Испанияда Араб адабиёти - История - Рефераты

Испанияда Араб адабиёти

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Испанияда Араб адабиёти Режа: 1. Арабларнинг Испанияни босиб олиши. 2. Испанияда араб адабиётининг ривожланиши. 3. Арабларнинг жаҳон адабиётига қўшган хиссаси ва унинг тарихий ахамияти.

Переней яримороли эрадан аввалги III-II асрларда римликлар томонидан босиб олинган бўлиб, у ерда лотин тили ўзлаштирилган, II-IV асрларда эса Исавия дини қабул қилинган бўлиб, лотин тилидаги диний дабиёт ҳам ривож топган эди. V аср бошларида Испанияга олмон қабилалари бостириб кирадилар. V аср ўрталарида эса вестготлар яриморолни босиб оладилар ва араблар истилосигача ҳукмронлик қиладилар. Весготлар бадавий халқлар орасида исавия динини қабул қиладилар, лотин тилини ўзлаштирганлар, анча маданийлашган қабилалардан эди. VII асрда ерли аҳоли ва босқинчилар яхли бир ҳалқ холига келди. Аммо Испания ва феодал жамиятнинг теки ривожланишига VIII аср бошида рўй берган сиёсий воқеа йўл қўймади. 711 йили Шимолий Африка араблари Гибрактардан ўтиб, Испанияга бостириб кирдилар ва уч йил давомида Жанубий ва Марказий қилоятларни эгаллади. Ерли халқнинг каттагина қисми яриморолнинг шимолидаги тоғли ўлкалар Бискайя ва астрияда яшинириб, кейинчалик Арагон давлатини туздилар. Испаниянинг араблар томонидан забт этилиши испан араби Аҳмад ибн Муҳаммад ар-Розий (вафоти 955-йил) томонидан ёзиб қолдирилган. Араблар томонидан Приней яриморолининг босиб олиниши инсоният тарихининг янги соҳифасини очди. Александр орзу қилган Шарҳ ва Ғарб синтезининг янги даври бошланди. “Шарқ фақатгина Оврупо маданиятининг ривожига таъсир этибгина қолмай, умуман Ўрта аср Оврупа одамнинг тафаккури характерини тубдан ўзгартириб юборди. Инсониятни даставвал босиб олганлар ҳам Марокашликлар бўлиб кейинчалик Мавританияликлар ва бошқа араб мамлакатлари вакиллари ҳам Приней яриморолига кўчадилар. Ерли халқнинг ҳам маълум қисми зўравонсизлик, иккинчи даражали фуқаро бўлмаслик учун исломни қабул қилади ва оз вақт ичида араблар билан бирлашиб кетади. Х асрга келиб Испания аҳолисини асосан мусулмонлар ташкил этган. Араб Испанияси халифаликдан узоқда жойлашган бўлиб, кўп масалаларда мустақил сиёсат олиб борган. Халифалик марказида хокимиятга оббосийлар келгач, Уммавийлардан бўлган Абдураҳмон 755-йил Ғарбда Уммавийлар хукмронлигини тиклайди. Давлат – пойтахти Кордовада

