Темур дарвозасидан Темир дарвозагача - История - Рефераты

Темур дарвозасидан Темир дарвозагача

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

225.5 KB

Темур дарвозасидан Темир дарвозагача Режа: 1. Темур дарвозасидан Темир дарвозагача 2. Бобур таърифлаган зилзила

Темур дарвозасидан Темир дарвозагача Ўзбекистон ҳудудидаги энг гўзал ва бетакрор даралардан иккитаси, яъни Темур дарвозаси билан Темир дарвоза ўзининг нафақат гўзаллиги, балки қулай географик ўрни билан ҳам алоҳида ажралиб туради. Темур дарвозаси Жиззах ва Ғаллаорол ноҳиялари чегарасида жойлашган. Темур дарвозасининг яна бир номи «Жилон ўти” бўлиб, маҳаллий аҳоли ўртасида у кўпроқ шу ном билан юритилади. Иккинчи машҳур дара Темир дарвозаси ҳам Бусгалахона номи билан юритилади. Бу дарвоза Сурхондарё вилояти майдонида Дарбент қишлоғига яқин жойда жойлашган. Бу иккала дара ҳам қадимий ипак йўлининг устида жойлашган ва улар атрофи яккаю ягона ўтувчи жой бўлгани учун ҳам сайёҳлар хотирасида дарвоза номида сақланиб қолган. Бу иккала табиий дара - дарвозалар қадимий Суғдиёна давлатининг шимолий ва жанубий чегаралари бўлиб хизмат қилган бўлса керак. Ҳақиқатдан ҳам қадимий Ўрта Осиё майдонида учта қадимий давлат бўлиб шартли равишда биринчисини Усрушана давлати деб олсак, унинг чегаралари ғарбда Самарқанд олдигача, шарқда Фарғона, шимолда Сирдарё бўлган. Иккинчисини Суғдиёна деб олсак, Самарқанд (Мароқанд) унинг пойтахти бўлган. Демак, Суғдиёна ва Усрушана чегараси Самарқанд олди, тоғлар бошланадиган жой – ҳозирги Темур дарвозаси атрофларига тўғри келади. Учинчи қадимий давлатни Бақтрия деб олсак, бу давлатнинг ҳудуди ҳозирги Сурхондарё, Тожикистон ва шимолий Афғонистон ҳудудига тўғри келади.Унинг Суғдиёна билан чегараси ҳозирги Сурхондарё вилоятининг ғарбий чегарасига, Темир дарвозаси жойлашган жойга тўғри келган. Демак Темур дарвозаси билан Темир дарвоза қадимда Суғдиёна давлатининг икки томонида давлат чегараси сифатида хизмат қилган. Шу сабабли бу икки дарвоза ҳақида тарихда кўп гапирилади. Темур дарвозаси ҳақида биринчи хотираларни қадимги грек тарихчилари қолдиришган. Темур дарвозасида рўй берган илк воқеа-ҳодисалар қадимги грек олимлари китобларида ўз ифодасини топган. Александр Македонскийнинг Ўрта Осиёга ҳарбий юришларини олим Арриан таърифлаб шундай ёзган:

