (деворсимон)

кўтарилади. Натижада шу жойда тик деворсимон ёнбағир ҳосил бўлади, қарама-қарши томонда узилиш бўлмаганлиги сабабли у томон аста-секин кўтарилиб, қия ва тўғри ёнбағир пайдо бўлади. Худди шу йўл билан Қўҳитангтоғнинг шарқий Ўзбекистонга қараган қисмида баландлиги 800 метр келадиган тик девор, аксинча тескари Туркманистонга қараган қисмида эса қия текис ёнбағир пайдо бўлган. Табиат қонунига асосан ёққан атмосфера ёғинлари бу текис юзага тушгандан кейин қатламлар орасига ёриқликлар орасидан сингиб ўтади. Агар бу ёнбағирлар карстланувчи ёки эрувчан тоғ жинсларидан ташкил топса бу ёриқлар борган сари кенгайиб, юқоридан келувчи барча сувни орасидан ўтказади ва бундай сувлар тўпланиб, қия ёнбағир этагидан улкан булоқ шаклида отилиб чиқади. Шундай сувли булоқлар илмий адабиётда воклюз 1 булоқлари деб номланади. Кўҳитангтоғнинг ғарбий ёнбағирларида улкан булоқлар кўп ва шулар орасида туркманча Окуз (Ҳўкиз) булоқ деб номланган булоқ киши ақлини лол қолдиради. Кўҳитангтоғнинг Туркманистон қисмида қия ёнбағир этагидан чиқувчи бу улкан булоқнинг суви қоя этакларини босиб, қишин- ёзин оқиб ётади. Табиатнииг мўъжизаси бўлган бу булоққа фақат бизнинг давримиздаги табиатшуносларгина эмас, балки ўтган замондаги олимлар ҳам эътибор қилишган экан. Чунончи Квинт Курций Руф ўзининг «Александр Македонский фаолияти» номли китобида бу ҳақда алоҳида тўхталиб ўтган ва Искандар Зулқарнайннинг Ўрта Осиёнинг ҳозирги Сурхондарё ва Турманистон оралиғини босиб олиш вақтидаги бир жой таърифини берган. Бу таъриф қуйидагича: «Унинг келаётганини эшитиб Сатибарзан Бақтрияга 2000 отлиқ аскарлари билан шошиб қочди, бошқаларни у тезда йиға олмади. Қолганлар эса қўшни тоғларни эгаллашди. Булар ичида бир қоя бўлиб, бу қоя ғарбга тик ёнбағри билан қараган эди, шарқий ёнбағри эса қия, қуюқ дарахтлар билан қопланган бўлиб, орасидан қуримайдиган булоқ чиқиб ётар, ундан кенг сувлар оқарди. Унинг кенглиги 32 стадий. Чўққисида кенг ўтлоқ бор эди, шу жойга жангга яроқсиз аҳолини йиғишни буюришди ва ўзлари

тошлар ва дарахт таналари билан чиқиб бўлмас қояни янада мустаҳкамлашди”. (3.46) Ҳўкиз булоқ атрофини диққат қилиб кузатар эканмиз, юқорида айтилган жойларга ўхшаб кетувчи кўп белгиларни топамиз. Фақат грек муаллифи бу жойни дунё томонларини адаштириб ғарб ва шарқ ўрнини ўзгартирган, холос. Жаҳонгир Искандар Зулқарнайн қаллиғи яшаган қоя қайси жойда жойлашган Тарихдан маълумки, жаҳонгир Искандар Зулқарнайн ўз лашкарлари билан Ўрта Осиёни босиб олаётган вақтида маҳаллий қиз ўз асираси Рухшонани кўриб унга ошиқу беқарор бўлган ва уйланган. Греклар томонидан Роксана деб номи ўзгартирилган Рухшона ҳақиқатдан ҳам гўзал бўлиб жаҳонгирнинг муҳаббатини қозонган. У яшаган жой қаерда бўлган? Биз бу саволга жавобни қадимги грек олимлари асарларидан излашга ҳаракат қиламиз ёки бўлмаса сатрлар орасидаги асрлар оша бизга етиб келган маълумотларни ҳозирги жойларга таққослаб гўзал Рухшона яшаган Суғдиёна қалъаси ўрнини топамиз. Бу воқеалар эрамизга қадар 328 йили бўлиб ўтган ва Искандар бу вақтда солномаларда таърифланишича Наутек (Шаҳрисабз) ёки Ксениппа (Бойсун) шаҳарларидан бирида қишлаган ва эрта баҳорда Суғдиёна қалъасига ҳужум бошлаган. Арриан ўзининг «Александр Анабасиси» китобида Суғдиёна қалъасининг олинишини қуйидагича таърифлайди: «Ҳали қиш анча қаттиқ бўлганлиги сабабли шоҳ ўз аскарларига Навтекда дам олишга буюрди... Баҳор келиши билан у Суғдиёна қалъасини босиб олишга киришди. Олинган маълумотларга қараганда бу қалъада Суғдиёнанинг кўп аҳолиси яширинган эди. Булар ичида бақтриялик Оксиарт, унинг хотини ва қизи ҳам бор эди. Оксиарт уларни бу жойга беркитганидан кейин Александрдан ажралиб кетган эди. Бу қалъа олинган тақдирда суғдларнинг бошқа яширинадиган жойи қолмас эди. Қояга яқинлашган Александр кўрдики, уни тўғридан-тўғри ҳужум қилиб олиш жуда қийин, у жуда тик эди. Ёввойилар эса узоқ ҳимояга