(Қурдоба) жойлашади. 929-йилга келиб Абдураҳмон III ўзини мустақил халифа деб эълон қилади. Испанияда Уммавийлар хукмронлик қилган давр, мамлакатнинг иҳтисодий-маданий гуллаган даври бўлган. Абдураҳмон III Шарқий ислом мамлакатлари, айни замонда Оврупа мамлакатлари билан савдо, маданий алоқалар ўрнат бошлайди. Арабча сўзлар араб тили элементлари ҳозирги замон Испан тилида, айниқса топонимикасида кўплаб топиш мумкин: Гвадалквивар–ал-Вади-л-кабил, Гвадалавлар-ал-Вади-л-абйяд, Алмодовар- ал-Мудаввар, Исналар-Хисн, ал-ҳажар, Мединасели-Мадинат Салим, Кала тайюд- Қалъат Айюб, Албасета-Ал-Восит каби жойлар, дарёлар номларини кўплаб учратиш мумкин. Ҳатто бирор туманнинг ҳокими халигача “алкалд”, яъни “ал қоди”” (қози), “уй” сўзини арабча “албанил” деб атайдилар. Испания араб маданияти ва араблар орқали, халифаликнинг ҳамма минтақалари илми, санъати ва архитектура ютуқларини бошқа Оврпа мамлакатларига ўтказиш воситачиси бўлган. Испаниядаги гуллаган одоб араб шаҳрлари “Кордово, Толедо, Севилъя, Волюдилис, Валенсия, мурсия, Гранаданинг шухрати Оврупа мамлакатларига тарқалади, короллар, императорлар уларга элчилар вакиллар юбориб бу шаҳарлар ҳақида аниқ маълумотлар олишга уринадилар. XII аср ўрталарида яшаб ижод этган немис шоираси Хрозвифа (Розита фон Хондерсхейм) Курдова “ер куррасининг зийнати, муқаддам шаҳар... у гўзаллиги, бой хашаматли ҳаёти, донишманлиги билан ном таратган....” дейди. Уч жилдлик “Испан адабиёти тарихи”нинг муаллифи Тикнор эса “Кордово ҳётининг энг ажойиб даври 750 йил шаҳарни босиб олганидан, то 1236 йил испанлар қўлига утгунча бўлган даврда тафаккур, илм-фан, адабиёт ва умуман маданият ривожининг шунчалик олий чўққисига чиққан эдики, бундай холатни Оврўпанинг бошқа минтақасида ахтариш умуман беъманилик эди” дейди. VIII асрнинг биринчи ярмида араб шеърияти тараққиётининг маълум даражасига кўтарилган бўлиб, унинг қонун қоидалари ҳам ишланиб бўлган эди. Бу даврда шеъриятнинг мадҳ, ғазал, васф, қасида ва муқиттаот турлари мавжуд бўлиб, маросим ва тантаналарда ижро этилган. Ғазал жанрининг энг ривожланган даври

XI-XII асрларга тўғри келади. X - XI асрлар Испанияда араб маданиятининг гуллаган даври бўлди. Мамлакат 31-давлатларга бўлиниб, хар бир ҳоким ўзини халифа даражасида тасаввур этади, саройни маданият, илм-фан, санъат, адабиёт арбобларининг макодниек хис этади. Назм, назр, фикх, илм-фан, санъат, меъморчиликда бир- биридан зўр бўлган истеъдод эгалари етишиб чиққанлар. Шоир Ибн зайдун (1003- 1071) файласуф, ёзувчи ибн Хазм (994-1064) Ибн Туфайл (1110-1185) олим, файласуф Ибн Рушд, сўфий файласуф ибн ал-Арабий, Яҳудий файласуф рабби Моше бен Маймун (Маймонид 1135-1204), тарихчи саёҳатчилар Ибн Жубайр (1145-1228), ибн Баттута (1304-137), ҳоким шоирлар ал-Муътадид (1012-1069), Ибн Аммар (1031-1083), ал-Муътамид (1040-1095), Ибн Ҳамис (1055-1132) ва бошқалар, шулар жумласидандир. Бу даврнинг энг буюк шоири Ибн Зайдун, шохнинг қизи, шоира ал-Валадга бўлган мухаббатини, махбубанинг гўзаллигини ва бепарволиги, ўзининг бахтсизлиги самимий байтларда юксак маҳорат билан куйлайди. Ўзи хизмат қилган, лекин яхшиликни билмаган Альмоҳад ҳокимларига ҳажвлар ҳам ёзади. Испаниядаги араб тилидаги шериятда араб ярим оролида қадим даврларда шаклланган бедиун шеърияти анъанаси давом эттирилиб, шоирлар умрида кўрмаган чўлу биёбон, қум борханлари, туя образларини шерларига киритадилар. Кейинчалик X-XI асрларда бу қадимий анъанавий тимсоллар жуда камаяди, ерни кўпроқ гўзаллик, ҳаёт лаззатларини куйлаш, ҳомийлик қилувчи ҳокимни мадҳ этиш кўпинча уни маҳбуба сифатида назарда тутиб унга ўз садоқатини изҳор қилиш каби шарқ шеъриятига хос хусусиятлар қўлланади. Панд-насиҳат ҳам кенг ўрин олган. Бу вақт адабиётига бадиий юксак маҳорат ўта назокат ва айни вақтда ҳиссиётпарастлик характерлидир. Ал-Андалус шеъриятининг асосий мавзуи ишқ-мухаббат, махбуба, табиатнинг гўзаллиги, гуллар, айиш ишратга асосланган гўзал ҳаёт, классик шарқ адабиёти араб, форс ва туркий тиллардаги шеъриятдан фарқли ўлароқ. XI-XII аср испан араб шеъриятида махбубага бўлган муносабат анча енгил, жисмоний гўзаллигини мақтаб, ҳиссиётга кўпроқ ўрин берилади. Испанияда араб шеъриятининг мувашшах ва зжал жанрлари кенг ривожланади. Мувашшах яратган