«Александр Суғд маркази Марокандага (Самарқандга) йўл олди. У ердан янада узоққа - Танаис (Сирдарё) дарёсига келади. Бу ерда македонияликлардан баъзи бирлари ем-хашак тўплаш учун тарқалишди ва ёввойилар уларни чопиб ташлашди. Шундан сўнг ёввойилар қояли тик тоққа қочишди. Уларнинг сони ўттиз минг нафарга яқин эди. Александр уларга қарши бориб, бу тоғни эгаллади. Ўттиз минг ёввойидан саккиз мингга яқини омон қолди». (6.32) Хотирада жанг бўлган жой ҳақида бирон маълумот йўқ. Лекин Самарқандни Сирдарё билан боғловчи қадимги карвон йўлларини ўрганиш орқали Александр Македонский босиб ўтган «из»ни тахминан тиклаш мумкин. Маълумки, ҳозирги вақтда Самарқанддан Сирдарё бўйига иккита йўл боради. Шу йўлдан бири Зарафшон дарёси бўйлаб Чумқортоғ ёнбағри ва Бахмал посёлкаси орқали ўтади. Ўша карвон йўллари устига ҳозир автомобиль йўли тушган. Йўл илон изи шаклида 2300 метр баландликка кўтарилиб, яна худди шундай йўналишда Зомин посёлкасига туташади. Ўз- ўзидан маълумки, Александр Македонский кўп минг сонли лашкарлари ва девортешар оғир қуроллари билан бу йўлдан ўта олмаганлиги табиий ҳолдир. Иккинчи йўл Чумқортоғ ва Ғубдинтоғ орасидан ўтади ва бир жойда Темурланг дарвозаси олдида қояга яқинлашади. Демак, Арриан Темур дарвозасини назарда тутган бўлса керак. Чунки бутун йўл давомида бирон бир жойда тоғ қояларининг йўл чеккасига бунчалик яқин келиб қолганлигини учратмаймиз. Хўш, ўша пайтда Темур дарвозасида нима воқеа содир бўлган? Александр Македонский лашкарлари Ўрта Осиёга бостириб кирганларидан кейин Самарқандга етиб келгунларига қадар кучли қаршиликларга учрамаганлар. Шу сабабдан бўлса керак Самарқанддан Сирдарёга боришда лашкарлар бирмунча ҳушёрликни йўқотишган. Отларга ем-хашак йиғишга чиққан лашкарлар анча олдинга кетиб қолишган. Бундан ташқари, узоқ вақт урушсиз йўл босганлари, Александрнинг «маҳаллий ёввойилар урушни билишмайди ва бизга қаршилик кўрсатишдан

қўрқадилар», деган фикри ҳам эҳтиёткорликнинг сусайишига сабаб бўлган. Маҳаллий аҳоли ўз эҳтиёжи учун йиққан ем-хашакни, албатта, чақирилмаган меҳмонларга шундайгина топшириб қўйишмаган. Бўлиб ўтган тўқнашувда македониялик босқинчилардан бир қанчаси чопиб ташланган, шундан сўнг асосий лашкарлар келишини билган аҳоли душманни ўтказмаслик учун энг қисқа жой Темур дарвозасининг икки тарафидаги тоғ чўққиларини эгаллаб олган, Александр дарғазаблик билан жангга киришган. Лекин маҳаллий аҳоли усталик билан уларнинг ҳужумини бир неча бор қайтарган. Алекса н др Македонский Ўрта Осиёга юришида шу жойда биринчи марта ярадор бўлган. Аммо маҳаллий аҳоли Европа ва Осиёнинг кўплаб давлатларини босиб олган, жангларда чиниққан ҳарбийларга узоқ вақт қаршилик кўрсата олмаган. Македонияликлар бир неча мағлубиятлардан сўнг ниҳоят тоғликни эгаллашган ҳамда қаршилик кўрсатганларни аёвсиз равишда қиришгаи. Темур дарвозаси олдидаги жангнинг аҳамияти шундаки, македонияликлар бу ерда қўрқоқ қулларга эмас, балки Ватаннинг ҳақиқий ҳимоячилари қаршилигига дуч келишган. Темур дарвозаси тарихидаги кейинги дақиқаларни унинг чап қирғоғидаги қоядан ўқиб олиш мумкин. Бу ерда эски вақтда темир йўлнинг тик ёнбағрида Россия империясининг темирдан ясалган икки бошли бургут акс этган герби бўлган, унинг пастроғида эски рус ва араб алфавитларидаги ёзувлар мавжуд. Милодий 1425 йилда битилган араб алфавитидаги биринчи ёзувни ўқиймиз: “Оллоҳнинг ёрдами билан буюк султон, шоҳлар ва халқларни бўйсундирувчи Оллоҳнинг сояси, худо қонунлари ва суннийликнинг суянчиғи, диннинг қудратли шоҳи Улуғбек Гурган (Оллоҳ унинг шоҳлик ва ҳукмронлик даврини узайтирсин) жетлар ва муғуллар юртига юриш қилди ва соғ-саломат қайтди, 928 янги ой йили”. Жаҳонгир Темурнинг набираси Улуғбек илм-фан намояндаси, улуғ олим, астроном ва математик сифатида катта шуҳрат қозонган. Албатта, унинг ҳукмронлиги даврида қонли урушлар ҳам бўлиб турган. Улуғбекнинг буйруғи билан унинг муваффақияти қояга ўйиб ёзилган.