мўлжаллаб озиқ-овқат ғамлаб олишган эди. Бундан ташқари ёққан қалин қор македонияликларнинг ҳужумини янада оғирлаштиргани ҳолда ёввойиларга мўл-кўл сув манбаи бўлди. Лекин бунга қарамасдан Александр бу жойга ҳужум қилмоқчи бўлди... Унинг таслим бўлиш ҳақидаги таклифига ёввойилар кулишди. Майли, Александр олдин қояга учиб чиқа оладиган қанотли лашкарларни топсин, оддий одамлардан биз қўрқмаймиз. Қояларга чиқишни машқ қилиб юрган барча лашкарлар йиғилишди, улар сони 300 дан ортиқ эди, улар ўзларига унчалик катта бўлмаган михлар тайёрлашди... Қояга ва оёқларига мустаҳкам каноп арқонларни боғлаб қоянинг энг тик жойига келишди. Кейин улар михларни қисман қордан холи ерларга, қисман қор энг музлаган жойларга қоқиб, бири у жойда, бири бошқа жойда бир-бирига ёрдамлашиб қояга чиқа бошлашди. Тонгга яқин улар қояга, тоғ чўққисига чиқишди ва Александр буйруғига кўра каноп рўмолларни македонияликлар лагерига қарата силкита бошлашди. Шунда Александр элчи юбориб, ёввойиларнинг лашкарларига айтишни буюрди, улар дарҳол таслим бўлишсин, қанотли одамлар топилди ва тоғ чўққиси улар томонидан эгалланди ҳамда уларга тоғ чўққиси устидаги лашкарларни кўрсатишни буюрди. Ёввойилар бу кутилмаган манзарани кўриб қўрқиб кетишди... ва унга таслим бўлишди. Асирга олинган хотин-қизлар ва болалар орасида Оксиартнинг хотини ва гўзал қизи Роксана ҳам бор эди... Александр унга ошиқ бўлди, у асира бўлишига қарамасдан унинг номини булғамади ва унга муносиб равишда уйланди». (6.46) Бу хотирадан юқоридаги воқеалар қандай содир бўлганлигини билиб олдик. Лекин Арриан хотирасида Суғдиёна қояси қаерда жойлашганлиги ёзилмаган. Умуман қадимги грек солномаларида қоя деганда қалъалар назарда тутилган. Суғдиёна қоясини излаб топиш учун бошқа қадимий тарихчилар асарларини ўрганамиз. Бу тўғрида грек тарихчиси Квинт Курций Руф ўзининг «Александр Македонскийнинг фаолияти» китобида қуйидагиларни ёзган: «Шоҳ яна кўпчилик жойларни забт этди. Улар ичида

бир қоя бўлиб уни Аримаз эгаллаганди ва шунчалик кўп озиқ-овқат йиғгандики, у билан 30000 аскарни икки йил давомида овқатлантириш мумкин эди. Қоянинг баландлиги 30 стадий, айланаси 150, атрофлари жарлик ва тик бўлиб унга торгина сўқмоқ билан чиқса бўларди. Қояга чиқаверишнинг ярмида ичи қоронғу ва тор бўлган ғор жойлашган бўлиб, ундан сув чиқиб ёнбағир бўйлаб оқиб тушарди... Шоҳ бу жойнинг қийинлигини кўриб орқага қайтишга аҳд қилди, лекин қалбида очкўзлик кучлилик қилиб Артабаз ўғли Кафендан ёввойиларга бориб қоядагиларни таслим бўлишини сўрашни буюрди. Аримаз бунга мағрурона Александр уча оладими деб сўради (хотира давомида юқоридаги 300 жангчининг қояга чиқиши таърифланган)», (3.42) Страбон ҳам ўзининг «География» асарида ёзади: “У (Александр Македонский) сотқинларча икки қояни босиб олди, улардан бири Сўзиматра қояси деб аталиб Бақтрияда жойлашгаи эди ва у жойда Оксиарт ўзининг қизи Роксанани сақларди. Иккинчи Окс қояси Суғдиёнада жойлашган бўлиб, бу қоя Аримаз қояси ҳам деб юритилар эди. Сўзиматра қоясининг баландлиги 15 стадий, кенглиги 80, қоянииг устида ҳосилдор тупроқли текис ер бўлиб унинг ҳосили билан 500 кишини боқиш мумкин. Бу жойда Александр шоҳона кутиб олиниб, у Оксиартни нг қизи Роксанага уйланган». Бу хотиралар вазиятни янада мураккаблаштириб юборди. Чунки янги қоялар номи пайдо бўлди. Лекин Александр Македонский ўтган йўлларни ўрганган К.Травер қадимги грек олимлари ишини ўрганиб, қуйидагиларни баён этган: «Шуни эътироф этишимиз керакки, Арриан, Курций Руф, Страбонлар ўз асарларида тўртта қоялар - Суғдиёна, Сўзиматра, Аримаз ва Хориен қояларини эслашсада, кейинги ҳикоялар ва уларнинг деталлари таҳлил қилинганда фақат икки қоя - Наутек (Шаҳрисабздан кейинги Суғдиёна қалъаси) ва Паракет (Суғдиёнанинг бир вилоятидаги Хориен қалъаси) ҳақида гапирилаётганлиги аниқланди». Энди бу хотиралар асосида улардаги табиат белгиларига қараб Рухшона яшаган Суғдиёна қалъасини топишга уриниб кўрамиз. Демак, Александр ҳужум қилган Суғдиёна қалъаси ўша вақтдаги Наутек-(Шаҳрисабз) ва Ксениппа