шоирларнинг машҳури Абу Бакр Муҳаммад ибн Зуҳр (1110-1111 йиллар вафоти) эди. Араб шеърияти байт, мувашшах эса банд асосига қурилади. Бу жанрлар икки халқ адабиётининг ўзаро бирлашуви натижасида дунёга келган икки маданият махсулидир. Зажалнинг энг ривожланган даври XII аср бўлиб унга асосан солган шоир Муҳаммад ибн Муаффа ал Қабри (тахаллуси эл-Сиего, яъни кўзи ожиз, кўп маъносини билдиради)дир. Шоир Кордово атрофидаги қабрида дунёга келиб, Кордово амирларидан Абдуллоҳ ва Абди-ар-Раҳмон III даврида IX-X асрларда яшаб ижод этган. Ал-Кабри кашф этган шеър тури ашула сифатида айтишга мўлжалланган бўлиб, “марказ” деб аталувчи нақорат (2 мисра) ва мазмунан ундан келиб чиққан “агсан” деб аталувчи тўртликлардан иборат бўлган. Испнияда ҳам кўплаб тазкира ва тўпламлар, лўғатлар яратилган. Буларнинг орасида кенг тарқалганида Ибн Сид (1006-1066) лўғатидир. Испанияда одоб-аҳлоқ ҳақида ҳам асарлар яратилган. Улар орасида энг машҳури Абу Бакр ат-Туртушнинг (1069- 1130) “Сирож ал-Мулук”, Йусуф ибн Ат Шайхнинг (1132-1207) ҳикоятлар тўпламидир. Тазиралар орасида Абул Валид ал-Химйарийнинг (1026-1084) баҳор ва гулларга бағишланган тазкираси испан-араб адабиёти тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Ибн Хазмнинг ўша даврда кенг тарқалган. “Тоукал-ҳаммана” фалсафий рисоласини ишқий шеърлар тазкирасини ҳам дейиш мумкин. Чунки муаллиф ишқ ҳақидаги фалсафий-аҳлоқий рисоласида келтирилган фикрларни турли шоирлар асарларидан олинган парчалар билан далиллайди. Ибн Бассомнинг (вафоти 1147-йил) “Аз-Заҳра” тазкирасида ал-Андалус шоирлари ҳақида маълумотлар ва асарларидан намуналар берилган. Испан араб адабиётидаги энг паст табақадан чиққан айёр, ақлли, тадбиркор шум бола саргузаштлари тасвирланадиган, саж усулида ёзиладиган хикоячилик, қиссачилик ҳам шаклланди. Бу турдаги дастлабки асарларнинг муаллифи Бади ал-Замон ал- Ҳамадоний (969-1008) эд. Кейинчалик бу жанр кенг тарқалди. Булар орасида энг характерлиси ал-Харирийнинг (1054-1122) “Мақомат” тўплами ва Яҳудий тилида ёзилган Йехуда ал-Харизийнинг 91165-1225) “Такмон”и дейиш мумкин. Кейинчалик Оврупа адабиётида бу жанрга тақлидан кўплаб асарлар яратилган.