Милодий 1571 йилда битилган иккинчи ёзувда шундай дейилган: «Саҳродан ўтувчилар, қуруқлик ва сув устида саёҳат қилувчилар шуни кўрсинлар, 979 йилда халифаликнинг суянчиғи, буюк Оллоҳнинг сояси буюк хоқон Абдуллахон Искандархон ўғлининг жанговар аҳолиси билан Дарвешхон ва Бобохонлар, бошқа ўғиллар қўшилган лашкарлари билан жанг бўлди. Уларнинг қаторларида султоннинг қариндошларидан 50 мингга яқин киши, хизматкор одамлардан 400 минг киши, Туркистондан, Тошкентдан, Фарғонадан ва Даштиқипчоқдан ҳам бор эди. Бахтли юлдуз соҳиби жангчилари ғолиб келдилар. Таърифланган султонларни енгиб, уларнинг жангчиларидан шунчасини ўлимга маҳкум қилдики, жангда ўлганлар ва асирликда ўлдирилганлар қони бир ой давомида Жиззах (Сангзор) дарёси устида оқди. Бу маълум бўлсин». Кирилл алифбосида ёзилган учинчи ёзувда шу сўзлар ёзилган: «Николай II, 1895 йил буюрди. Темир йўл бўлсин. 1898 йил бажарилди». Суғдиёна давлатининг жанубида жойлашган Темир дарвоза (Бусгалахона) дараси ҳам Суғдиёнага жанубдан келувчилар учун тоғлар орасига кирувчи йўл ва Суғдиёнадан чиқиб кетувчилар учун Ҳиндистонга, умуман жанубга кетишда ягона ўтувчи йўл бўлиб хизмат қилган. Шу сабабли қадимги олимлар ва сайёҳлар ўз кундаликларида бу ҳақда кўп ёзишган. Бу тарихий табиат обидаси ҳақидаги маълумотни биз милодга қадар ва унинг бошларида Ўрта Осиёдан жуда узоқда яшаган ва ижод қилган машҳур олимлар асарларида топамиз. Масалан, милодга қадар II асрда яшаб, ижод қилган юнон олими Птоломейнинг машҳур «География» деб номланган асарида Темир дарвоза ҳақида биринчи маълумотни топамиз. У «Саклар ерида комед тоғлари деб аталган тизма тоғ бор бўлиб, унга Суғдиёнадан то Комед дарасигача тушиб келишади», - деб ёзган эди. Ўша вақтда юнонлар Комед тоғи деб ҳозирги Ҳисор тоғларини аташини билиб олган ҳолда, қадимги Суғдиёнадан тушиб келиш жойида, яъни жанубида Темир дарвоза жойлашганини биламиз ва уни ўша тарихий Птоломей таърифидаги Комед дараси деб қабул қиламиз. Шу асардаги яна