(Бойсун) шаҳарлари ўртасида бўлган, бу жойда ҳозир Ҳисор тоғларининг жануби-ғарбий тармоқлари жойлашган. Курций ва Страбон хотираларида қоялар баланд жойларда жойлашганлиги ҳақида гапирилади. Курцийда 30 стадий (4725 метр), Страбонда 15 стадий (2363 метр). Бундан ташқари, Арриан маълумотига кўра, Суғдиёна қалъаси олд томонидан тик, Страбон маълумотига кўра эса усти қия ва текис, тупроқ билан қопланган тоғда жойлашган бўлиши керак. Бундай бир томони тик, усти қия ва текис тоғлар табиатда мавжуд бўлиб, улар куэста тоғлари деб аталади. Курций Руф таърифича, қояга чиқаверишнинг ярмида ғор бўлиши керак, Арриан таърифи бўйича эса Суғдиёна қалъаси қаршисида яна бир тоғ бўлиб, унга 300 македониялик жангчилар чиқишган. Мана шу белгиларни ўзига жамлаган тоғлик жойни Шаҳрисабздан жануброқда излаймиз. Бу жойдаги жануби-ғарбий Ҳисор тоғлари тармоқлари кўпчилиги куэста шаклида бўлиб, улардан айниқса бири - Тошкент - Термиз трактидан чап томондаги Саримас тоғи классик куэста шаклидадир. Баландлиги 1890 метр бўлиб, тик томони билан жанубга, қия ва текис томони билан шимолга қараган. Шарқий чеккасида Шерободдарё ўзани билан қирқилиб иккига бўлиниб, бир-бирига қарши турган икки қоядан ташкил топган. Худди шу жойда, тоққа кўтарилаверишда ҳозирги Дарбент қишлоғи жойлашган. Ҳақиқатан ҳам Искандар Зулқарнайн ўтган йўлларни ўрганган чех олими А. Тамошек фикрича Суғдиёна қалъаси Дарбент қишлоғи олдида бўлган. Аслида шундаймикан? Харитадан Искандар Зулқарнайннинг Шаҳрисабздан Бойсунга ўтиши мумкин бўлган йўлини излаб топамиз. Энг қулай йўл тоғ олди зонасида бўлиб, унинг сон-саноқсиз лашкари бу текис жойдан Чак-Чар ва Бойсунтоғни айланиб ўтиб, Саримос тоғи ёнбағрига келар эди. Бу ерда, ҳозирги Дарбент қишлоғи жойлашган жойда қадимги геологик жараёнлар натижасида ер қобиғи кўтарилиб куэста тоғлари ҳосил бўлган. Унинг тик ёнбағри жанубдан келаётган душман тарафга қараган ва табиий тўсиққа айланган. Бу қоя устида эҳтимол ўша вақтда энг мустаҳкам Суғдиёна

қалъаси жойлашган бўлса керак. Унинг этагида - тик қоялар бошланадиган жойда ҳозирги Дарбент қишлоғи жойлашган. Қишлоқ жойлашган дарёнинг ғарбий қирғоғидаги қояга кўтарила бошлаймиз. Тоғ чўққиси томон фақат торгина сўқмоқ олиб боради. Қишлоқ тугагандан кейин қоянинг энг тик жойи келиб баъзи бир жойларда қиялик 90 градусга етади. Бу жойда алпинистик аслаҳалар билан аста-секин кўтариламиз. Ҳақиқатан ҳам қуролланган аскарларни бу жойдан чиқиши жуда қийин бўлган, эҳтимол шунинг учун ҳам Оксиарт Искандар устидан кулган бўлса керак. Бу жойда, қоя ёнбағрида 1400 метр баландликда Тангиғор деб аталувчи ғор оғзи қорайиб кўринади. Уни ўрганамиз. Ғорнинг узунлиги 41 метрга боради. Квинт Курций Руф таъкидлаган “ичи қоронғи ва тор ғор” шу эмасмикан? Ғор ичи тор, лекин унинг тубидаги тор ва қиррали ариқчалар бир вақтлар унинг ичидан сув оққанлигига далолат беради. Ғордан юқорига - тик қоялик устига жуда қийинчилик билан чиқамиз ва у ердаги манзарани кўриб лол қоламиз. Тоғ усти теп-текис ва бироз қия бўлган қия майдондан иборат эди. Демак Страбон ҳақ экан. Қоя устидан дарё ўзани ажратилган қарама-қарши шарқий қояни кузатамиз. Бу жойда Шерабоддарё худди пичоқ билан кесгандек тоғ тизмасини иккига ажратган эди, унинг шарқий давомига чиқувчи йўл умуман кўринмасди. Бу жойга фақат алпинистлар чиқиши мумкин. Эҳтимол ўша 300 македониялик жасур лашкарлар энг биринчи алпинизм асосчилари бўлса керак. Таассуротлар таъсирида тоғ чўққисидан тушамиз ва Дарбент қишлоғининг тор кўчаларидан ўтар вақтимизда беихтиёр қишлоқ қизларинииг юзига қараб улардан гўзал Роксананинг ҳуснини излаётгандек бўламиз. Ўша даврларда Александр лашкарлари Роксана ҳақида «У Дария Гистапанинг қаллиғидан кейинги Осиёнинг энг гўзал аёли», дейишганди. Шундай қилиб, Ватанимизнинг узоқ ўтмиши ва ҳозирги вақтини боғлаб турувчи тарихий саёҳат ниҳоясига етди. Асрлар ва даврлар ўтди, уларнинг гувоҳи бўлган Суғдиёна қалъаси жойлашган қоя ҳозирги вақтда ҳам Сурхондарё вилоятидаги Дарбент қишлоғи устида савлат тўкиб турибди.