Испанияда ривожланган насрий адабиёт вакилларининг энг буюги Кордоволак Абу Муҳаммад Али ибн Аҳмад ибн хазм (994-1064) бўлиб, ёзувчи Оврупада Абенхазам номи остида танилган. Ибн Хазм ўз даврининг беқарор ҳаётини бошидан кечирган, замонасининг кўзга кўринган исломшунос, фақҳшунос олими сиёсий арбоби эди. Аммо беқарор сиёсий турмуш 1031 йилдан бошлаб ижодкорнинг дарбадар ҳаёт кечириши ва фақат ижодий иш билан шуғулланишига сабаб бўлади. Олимнинг биринчи асари “Тоукал ҳаммана” (Кабутарнинг зебигардони) ҳаммани хайратга солади. Чунки асар ишқ масаласига бағишланган бўлиб, асосий қисм ишқий мазмундаги ғазаллар бўлиб, хикоятлар, саройлар, ҳарамлар ҳаётидан олинган эпизодлар билан бойитилган эди. Испанияда ижтимоий фанлар орасида айниқса фалсафа ривожланган. Унинг дастлабки вакили Ибн (вафоти 1138 йил) асосий асари “Хилватга чекинганнинг ҳаёт тарзи”да бойликка берилиб кетган замондошларини танқид қилиб хилватга чекинишга чақиради. Файласуф риволада кўпроқ ахлоқ масалаларини кўтаради. Испаниядаги ислом фалсафасининг дастлабки йирик вакили Абу Бакр ибн Туфайл (1105-1185 Оврупада Абубасер) Алмоҳад халифаси Абу Йақуб Йусуф (1163-1184) даврида вазир сарой шифокори даражасига кўтарилади. Файласуф номини дунёга танитган фалсафий асар “Хайй ибн Яқзон”дир. Асар ўша даврларда кенг тарқалган бўлиб, деярли Оврўпа тилларига ағдарилган. Испан арабларига доир файласуфларнинг бир буюк вакили Муҳийиддин ибн ал-Арабий 91165-1240) эди. Аммо ал-Арабий диний фалсафа тариқат йўлининг авлиёлар тўдасига қўшилган вакилидир. Испанияда тариқатнинг бир неча ҳил оқимлари, уларнинг вакиллари мавжуд бўлган. Аммо уларнинг орасида ислом шарқи маънавий ҳаётида сезиларли из қолдирган ал-Арабий эди. Ибн ал-Арабий Мурсияда тўғилган, Испания ва Шимолий Африкада таълим олган. У 1201 йил араб мамлакатларига зиёратга жўнайди ва қолган умрини Макка, Боғдод ва Дамашқда ўтқазади. У ерларда тариқатни ўрганади ва бу фалсафий йўналишнинг энг кўзга кўринган назариячиларидан бирига айланади. Ибн ал-Арабий “ваҳдат ал-вужуд” таълимотининг асосчиси, унинг асосий фалсафий қарашлари “Фасус ал-ҳикмат (1230) ва “Футухат” асарларида ифодасини

топган. Ибн ал-Арабийнинг издошлари жалолиддин Румий (1207-1273) ва Шабистарий (1287-1320), умуман тасаввуфнинг бошқа оқимларига ҳам таъири катта бўлган. Насрийларнинг Гранада давлати то 1492 йилгача яшайди. 1474 йили Кастилия тахтига малика Изабелла, 1479 йил эса Афган тахтига эса шахзода Фердинанд IV ўтиради. Ҳар иккала тахт меросхўрлари никоҳи натижасида Кастилия ва Арагон бирлашиб, Испания яхлит христиан давлатига айланади. 1462 йил христианлар Гибралтарни араблардан тортиб оладилар, бу ходиса Гранаданинг ҳарбий жиҳатдан заифлигини кўрсатади. Гранада давлатининг ўзида жамиятда хамжиҳатлик йўқ, тахт учун кураш, иғво, фитна, диндорлар хуружи кучли эди. Исавийлар бундн жуда усталик билан фойдаландилар. Натижада 1492 йили Гранада жангсиз тасли бўлди. Насрийларнинг охирги амири Абу Абдуллоҳ Андалус билан видолашди. Бу воқеа ҳақида Испанлар таъсирли баллада ҳам яратганлар. Юқорида келтирилган осойишта ҳаёт узоқ давом этмайди. 1499 йили Гранададаги шарқ қўлёзма китоблари саҳланаётган бой кутубхона ёндирилади. Юз минг китоб куйиб кул бўлади, аввал Кордова халифалари кутубхонасида тўрт юз минг ўқлёзма куйдирилган эди. Буюк аждодларимиз Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср Фаробий, Марзавий, Юсуф Хос Хожию, Ибн ал-Ироқ, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, ал-Хўжандий каби зотларнинг мерослари бизгача тўлиқ етиб келмаганининг сабаби бежиз эмас. Хуллас мусулмонларни тақиб этиш бошланади. Натижада 1500 йил Гранада аҳолиси қўзғолон кўтаради. 1502 йил исавия динига ўтиш ёки яриморолни ташлаб кетиш шартини қўядилар. Кўпчилик она юртини ташлаб кетади. 1525-1526 йилларни яриморолнинг бошқа ўлкаларида ҳам шу воқеа такрорланади. Шундан сўнг Испанияда расмий равишда исломга этиқод қўйган одамлар қолмайди, аммо махфий равишда ота боболар эътиқодига содиқ қолганлар юз йиллар давомида яшайдилар. Бундай муносабат яхудий динига мансуб одамларга нисбатан ҳам қўлланган. Испанияда араблар ҳам испан мусулмонлари томонидан яратилган илмий, фалсафий, бадиий асарлар аввал шарқий ўлкаларга камроқ тарқалган, Реконкиста