бир «У жойда йўл шарққа - Бақтрияга боради, Бақтриядан Шимолга, Комед тоғлари баландликларига чиқилади, шу тоғлар ичидан дара орқали жанубга - очиқ жойга чиқиб кетилади», деган жумла Темир дарвоза ҳақидаги фикрни тасдиқлайди. Милодга қадар ва милод бошларида яшаб ижод қилган бошқа юнон олими Страбон ҳам ўзининг «География» асарида Бақтриядан Ҳиндистонга борувчи ягона йўлдаги тоғ йўлаги ҳақида гапирган. «Диомах гапи бўйича... осиёлик халқлар мўътадил кенгликлар чегарасидан чеккароқда яшашади. Демак ким буни таъкидлай оладики, қадимий ва ҳозирги даврдошлардан билиб, Ҳиндистоннинг шимоли, Гиркания ва Осиё, кейин Маргиана ва Бақтриана иқлимининг мўътадиллиги ва тупроғининг ҳосилдорлигини билган ҳолда бу барча ўлкалар Таврнинг шимолий қисми билан қўшни жойлашган, Бақтриана эса ҳиндларга олиб борувчи тоғ йўлагигача яқин келади», Темир дарвоза қадимда жуда машҳур бўлиб, унинг тўғрисидаги маълумотлар ҳаттоки қадимги яҳудий асарларида ҳам учрайди. Милоднинг бошида яшаган яҳудий тарихчиси Иосиф Флавий ўзининг «Яҳудий қадамияти» асарида Темир дарвоза тўғрисида қуйидаги фикрни баён этади: «Аланлар қабиласи бу скифлардир ва улар Танаис ва Мэотид кўли атрофларида яшашади. Улар босқинчилик мақсадида Мидияга ҳужум қилишдан олдин Гиркания шоҳи, йўлак эгаси билан шартлашишган бўлиб йўлакни шоҳ Александр темир дарвоза билан ёпиб олган эди. (2.36) Тарихчи олим Л.Н.Гумилевнинг берган маълумотига кўра, VII асрлардаёқ барча туркий қабилалар дарвоза ҳақида маълумотга эга бўлишган. Демак, шу вақтларда ва ундан олдинги даврларда ҳам бу дара Бақтрияни Хитой билан боғловчи карвон йўли бўлган. Бу дарадан VII асрда хитойлик сайёҳ Сюань Цзян ўтган. Ўша вақтлардаги йилномаларда айтилишича, гўёки бу даранинг қора тошдан ташкил топган ёнбағирларида темир дарвоза ўрнатилган ва унга қўнғироқлар осиб қўйилган экан. VIII асрда Темир дарвоза орқали бошқа хитойлик сайёҳ, доаслик монах Чань-Чун ўтган. Ўрта асрлик сайёҳлар ичида Темир дарвозанинг мукаммал тасвирини Амир

Темурнинг Самарқанддаги қасрига элчи бўлиб 1403-1404 йилларда келган испаниялик сайёҳ Рюи Гонзалес де Клавихо қолдирган. Бу таърифдан биз фақатгина Темир дарвозанинг ўша вақтдаги географик тузилишинигина эмас, унинг сиёсий-маданий моҳиятини ҳам билиб оламиз. Рюи Гонзалес де Клавихо шундай деб ёзганди: «Бу тоғ жуда баланд бўлиб, унинг ўртасидан ўтадиган жой бор. Бу жой тоғни кесиб ўтган ёриқ шаклида бўлиб, у гўёки инсон қўли билан забт этилгандек икки томонидан тик баланд тоғлар кўтарилиб турар, ўтадиган жой эса текис ва жуда чуқур эди. Бу тоғ йўлаги ўртасида қишлоқ жойлашган бўлиб, унинг устида баланд қоя кўринарди. Бу тоғдан ўтадиган жой Темир дарвоза деб аталиб, ундан бошқа бу тизма тоғдан ўтувчи йўл йўқ ва шу сабабли у Самарқанд шоҳлигини ҳимоя қиларди ва кичик Ҳиндистонда Самарқанд шоҳлигига ва Ҳиндистонга борувчи одамларга бу йўлакдан бошқа йўл йўқ эди. Темир дарвозанинг эгаси Темурбек бўлиб, бу дарвоза унга катта даромад келтирарди, чунки бу дарвозадан кичик Ҳиндистондан Самарқанд шоҳлигига ва ундан қуйироқда жойлашгаи жойларга борувчи савдогарлар ўтур эди. Темир дарвоза олдидаги тоғларда ўрмон йўқ. Айтишларига қараганда илгари бу жойда темир билан қопланган дарвоза бўлиб, ундан рухсатсиз ҳеч бир киши ўта олмаган экан». (7.32) Рус олимларидан биринчи бўлиб И.В.Мушкетов Темир дарвоза ёки Бусгалахонани бориб кўрган ва таърифлаган. И.В.Мушкетов таърифига қараганда, даранинг энг кичик жойи 25 метр атрофида бўлиб, баъзи бир жойлари ундан ҳам торроқ эди. Шу сабабли даранинг баланд ёнбағирлари тагида у ингичка ёриққа ўхшаб қоларди. Ҳозир Темир дарвоза ёнидан Тошкент - Термиз автомобиль йўли ўтгани учун у аввалги стратегик аҳамиятини йўқотган ва табиатнинг гўзал тарихий географик манбаига айланган.