Бақтриянинг ер мойи Жумҳуриятимиз жанубида жойлашган қадимий давлат Бақтрия деб аталган. Бу давлат Ўзбекистоннинг Сурхондарё вилоятини, Тожикистон ва Туркманистоннинг бир қисмини ва Шимолий Афғонистон майдонларини эгаллаган. У ўзининг турли хил табиий шароити ва бойликлари билан ажралиб турган. Қадимий Бақтриянинг ер ости бойликларидан бўлмиш нефть ҳақида қадимий қўлёзмаларда маълумотлар учрайди. Нефть бу ҳозирда миллионлаб автомобиль ва самолётларнинг юраги бўлмиш моторларга энергия маибаи бўлиб хизмат қилса, қадимда одамлар ундан ҳарбий мақсадларда фойдаланганлар ёки уни сопол идишларга солиб душман томонга отганлар ва унинг ёрдамида ёнғин чиқарганлар. Шу сабабли ҳам қадим замонларда нефть чиқадиган жойларга эътибор беришган ва уни халқ орасида ер мойи деб аташган. Қадимги грек олимлари асарларида Бақтрия майдонидан чиқувчи нефть ҳақида қизиқ маълумотлар учрайди. Қадимги грек тарихчиси Арриан ўзининг “Александр Анабасиси” китобида қуйидагиларни ёзади. “Александр Македонский ла-герь ташкил қилиб Окс дарёси ёнида турганда, унинг чодиридан узоқ бўлмаган жойда булоқ пайдо бўлди ва унинг юзида ёғлиқ сув кўринди”. (6.10) Бу жойдаги нефть тўғрисида Плутарх ҳам маълумот беради. У ёзади: «Жангчилардан бири македониялик Проксен Окс дарёси бўйида ер қазиш вақтида ёғли тоза суюқликли булоқ очди. Бу суюқликни юқорига олишганда, унинг тагидан тоза, ёрқин ёғ отилиб чиқа бошлади ва у ўзининг на ҳиди, на таъми билан зайтун ёғидан фарқ қилмасди, ялтироқлиги ва суюқлиги билан эса унга жуда ҳам ўхшаб кетарди. Лекин бу жойда зайтун ўсмасди. Айтишларича, Окснинг суви жуда юмшоқ бўлиб, унда чўмилувчилар ёғ билан қопланар экан». Тарихдан маълумки, Искандар Зулқарнайн эрамизга қадар 323 йилда Амударёдан кечиб ўтиб Ўрта Осиё сарҳадларига бостириб кирган. Амударё ўша вақтда греклар томонидан Окс деб юритилган. Баъзи бир тарихчилар фикрига кўра, Искандар Амударёдан ўтгандан кейин Кўҳитанг тоғининг