ғалаба қозонгандан кейин олимлар, адиблар шахсий кутубхоналарини ўзлари билан олиб кетган бўлсалар керак. Хозирги кунда араб испанияси маънавий бойлигининг анчагина қисми Марокаш, Тунис, Фес каби шаҳарлар кутубхоналари ва шахсий кутубхоналарда сақланмокда. Испаниянинг маънавий бойлиги эндиликда умуман ислом Шарқи халқларининг меросига айланган. Испанияда араблар ҳукмронлигини яҳудийлар маданиятини юзага келтирди. Узоқ асрлар давомида тарқоқ яшган миллат ўзининг маданиятини ривож эттиришдан ожиз эди. Испан халифалари ва амирлари яҳудий миллати вакилларига мамлакат дарвозасини кенг очиб бердилар. Улар бу давлатда бошқа халқлар билан тенг ҳуқуқли бўлиб яшадилар. Бу холат уларнинг савдо-сотиқдан ташқари илм-фан, ижодиёт билан шуғулланишига имконият тўғдирди.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Қурьони карим (арабча) Мадииа, 1406 йил ҳижрий. 2. Ал-Қуръон ал-Карим. Таржимоп ва тафсир қилувчи Сай-йвд Маҳмуд ибн Саййид Назир аг-Тарозии ал-Маланнй. Ўзбек араб ёзувидан нашрга тайёрловчи. еўзбошн ва изоҳдар муал-лифи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Ғ.Ғулом номидаги адаби-ет ва санъат шшриёти. 2000, 200Х 3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 1-жилд. Таржимон З.Исмоилов. Т., Қо-муслар бош таҳририятн, 1997. 4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад и&н Исмоил ал-Бухорий. Ҳалис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 2-жилд. Таржимонлар: М.Набихоиов, Б. Набихонои. Т., Қомуслар бош таҳрирюгти, 1997. 5. Абу Абдумоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 3-жилд. Таржимонлар: Р.Қосимов ва Б. Набихонов. Т., Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 6. Абу Абдулюҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (&т-Жомсъ ас- саҳиҳ). 4-жилд. Таржимон Абдулғани Аблуллоҳ ўғли. Т., Қомуслар бош таҳририити. 1997. 7. И.Абдуллаев. Абу Маисур ас-Саолибнй. Т.,«Ўзбскистон* иашриёти. 1992. 8. И.Абдуллавв. Берунийта замондош шоирлар. Т., «Фан» нашриёти. 1975. 9. И.Абдуллаев. Бухоронинг арабттйнавис шоирлари. Т., «Фан» нашриёти. 1965. 10. ИАбдуллаев. Носир Бухорий. Ўз.КП Марказий комите-ти нашриёти, Т., 1969. 11. И.Абдуллаев. Ҳ. Ҳикматуллаев. Самарқандлик олимлар. Т., *Фан» нашриёти. 1969. 12. Абу Мансур ас-Саолибий. Ажойиб маълумотлар. Тадқиқ қилувчи, таржимон, изоҳ ва кўрсаткичларни тузувчи. И.Аб-дулласв. Т., Абдулла Қодирий номидаги хатқ мероси наш-риёти. 1995.

Похожие

Араб тили ва араб маданияти

Араб халифалигига карши халк озодлик харакатлари

Уммавийлар ва Аббосийлар даврида араб халифалиги

Араб Мухаммадхон Ибн Хожи Мухаммад Окатойхон Угли

Араб истилоси даври Урта Осиё халклари мусика маданияти