Бобур таърифлаган зилзила Шерюрак саркарда, ҳассос шоир, табиатшунос олим бобокалонимиз Бобурнинг ўлмас асари «Бобурнома»ни ўқиб унинг ҳар томонлама мукаммал олим эканлигига ишонч ҳосил қиласиз. Бу китобда табиат манзаралари ва унда бўлаётгаи жараёнлар ўта моҳирона таърифланган. Масалан 1505-1506 йилги воқеалар, ўша вақтда бўлиб ўтган зилзила қуйидагича таърифланган: “Бу аснода андоқ зилзила бўлдики, қўрғоннинг фасллари ва боғларнинг томлари аксар йиқилиб, шаҳарда ва кентларда кўп уйлар хомвор бўлиб, уй ва том остида қолиб ўлган бисёр бўлди. Памғон кентининг уйлари тамом йиқилди. Етмиш-саксон ўбдон кадхудолар том остида қолуб ўлдилар. Памғон билан Бектут орасида бир парча ерким арзи биргина тош отими бўлған учуб, бир отими қўйи борди. Учқон ернинг урунидан чашмалар пайдо бўлди. Истарғичдан Майдонгача тахминан олти-етти йиғоч йўл бўлган, ер андак ёрилиб эдиким, баъзи тарафи белча баланд бўлиб эди, баъзи тарафи белча паст, ёрилган ерга баъзи ерда киши сиғар эди. Зилзила бўлган замон жамиъй тошларнинг бошидан гардлар қўпти. Нурулло тамбурчи қошимда соз чаладур эди, яна бир соз ҳам бор эди, ўшал замон ҳар икки сознинг иликига олди, андоқ беихтиёр бўлдиким созлар бир-бирига урундилар. Жаҳонгир Мирзо тепада, Улуғбек Мирзо солган иморатлардин бир болахонанинг айвонида эди, зилзила бўлғоч ўзини ташлади, осиби етмади. Жаҳонгир Мирзонинг ёвуқларидаи бири ушбу болахонада экандур, болахона томи устига йиқилибдур, тенгри сақлади, ҳеч ерига озори етмади. Тепадаги уйлар аксар туп-туз бўлди. Ўшал куни ўттиз уч қатла ер тебранди. Бир ойғоча ҳар кеча-кундузда икки ва уч қатла ер тебранур эди». (8.12) Фан маълумотларига кўра, зилзилалар бир неча сабабларга кўра содир бўлади; энг кучли ва кенг тарқалган сейсмик зилзилалар, вулқоннинг отилиши натижасида рўй берадиган зилзилалар, ўпирилишлар натижасида пайдо бўладиган зилзилалар ва ҳоказо.

Булар ичида энг кўп тарқалгани сейсмик зилзилалар бўлиб, кенг майдонга тарқалиши ва зилзилаларнинг қайтарилиб туриши билан фарқ қилади. Бобур таърифлаган зилзила сейсмик зилзилалар қаторига киради. Сейсмик зилзилалар биринчи бўлган жой эпицентр ҳисобланиб, у ерда зилзила энг кучли бўлади ва атрофга тарқалиб кучи аста-секин пасая боради. Зилзила кучи нисбий балл билан ўлчанади. Балл Зилзила номи Хамм Омм сек 2 1 Сезилмайдиган - - 2 Жуда заиф - - 3 Заиф - - 4 Ўртача 0,5 100 5 Анча кучли 0,5-1,0 100-150 6 Кучли 1,1-2,0 250-500 7 Жуда кучли 2,1-4,0 500-1000 8 Вайрон қилувчи 4,1-8,0 1000-2000 9 Қуритувчи 8,1-16 2000-4000 10 Йўқ қилувчи 16.1-32 4000 11 Ҳалокатли 32 - 12 Кучли ҳалокат - -