ғарбий ёнбағри бўйлаб кетган ва ҳозирги Туркманистоннинг Чоршанги ноҳиясидаги олтингугурт кони Гавурдоқдан ўтган. Худди шу жойда геологлар фикрича нефть бўлиши мумкин. Арриан ва Плутарх маълумотига кўра, бу жойда нефть милодга қадар даврда ҳам ер юзига чиқиб турган, геологлар фикрича, ҳозир ҳам бор. Ҳақиқатан ҳам урушга қадар бу ерда бурғулаш вақтида карст ўйиғи ёнбағрида нефть оқими пайдо бўлган ва тезда оқим тўхтаган. Урушдан кейинги даврда шу жойнинг ўзи қайта бурғуланганда нефть топилмаган. Ўрта Осиёнинг яна бир нефтли майдони ҳақида Страбон ўзининг «География» асарида ёзади: «Суғдиёнадан оқиб ўтувчи дарёни - Аристобул Политимет деб атайди, бу номни унга македонияликлар қўйишган, шу йўл билан улар бошқа номларни ҳам ўйлаб топишган ёки ўзгартиришган. Бу жойни суғориб дарё саҳро, қумли ўлкага чиқади ва қумга сингади, худди Арийлар ўлкасидаги Арий дарёси каби. Айтишларича, ер кавловчилар Оха (Тажан) дарёси олдида ёғли булоқлар очишган. Ҳақиқатан ҳам бу ўлкада ишқорли, асфальтли, ёпишқоқ, олтингугуртли сувлар бўлганлиги сабабли эҳтимол ёғли булоқлар ҳам бўлган бўлса керак ва бу нарсанинг камёблиги унга мўъжизали тус беради». Контоғ - асрлар ичидаги машъала Самарқанддан чиқиб қардош Тожикистоннинг тоғли Кўҳистон деб аталган майдонига кириб борсангиз, Зарафшон дарёсининг ирмоқларидан бири Яғноб дарёси қирғоқларида жойлашган Работ қишлоғи қаршисидаги Кўҳималик тоғининг ёнбағирларида такрорланмас манзаранинг гувоҳи бўласиз. Бу жойда тоғ тутун пардаси билан қопланган бўлиб, бу тутун тоғ ёнбағрида жойлашган 203 та ғор оғзидан буралиб чиқиб турарди. Бундай вулқон оғзига ўхшаб кетувчи ғор оғзига яқин борсангиз ундан аччиқ ҳидли сарғимтир тутун чиқа ётганини кўрасиз. Бу тоғ атрофлари, айниқса, кечалари афсонавий тусга кириб, тўнтарилган қозон каби қопқора осмон тагида сон - саноқсиз чироқлар липиллаб ёнарди. Бу жой табиатнинг такрорланмас бир

мўъжизаси эди. Асрлар давомида ер қаърида гуриллаётган бу оташ 3000 йилдан бери сўнмасдан ёниб турган жаҳаннам олови эди. Бу ёниб турган тоғ алангаси халқларга жуда узоқ вақтларда ҳам маълум бўлган. Кўҳималик тоғидаги доимий олов ҳақида маҳаллий аҳоли хотирасидаги афсоналар узоқ вақтларга бориб тақалади. Ўрта асрлардаги араб йилномаларида бу тоғ Аль-Боти (Кўҳистоннинг бош тоғи) сифатида тилга олинади, туркий йилномаларда эса Контоғ номи билан тарихга кирган. Йилномаларнинг барчасида ҳам бу тоғ ичидаги ёнаётган ёнғин таърифланган. Контоғ бағридаги ёнғин ҳақидаги энг биринчи маълумотни биз I асрда яшаган қадимги Рим тарихчиси Плиний асарида учратамиз. У ўз китобида «кечалари Бақтрия кафантесида олов қуюни гуриллайди», деб ёзган эди. Кейинчалик бу табиат мўъжизаси ҳақида хитойлик олимлар, араб сайёҳлари китобларида ҳам сўз боради. Араб географлари Ибн-Хаукал, Мақдиси йилномаларида Суғдиёнадаги Ал-Бутам тоғидаги «100 фарсанг (533 км) масофада кўриниб турувчи олов» ҳақида гапирилади. Самарқандлик географ В.Кучерявих фикрича, Ўрта Осиёга ислом дини кириб келгунга қадар мангу машъалали Контоғ шу атрофида яшовчи Суғд, бақтриялик чорвадор саклар учун сиғиниш жойи бўлиб хизмат қилган. Чунки ўша вақтда Ўрта Осиёнинг бу қадимий майдонида яшовчи халқлар оловга сиғинган. Бу динга сиғинган қадимий аҳоли доимий ёниб турувчи тоғни кўриб у жойни зардуштийлик динининг бош худоси Ахурамазда яшайдиган жой ва бу мангу олов унинг қудрати белгисидир, деган фикрга келган. Шу сабабли зардуштийлик динига ишонувчи кишилар Ал-Бутам тоғидаги мангу оловга сиғиниш учун Осиё қитъасининг ҳамма томонидан кела бошлаганлар ва унинг таърифи бутун оламга таралган ҳатто қадимий Римга ҳам етиб борган. Шу сабабли муқаддас Ал-Бутам йўли ободлаштирилган, аҳоли яшайдигаи қишлоқлар пайдо бўлган. Эҳтимол, шу даврда Посруд дарёсининг юқори оқимида жойлашган Қалаи Сарводор қурилган бўлса керак.

Ўрта Осиёда ислом дини қабул қилингандан кейин Контоғ ўзининг муқаддас сиғиниш жойи сифатидаги ролини йўқотади ва бағридаги фойдали қазилмалари туфайли Мовароуннаҳрдаги конлардан бирига айланди. Бу жойда кон қазиш ишлари олиб борилди. Ал-Бутам тоғи кон сифатида Абу Райҳон Берунийнинг «Қимматли тошларни билиш ҳақидаги йиғилган маълумотлар» («Минералогия») асарида тилга олинади. Бу жойдан кўмирнинг ўз-ўзидан ёниши натижасида ажраладиган моддалар - олтингугурт, нашатир, селитра ва бошқалар қазиб олинади. Шу сабабли энди у бойлик манбаи сифатида қўриқлана бошланди. Афсоналарга кўра XV асрда уни Бобур келиб кўрган. Кейинчалик у Бухоро амирининг шахсий мулкига айланган экан. Амир томонидан тайинланган кон беги бу жойдаги олтингугурт ва нашатирни қазиб олиш учун ишчилар ёллаган. Бу минералларга ички ва ташқи бозорда талаб катта бўлган ва у халқ хўжалигининг ҳамма тармоғида ишлатилган. Масалан, нашатир ўрта асрлар доришунослигида энг кўп ишлатиладиган хом ашё бўлиб, у ўша давр мусулмон давлатларининг ҳаммасига, Россия ҳамда Европага ҳам олиб бориб сотилган. Россияда у «татар тузи » деб аталган дори сифатида истеъмол қилинган. Контоғдан олинган алюминийли тузлар терини ошлашда, селитра эса портловчи моддалар олишда, кейинчалик порох саноатида ишлатилган, ерга ўғит сифатида ҳам солинган. Олтингугурт тери касалликларини даволашда ва боғдорчиликда ишлатилган. Бу моддаларни қазиб олиш жуда оғир иш бўлиб, руда қазувчилар олов чиқиб турган ғорнинг оғзига киришар ва унинг деворларидан олтингугурт ва нашатирнинг юпқа қатламини сидириб олишарди. Кончилар ғор ичидаги ўта юқори ҳароратга атиги 1 - 2 дақиқа чидаш беришар ва шу вақт ичида олган фойдали қазилма бўлакларини йиғиб кон бегига топширишарди. Мана шундай оғир шароитда қазиб олинган фойдали қазилмалар ер куррасининг кўп бурчакларига олиб бориб сотилар ва фойданинг асосий қисми Бухоро амиринииг хазинасига келиб тушарди, жуда оз қисмигина кончиларнинг ўзига қоларди. Европалик олимлардан энг биринчи бўлиб А.Леман 1841 йилда Контоғни келиб кўрди. У кўрганларини

бундай тасвирлайди: «Қумтошнинг қалин катламларининг орасидаги ёриқлардан ер ости алангасининг газлари, гоҳида эса аланганинг ўзи ҳам чиқиб турарди. Ер остидан тиниб-тинчимас босиқ оғир гувиллаш, гоҳида эса қандайдир вишиллаш товуши чиқиб турарди. Ер остидан келаётган алангадан ёнаётган тошкўмир ҳиди келиб турарди». Орадан бир неча йил ўтгач, 1870 йилда бу жойни А. П. Федченко геолог Д. Мишенков ва этнограф А. Кун билан бирга келиб кўрди ва шу нарсани ёзиб қўйди. «...бир ярим соатдан кейин биз ердаги ёриқлик устига келдик ва у жойдан қайноқ газлар чиқиб турарди. Сувли қумғон у жойга қўйилганда тезда қайнаб чиқди, ёриқ олдига қўйилган таёқ эса тез орада у ердан чиқаётган газлар таъсирида ёна бошлади. Асосий коннинг ўзи бирмунча юқорида жойлашган бўлиб, унинг кўриниши жуда манзарали эди. Баланд оҳактошли қояда бир неча ёриқлар бор бўлиб, улар атрофлари олтингугурт буғлари билан эриганди ва бу буғлар ер остидан мўл-кўл чиқиб турарди. Қоя этагида ҳам бир неча ер ости йўлаклари қилинганди. Уларнинг атрофига тош бўлаклари ўйиб қўйилган бўлиб, унга олтингугурт кристалларининг қалин қатламлари чўкиб қоларди. Бу тошларга йиғилган чўкиндиларни йилига уч марта йиғишарди. Шу жойнинг ўзида кўмир қатламлари жойлашган бўлиб, улар ёниб турарди». Кейинги йилларда Л.Кастанье, В.Смирнов, А.Марковский ва бошқа олимлар томонидан Контоғ ўрганилди. Айниқса, бу борада геолог Н.Ермаковнинг ҳиссаси катта бўлди. У 1933 йилда ер ости алангасининг пайдо бўлиш сабаблари ва тарқалиш майдонини тўлиқ ўрганиб чиқди. У ҳақли равишда Контоғни «Минераллар фабрикаси» деб атади ва у жойдаги бир қатор минераллар: пирит, лимонит, алебастр ва бошқалар номини аниқлади ҳамда аланга чиқаётган ер ости йўлакларининг сонини 203 та эканлигини санаб чиқди. Шунингдек, у ер ости алангасининг маркази бир километр чуқурликда жойлашганлигини ҳам, Контоғ юқори қисмидаги тошкўмир заҳираси 50 миллион тонна эканлигини ҳам аниқлади. 350° - 500° даража иссиққа қарамасдан у энг катта ғор ичига кириб нашатир кристалларининг пайдо бўлиш сабабини ҳам ўрганди.