1-жадвал Балл Зилзила тавсифи 1 Тупроқ қимирлаши сезгир асбоб билан аниқланади. Гоҳида ҳаракатлар баъзи тинч ўтирган одамлар томонидан сезилади. 2 Ҳаракатлар жуда кам одамлар томонидан сезилади. 3 Зилзила кўпчилик томонидан сезилади. Эшик, деразалар ҳаракатга келиши мумкин. 4 Осилган нарсалар ҳаракатга келади, поллар ғижирлайди, деразалар зириллайди. 5 Бинолардаги енгил бузилишлар: шувоқдаги ингичка ёриқлар, печкадаги ёриқлар ва ҳ о к а зо. 6 Бинолардаги кучли бузилишлар: шувоқдаги ёриқлар ва айрим бўлакларнинг ажралиб чиқиши, деворларнинг ёрилиши. 7 Баъзи бир биноларнинг девори, томи қулайди. 8 Биноларда вайроналиклар содир бўлади, деворларда улкан ёриқлар пайдо бўлади. 9 Бинолар тўлиқ вайрон бўлади. 10 Ер юзасида эни 1 метрга етувчи ёриқлар пайдо бўлади. 11 Ер юзасида жуда кўп ёриқлар, тоғларда улкан кўчкилар. 12 Ер рельефида кучли ўзгаришлар. Зилзила кучини аниқлашда 12 балли шкала ишлатилади. Бу шкала собиқ СССР Фанлар академияси таркибидаги Ер физикаси институти ходимлари томонидан ишлаб чиқилган.

2-жадвал Зилзила вайронагарчилиги интенсивлиги . Зилзила баллари 6 балл Кўпчилик биноларда енгил жараҳатлар. А ва Б группада катта бузилишлар. 7 балл Бино ва иншоотлар. Кўпчилик ҳолатда А группа биноларда кучли вайроналар. Б группада енгил вайроналар. 6 балл Кам ҳолатда лойли жойларда кўндаланг ёриқлар. 7 балл Қиялиги катта ёнбағирларда кичик сурилмалар. Гоҳида ерда кўндаланг ёриқлар. Ер юзадаги тупроқ Ер ости ва усти сув Ер юзида эни 1 см келадиган ёриқлар. Кичик сурилма ва кўчкилар. Булоқ ва қудуқлар сувида кичик ўзгаришлар. Қуруқ тупроқда ёриқлар. Нам тупроқда кўп сонли ёриқлар. Тоғли жойларда сурилма ва кўчкилар. Ер ости сувлари сув сарфи ўзгаради. Гоҳида янги булоқлар пайдо бўлиб, эскилари йўқолади. Бобур таърифлаган зилзилани ушбу шкалага қўйиб кўрамиз ва таърифланган жойлардаги зилзила кучини аниқлаймиз. Бу жойлардаги энг кучли зилзила ёки унинг эпицентри Истарғич ва Майдон ўртасида бўлган экан. “Истарғичдан Майдонғача тахминан олти-етти йиғоч йўл бўлғай, ер андоқ ёрилиб эдиким, баъзи тарафи белча паст, ёрилган ерга баъзи ерда киши сиғар эди”.

8 балл А группада кучли ва қулаб тушишлар. Б группада ҳам кучли бузилишлар. 9 балл А группа биноларда вайроналар. Б группада айрим қулаб тушишлар 8 балл Ёнбағирларда ва йўлларда сурилмалар. Тош деворлар қулайди. 9 балл Йўлларда кўп сонли ёриқлар пайдо бўлади ва йўлларнинг ётқизиқлари қийшаяди. Тупроқдаги ёриқлар бир неча сантиметрга етади. Йирик кўчки ва сурилмалар. Сувлар кўп лойқаланади. Булоқ ва қудуқларда сув сарфи ўзгаради. Ер юзидаги ёриқлар 10 см ва кўпроқ, сони кўп. Сурилма ва кўчкилар сони кўп. Ер остидан лойлар отилиб чиқади. Янги булоқлар пайдо бўлиб, эскилари йўқолади. Демак, бу жой сейсмик районлаштирилганда 10 балли зонага киритилиб, у йўқ қилувчи зилзила гуруҳига кирар ва унинг нисбий силжиш кучи Хо 16,1 дан 32 миллиметргача бориб, сейсмик кучланиш d эса 4000 мм сек 2 дан ошиқ бўлган. Эпицентрда зилзила кучи 10 балл бўлган бўлса, у атрофида қанча бўлди экан? Биламизки, зилзила қуввати эпицентрда кучли бўлиб, у узоқлашган сайин унинг кучи сусайиб боради. Сейсмик тўлқинларнинг ер юзида тарқалишини ўрганиш учун эгри чизиқли изосейстлар харитаси тузилади. Унда эгри чизиқларни эпицентрга нисбатан жойлашишига қараб бир балли тўлқин тарқалган ҳудуд кўрсатилади. Бундай изосейстлар харитасини тузиш учун юқоридаги шкала маълумотлари етарли эмас ва Бобур берган маълумотларнинг баъзилари унга тўғри келмайди. Бу маълумотлардан фойдаланиш учун янада мукаммалроқ тузилган қуйидаги “Зилзила вайронагарчилиги интенсивлиги характеристикаси” шкаласидан фойдаланамиз.

Юқоридаги шкалада бинолар дейилган, лекин уларнинг тури кўрсатилмаган, лекин ҳақиқатда бинолар турлича бўлиб, уларни қурилиш материалига қараб 3 турга бўламиз: А - бир қаватли хом ғиштдан қурилган, сомонли лой билан сувалган уйлар; Б - тош уйлар; В - ёғоч уйлар. Бобур даврида асосан уйлар А группадан ташкил топганини эътиборга олишимиз керак. Энди Бобур берган маълумотлардан фойдаланиб зилзила бўлган вилоят харитасини тузамиз ва унда сейсмик районлаштириш ўтказамиз. «Памғон билан Бектут орасида бир парча ерким аран биргина тош отими бўлғай улчуб, бир отими қуйи борди. Учқон ернинг урунидан чашмалар пайдо бўлди». Яъни бу жойда кучли кўчки бўлиб тошлар отилган ва янги булоқлар пайдо бўлган, бизнинг шкаламиз бўйича у 9 балли зонага киради ва қуритувчи зилзила деб аталади. У н инг нисбий силжиш кучи Хо 8,1 дан 16 миллиметргача бориб, сейсмик кучланиш а эса 2000 - 4000 мм сек 2 атрофида бўлган. Бобур маълумоти бўйича «Памғон кентининг уйлари тамом йиқилди. Етмиш саксон ўбдон кадхудолар тош остида қолиб ўлдилар». Демак бу даврдаги бинолар, асосан А группадаги бир қаватли хом ғиштдан қурилган ва сомонли лой билан сувалган биноларни эътиборга олсак у 8 балли кучли силкинишда А группада кучли бузилиш ва қулаб тушишлар содир бўлганини кўрсатади. Демак, Памғон кентида 8 балли вайрон қилувчи зилзила бўлган, унинг нисбий силжиш кучи Хо 4,1 - 8,0 миллиметр, сейсмик кучланиши эса 1000-2000 мм сек 2 дан ошиқ бўлган. Демак, юқоридаги маълумотлардан хулоса чиқарсак ўша тарихий зилзиламиз сейсмик зилзила бўлиб унинг маркази - эпицентри Истарғич ва Майдон ўртасида бўлган. Ундан тарқалган юза тўлқинлар натижасида пайдо бўлган зилзила кучи аста-секин пасайиб борган ва Бектутдан ўтиб Памғон ўртасига етганда 9 баллни, Памғон кентида эса 8 баллни ташкил этган.

Шундай қилиб, барча маълумотлар буюк бобокалонимиз Бобурнинг синчков олимлик хусусиятларига эга бўлганини ҳозирги замон фанига ҳам хизмат қилганини кўрсатади. 2-расм. Бобур таърифлаган зилзила изосейтлари. 1-10 балли зилзила майдонлари; 2-9 балли зилзила майдонлари; 3-8 балли майдонлари; 4-зилзила маркази.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Авесто» ҳақида, Тилаб Махмудов. Тошкент: «Шарқ», 2000. 2. Древние авторы о Средней Азии. Гос. из-во научно-технической и социал- экономической литература. 3. Курций Квинт Руф. История Александра Македонского. М., 1963. 4. Хошимов М.А. По следам легенд. Ташкент: «Узбекистан», 1990. 5. Беруни. Избранные произведения. Ташкент: 1975. 6. Арриан Флавиан. Поход Александра. М.-Л., 1962. 7. Клавихо Рюи Гонсалес. Дневник путешествия ко двору Тимура (1403- 1406гг). С.-Пб. 1881.

Похожие

Темур тузуклари

Амир Темур давлати. Темур тузуклари ва хозирги замон

Амир Темур – историческая личность

Амир Темур халк халоскори

Илк темир даври археологияси