Иккинчи жаҳон урушининг оғир йилларида Контоғнинг алюминийли тузлари Ўрта Осиёнинг қайта ишловчи фабрикаларига хом ашё етказиб берди ва улардан терини қайта ишлашда фойдаланилди. Ҳозирги кунда Контоғдаги кон қазиш ишлари шароити оғир бўлганлиги сабабли тўхтатилган. Худди шу сабабга кўра Контоғ ўзининг бирламчи кўринишини шу даврга қадар сақлаб қолган. Ёзнинг салқин фаслида тоғ сўқмоқларидан ошиб бора олган тажрибали сайёҳларгина табиатнинг бу такрорланмас мўъжизасини кўришлари мумкин. Бундай мўъжизаларни бошқа ерларда ҳам учратишимиз мумкин. В. Кучерявих маълумотига кўра, Мўғулистоннинг Хамарин-Хид деган жойида узунлиги 30 км, қалинлиги 2,5 метр бўлган кўмир қатлами 20 йил давомида ёниб бўлди. АҚШнинг Огайо штатида кўмир қатлами 1884 йилдан бери, Ҳиндистоннинг Джахирия ер ости олови бир неча юз йилдан бери, Ёқутистондаги абадий музлик бағридаги қўнғир кўмир қатламлари эса бир неча ўн йилдаи бери ёнмоқда. К онтоғдаги бой конлар ва ер ости олови қандай пайдо бўлган? Жуда қадим замонда, бунда н 230 миллион йил олдин Контоғ ўрнида текислик бўлиб, у ернинг иқлими илиқ бўлган ва бу иқлим шаро и тида қуюқ ўтлар ва дарахтсимон папоротниклар ўсган. Бу қалин ўсимликлар дунёси ўлгандан кейин унинг қолдиқларидан тошкўмир қатламлари пайдо бўла бошлаган. Бу текисликдаги секин оқувчи дарёлар кўмир қатламлари устига қум ва лой қоплами қоплаган. Деярли 50 миллион йил давомида шундай бўлиб турган ва Яғноб қуйи оқими устида қалинлиги 1 км га етувчи кўмир қатламлари пайдо бўлган. 170 миллион йил олдин бу майдон устини илиқ ва саёз Тетис денгизи суви қоплаган. Бунинг натижасида кўмир қатламлари устини турли хил денгиз ётқизиқлари, шу жумладан, денгизда яшовчи тирик организмлар ҳисобига пайдо бўлган карбонатли тоғ жинслари (оҳактошлар) қоплаган. Неоген даврида Ўрта Осиёда, шу жумладан, Яғноб атрофида навбатдаги тоғ кўтарилиш даври — альп тоғ пайдо бўлиш цикли ривожланиб майдон

кўтарилган ва тоғли ўлкага айланган. Натижада Яғнобни кўмирли қатламлари ер юзасига чиқиб қолган. Бу ҳолни Яғноб, Фандарё, Посруд даралари чеккаларида ҳам кузатиш мумкин. Ҳозирги вақтда нураш, дарё эрозияси ва бошқа жараёнлар туфайли кўмирли қатламлар борган сари очилиб бормоқда. Бунинг устига кўмир юзасини қоплаб турган оҳактошлар қатлами ҳам аста-секин карстланиб (эриб), ундан кўмир қатлами устига ғор - йўллар очилмоқда. Бу ғор - йўллардан кирувчи ҳаво, сув ва газлар геохимик реакциялар натижасида кўмирнинг ўз-ўзидан ёнишига сабаб бўлмоқда. Бу ёнғиннинг пайдо бўлиш вақти милодга қадар минг йиллар олдинга тўғри келади. Баъзи бир ҳисобларга кўра Контоғдаги ёнғин аста-секин пасайиб бормоқда. Искандар Зулқарнайн Искандаркўлда бўлганми? Зарафшон тизма тоғларининғ энг хушманзара, баҳаво ерида жойлашган зилол сувли митти денгиз Искандаркўлни ҳақли равишда Ўрта Осиёнинг марвариди, деб атайдилар. Бу кўл ўзининг сержилва тўлқинлари, бетакрор манзаралари, сўлим табиати билан кўпчиликнинг эътиборини ўзига тортади. Кўл ёқасида замонавий туристик база қад ростлаб турибди. Меҳмонхоналарда истиқомат қилувчи сайёҳлар кўл атрофидаги қор билан қопланган пурвиқор тоғ чўққиларини, Искандаркўлнинг кўм - кўк сатҳини, унга келиб тушаётган катта - кичик ирмоқ ва сойларни томоша қиладилар, мусаффо тоғ ҳавосидан тўйиб - тўйиб нафас оладилар. Ерлик кишилар эса саёҳатчиларга машҳур лашкарбоши, жаҳонгир Искандар Зулқарнайн (Александр Македонский) ҳақида бир - биридан қизиқ афсоналарни айтиб беришади. Афсоналардан бирида ҳикоя қилинишича, Искандар Зулқарнайн шу ерда ёвуз девларга қарши жангга кирган. Аёвсиз тўқнашувларнинг бирида унинг севимли оти Буцефаль кўлга тушиб, чўкиб кетган. Айтишларича, ёз тунларида ой ёруғида кўл сатҳи қайнаб тўлқинлар пайдо бўлар экан. Ана шунда жаҳонгирнинг оти ўз соҳибини қўмсаб кўл сатҳига чиқар экан. Ҳақиқатан ҳам мутахассислар айрим пайтларда кўл

юзида ҳаво пуфакчалари пайдо бўлишини кўп марта кузатишган. Бундай пайтда кўл суви қайнаётгандек туюлади, кишига. Лекин ҳозирга қадар олимлар қўлида афсоналардан ташқари Александр Македонскийнинг бу тоғли жойда Искандаркўл бўйида бўлган - бўлмаганлиги ҳақида аниқ илмий асосланган бирон бир маълумот йўқ. Ўтган асрда яшаган ва Александр Македонскийнинг Ўрта Осиё бўйлаб босиб ўтган манзилларини текширган йирик олим В.Григорьев ҳам жаҳонгир номи билан аталадиган кўл бўйида бўлганлигини фақат афсона ҳикоятларга қараб тахмин қилиш мумкинлигини таъкидлаган. Ҳақиқатан ҳам кейинги илмий тадқиқотларнинг натижаларига кўра, Александр Македонский Суғдиёнада бўлган чоғида Мароқанд (Самарқанд) атрофига бир неча бор саёҳат қилган. Бироқ саёҳатлар чоғида у Искандаркўлда бўлганми йўқми, бу ҳақда бирон бир манбада аниқ маълумот берилмаган. Ўрта Осиё бўйлаб қилинган ана шу тарихий саёҳатлар йўналишини тасвирлаган грек олимлари ўз асарларида бу ўлка табиати, географияси ҳақида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирганлар. Суғдиёнанинг сўлим табиати тасвирланган ўринларда, эҳтимол, Искандаркўл ҳақида ҳам маълумотлар учрар? Қадимги грек тарихчиси Квинт Курций Руфнинг «Александр Македонский фаолияти» деб номланган китобида қуйидаги сатрларни ўқиймиз: «Суғдиёна ўлкасининг кўп қисми саҳродан иборат. Саҳролар 800 стадий кенгликни эгаллаган. Унинг кўп қисмини маҳаллий аҳоли Политимет (Зарафшон) дарёси деб аталган дарё суғоради. Бу дарё аввал тор дарада оқади, сўнг эса ғор остига кириб, кўздан йўқолади. Лекин сувнинг шилдираши унинг ер ости йўналишини аниқ билдириб туради. Сув ўтган жойнинг устки сатҳи эса доимо нам бўлиб туради». (3.61) Асарда тасвирланган жойни қидириб, Зарафшон дарёси бўйлаб саёҳат қиламиз. Ниҳоят бу ж ойни дарёнинг юқори қисмида - Искандардарёдан 19 км берида топам и з. Ахир, бу Яғноб чўкмаси - ку! Яғноб чўкмасида дарё камонсимон дарадан оқиб ўтган. Қачонлардир рўй берган сурилма оқибатида унинг оқими тўсилиб қолган. Леки н сув аста -

секи н тошлар орасидан, ер остидан ўзига йўл топга н . Яғноб чўкмасининг бошланиш жойида Зарафшон дарёси тор дарадан оқади, кейин ғор ичига кириб йўналишини давом эттиради, сурилма юзаси бўйлаб йирик тошлар устидан юриб борар экансиз, ер остида сувнинг шариллаши эшитилиб туради. Айрим жойларда эса ёриқдан тош устига сув томчилари отилиб чиқади. Дарёнинг ер ости ўзан и шу тариқа бир километрга қадар оқиб борад и . Ер устида эса сувнинг намлиги билиниб туради. Ҳозир бу манзарани томоша қилиш учун чўкма устига кўприк қурилган. Ер остидан отилиб чиқаётган сув зарраларида қуёш нури камалак бўлиб товланади. Лекин ўша тарихий маълумотларда таъкидланганидек, чўкма устида тупроқ қатлами йўқ. Эҳтимол, уни асрлар давомида ёмғир сувлари ювиб юборган бўлиши мумкин. Демак, Квинт Курций Руфнинг Яғноб чўкмаси ҳақида ёзиб қолдирган маълумотлари Александр Македонскийнинг қадами бу тоғли жойларга ҳам етганлигини билдиради. Искандар Зулқарнайн ўша ерда бўлган вақтида тоғнинг юқори қисмида ажойиб кўл борлигини эшитган, бориб кўрган ва гўзал марвариддек товланувчи митти денгизни ўз номи билан аташларини буюрган бўлса ажаб эмас. Хуллас, Искандаркўл сўлим ва баҳаво маскан, дилкушо оромгоҳ бўлиши билан бирга тарихий жой сифатида ҳам эътиборлидир. У бизга машҳур лашкарбоши Александр Македонский (Искандар Зулқарнайн) ном и ни эслатиб туради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975. 6. Арриан Флавиан. Поход Александра. М.-Л., 1962. 7. Клавихо Рюи Гонсалес. Дневник путешествия ко двору Тимура (1403- 1406гг). С.-Пб. 1881.

Похожие

Темур дарвозасидан Темир дарвозагача

Диннинг ибтидоий шакллари

Хон йўли

Швейцарияда ва европанинг бошқа мамлакатларида реформация.Католик контрреформацияси

Антропогенез одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши