Араб Мухаммадхон Ибн Хожи Мухаммад Окатойхон Угли - История - Рефераты

Араб Мухаммадхон Ибн Хожи Мухаммад Окатойхон Угли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

www.arxiv.uz Араб Муҳаммадхон Ибн Ҳожи Муҳаммад Оқатойхон Ўғли 1598 йилнинг ўрталарида Бухоро хони Абдуллахон ўлгач, Эронда қувғинда юрган Ҳожимхон тезда йўлга отланиб, саккиз кун деганда Урганчга етиб келди. Янги шароитда у Урганч билан Вазирни ўзи олиб, Хива билан Котни Араб Муҳаммадхонга, Ҳазораспни Исфандиёр султонга берди. Икки йилдан кейин Ҳожимуҳаммадхон Урганч ва Вазир қалъалаларини бошқаришни Туркиядан келган ўғлига топширди. Ўзи эса Хивада кичик ўғли Араб Муҳаммадхон олдида турди. Ҳожи Муҳаммадхон даврида Хоразмда ўрнатилган осойишталик боис қишлоқ хўжалиги ва ирригация қурилиш ишларига эътибор кучайди. Урганч ва Кат ҳокими Али Султон ташаббуси билан Янгиариқ ва Тош Ёрмиш ариқлари қазилди. Ҳожи Муҳаммадхон 1602 йилда 83 ёшида дунёдан ўтди. Тарихий манбаларда Ҳожимхон номи билан Хива шаҳрининг Хоразм хонлиги пойтахти қилиб белгиланганлиги қайд қилинади. Шу даврда Хива зарбхонаси Ҳожи Муҳаммадхон (1592-1603) томонидан ташкил қилиниб, бу ерда Хива хонни номидан мис танга зарб қилинган унда шундай сўзлар ёзилган. “Фулс Хоразми” (Хоразм пули) “Зарб дар ул – Ислом” Хоразм Ислом салтанатида кўпайтирилган дейилган яна Исфандиёрхон I (1623-1642) даврида бу ерда мис ва кумуш пуллар зарб қилинган. Шу даврдан бошлаб рус манбаларида Хоразмдаги давлатнинг номи Хива хонлиги деб ёзила бошланди. 1602 йилда Хива хонлиги тахтига Араб Муҳаммадхон кўтарилди. Шу йили хоннинг буйруғи билан Т Ў қ қалъси яқинида Амударёдан катта бир ариқ олинди. Мизон тушган вақтда ариқнинг соқаси к ўмилар ва наврўз арафасида қазув ишлари амалга оширилиб, қайта сув оқизилар эди. Сал вақтдан кейин ариқнинг кенглиги ўқ ёй ўқи етмайдиган бўлди. Ариқдан Мизда кх ондан то Б о қирғон яқинидаги Қуйғун деган жойларгача бўлган майдондаги

www.arxiv.uz буғдойзорларга сув очиларди. Далалар жуда катта бўлиб, Абулғозининг ёзишича , отлиқ киши ўн кунда барча буғдойзорларни айланиб чиқа олмасди. 1663 йил саратонда Урганчга 1000 га яқин Ўрол казаклари ва Дашти Қипчоқдан келган қозоқлар ҳ ужум қилдилар. Шаҳарда оддий халқдан бошқа одам йўқ эди. Хон ва унинг аскарлари Амударё бўйида бўлиб, ёрдам учун Хивага чопар жўнатилди. Шу вақт оралиғида ёв шаҳарни беаёв талади, мингдан ортиқ одамларни ўлдирди, яна шунча қиз - жувонларни олиб кетишга ҳозирланди. Аммо улар юртига қайтиб кетишга улгурмадилар. Урганч фожеаси ҳақида хабарни олган Араб Муҳаммадхон лашкарлари билан 7 кун деганда етиб келди. Бу вақтда казак ва қозоқлар Урганчдан чиқиб Амударё ёқасига келгандилар. Улар бу ерда ҳимоя тўсиқларини қуриб, икки кун қаттиқ жанг қилдилар. Хон қўшинлари душманни таъқиб этиб, Т ў қ қалъаси атрофларига қувиб чиқарди. Босқинчилар бу ерда ёғочдан истеҳком қуриб, балиқ овлаб тирикчилик қилиб турдилар. Уларни қамал қилган Араб Муҳаммадхон 15 кун деганда тор - мор келтирди. Урганч ва Мизда кх он оралиғидаги унумдор ерларни кўрган хон, қозонган зафари шарафига янги ерлар ўзлаштириш мақсадида Т ў ққалъаси яқинида катта канал қаздирди. Муарри х Абулғозининг ёзишича , казак ва қозоқлар босқинидан кейин ярим йил ўтгач, Шимолий Хоразмга қолмиқлар бостириб келди. Улар Хожакўли ва Шайх Жалил тоғининг орасидан ўтиб, то Т ў қ қалъасигача дарёнинг икки тарафида ўтирган элни босди. Душманга қарши ҳаракат қилган Араб Муҳаммадхон Абуричи деган жойгача қолмиқларни қувиб бориб, асир ва молларни олиб қайтди. Қолмиқлар жон сақлаш мақсадида бор - бутини ташлаб қочиб кетдилар. Яна 10 - 12 йилдан кейин қолмиқлар Хоразмга иккинчи бор бостириб келдилар. Бу сафар улар Б о қирғон элатини талаб, кўплаб мол ва одамларни асир қилиб олиб кетдилар. Қолмиқлар кетидан юборилган аскарлар босқинчиларга ета олмасдан орқага қуруқ қайтдилар. Араб Муҳамадхон ҳукмронлигининг дастлабки йилларида тожу - тахт учун кураш давом этди. Найман уруғи вакиллари хон ўрнига Хисрав султон исмли Элбарсхон авлодига мансуб амалдорни қўйишни режалаштирдилар.

www.arxiv.uz Мовароуннаҳрдан Хивага келтирилган Хисрав султонни тахтга кўтариш ҳақидаги маслаҳатда қатнашган икки киши шерикларини сотиб қўйди. Натижада Араб Муҳаммадхон Хисрав султонни тутиб олиб, ўлдиришга ҳукм қилди. Бу ишни Хисрав султоннинг иниси Бобо мирзо амалга оширди. Орадан икки йил ўтиб уйғур уруғи оқсоқоли Понашмирзо фатвоси билан Самарқанддан Хасанқулихон авлодидан бўлган Солиҳ султон деган кишини яширин равишда Урганчга олиб келдилар. Исёндан хабар топган Араб Муҳаммадхон тезда Хивадан Урганчга борди ва халқни маслаҳатга чорлади. Урганчликлар уни ёқладилар ва қозоқлар олдига борган 200 га яқин одамлар ҳам қочиб кетдилар. Қўлга олинган Солиҳ султон ўлдирилди. Хон исёнчиларни жазолаш ёки авф этишни фуқаронинг ўзига ҳавола қилди. 1616 йилга келиб тахт ва мансаб учун талашиш мажароларига Араб Муҳаммадхоннинг ўғиллари ҳам қўшилдилар. Унинг Исфандиёрхон, Ҳ абаш, Элбарс, Абулғози, Шариф Муҳаммад, Хоразмшоҳ ва Афғон султон исмли 7 нафар ўғли бор эди. Отасининг тахтга ўтирганига 14 йил бўлганда 16 ёшли Ҳ абаш ва 14 ёшли Элбарс султонлар ёв бўлиб қолдилар. Отаси Урганчга кетган вақтида улар қўшин тўплаб Хуросонни талаб қайтдилар. Оға-инилар лашкарининг кўпи уй-жойларига тарқаб кетди ва 70-80 киши улар билан Пешгоҳ деган жойга келиб тушди. Ўғилларининг нохолис нияти борлигини билган, аммо уларнинг кучидан бехабар Араб Муҳаммадхон Хивага йўл олди. Шу билан бирга Вазир қалъасини ўғилларига берганини эълон қилди. Ўз навбатида Элбарс 4 минг навкари билан Хивага келиб отасини кўриб кетди. Орадан 5 йил ўтгач, Элбарс султон Обивардга юриш қилишни режалаштирди ва отасидан ёрдам олиш учун Хивага келди. Аммо бу вақтда хон Урганчга кетганди. Отасидан хабар келгунча Элбарс Хивага кириб келди. Тез орада Хивага қайтган Араб Муҳаммадхон Хастагон деган жойга келиб тушди. Бундан хабар топган Элбарс 500 навкарини жўнатиб, хонни тутиб келишни буюрди. Катта бир ҳовлига қамалиб қолган хон ва унинг ўттизга яқин аскарлари қаттиқ қаршилик кўрсатдилар. Қоронғ у тушгач,

www.arxiv.uz Элбарс навкарлари деворни тешиб ичкарига кирдилар ва хонни тутиб Хивага олиб кетдилар. Элбарс отасини бир уйга қамаб, олдига соқчи қўйди. Ўттиз йилдан буён йиғилиб келинаётган хазинани талади. Отасининг бекларини туттириб, молини тортиб олди. Сўнгра ўмарган молларини олиб Вазирга отланди. Аммо унинг зафари узоқ давом этмади. Элбарс Хивада зўр а вонлик қилаётган дақиқаларда Исфандиёр султон Ҳазораспда, Ҳ абаш, Абуғози ва Шариф Муҳаммад султонлар Урганчда лашкар тўплаш билан овора эдилар. Оқсоқоллар ака-укаларнинг қон тўкишларига фатво бермадилар. Элбарс шу баҳона билан Араб Муҳаммаднинг жонини узиши мумкин деб х авфсирадилар. Элбарс Хивани тарк этгандан кейин Араб Муҳаммадхон Урганчга келди. Бу ердаги ўғиллари билан Элбарс султон устига юриш қилди. Натижада унинг у й-жойи ва эли қирғин қилинди, ўзи эса 5–6 кишиси билан қирга чиқиб кетди. Абулғози ёзишича, у мазкур воқеалардан кейин отаси билан узоқ мулоқотда бўлган ва акаларини ўлдиришни маслаҳат берган. Аммо отаси ва акаси Исфандиёр султон укасининг бу таклифини рад қилишган. Ўз навбатида Ҳ абаш ва Элбарс султонлар ўз укасининг ташаббусидан хабардор бўлгач, унга душманлик қилишни ният қилиб қўйганлар. Ушбу вазият Абулғозини отаси изидан Хивага кетишга мажбур қилади ва унга Кот шаҳри ҳокимлиги инъом қилинади. У Котни 6 ой бошқарди. Ўғиллари Элбарс ва Ҳ абаш султоннинг ноўрин ишлари Араб Муҳаммадхонга тинчлик бермасди. Хон лашкар тўплаш ва Вазирга юришга фармон берди. Бу ҳақда хабар топган Элбарс ва Ҳ абаш ҳам куч тўплаб, Хивага юриш бошладилар. Тошли Ярмиш ариғи соқасига етганда ҳар икки томон ўртасида жанглар бошланди. Ҳ абаш султон асир тушган отаси Араб Муҳаммадхоннинг кўзини ўйиш тўғрисида фармон берди ва кекса хонни Хивага келтириб, қамаб қўйдилар. Қитъа: Арабхон ким қилиб адли ошкора, Онинг даврида расм зулм қолди.

www.arxiv.uz Фалак бу важоҳдин айлаб онга зулм, Кўзи нурин, кўзининг нури олди. Енгилган Исфандиёр, Шариф Муҳаммад ва Хоразмшоҳ султонлар Ҳазорасп қалъасига яшириндилар. Абулғози аввал Котга қочди, кейин эса Бухоро хони Имомқули ҳузурига жўнаб кетди. Ҳ абаш ва Элбарс султонлар кучлари Ҳазорасп қалъасини 40 кун қамал қилиб турдилар. Куч билан қалъани бўйсундиришга кўзлари етмагач, музокара бошладилар. Натижада Исфандиёр султонга Маккага кетишга рухсат берилди. Шариф Муҳаммад султонга Кот шаҳри топширилди. Араб Муҳаммадхоннинг кичик ўғиллари – Хоразмшоҳ султон 12 ёшда ва Афғон султон 10 ёшда бўлганлиги сабабли Хивада оналари қарамоғида қолдирилди. Ҳ абаш султон Урганч ва Вазирни, Элбарс султон эса Хива ва Ҳазораспни бошқардилар. Ўғиллари юрт бўлишаётганини кўриш насиб қилмаган Араб Муҳаммадхонни уч заифаси ва икки кенжа фарзандлари билан Қумқалъада тутқинликда ушлаб туришарди. Бир йилдан кейин Элбарс султон акаси Ҳ абашга айтмай отаси ва кичик иниларини Хивага олиб келди. Шу ерда отаси Араб Муҳаммадхон, укаси Хоразмшоҳ султон, акаси Исфандиёрнинг 3 ва 1,5 яшар ўғилларини ўлдиртирди. Кичик иниси Афғонни акам ўлдирсин деб Ҳ абаш султон олдига юборди. Аммо “... бу норасида боланинг нима айби бор ”, дея Ҳ абаш султон уни рус элчиси И.Д.Хохлов билан Россияга юборди. 1622 йил 12 декабрда Авғон Султон Москвага келди ва Шоҳ Михаил Феодорович саройига қабул қилинди. Авғон Россияда 26 йил яшаган ва 1648 йилда вафот қилган ва Касимова шаҳрида дафн этилган. Араб Муҳаммадхон кўр бўлиб Қумқалъасида яшаб юрганида бир шеър тўқиб айтган экан. Қатиқ деб ичганим, айрон экан билмадим, Ўстирган фарзандларим ҳайвон экан билмадим,

www.arxiv.uz Қурдирган кошоналарим вайрон эканин билмадим, Шоҳ эканман деб юрсам, гадо экан им билмадим. Арабхон Хивада бир мадраса бино қилдирган бўлиб, у мадраса чўбкори (Хивада буни нигирик дейди) усл у бида қурилган. Мадраса Оллоқулихон замонида 1835 йилда қайтадан пишиқ ғиштдан тикланган. Ҳозир бу мадрасада “Ичан - Қалъа” музей давлат қўриқхонасининг асосий хазинаси жойлашган. Исфандиёр Маккага бормади ва Исфахонда шоҳ Аббос I (1587 - 1629) ҳузурида бироз тургач, рухсат олиб юртига қайтишга ҳаракат қилди, Абулғози Кат орқали Бухорога қочди. Шу орада нонкўр шаҳзодалар кўзи ожиз Араб Муҳаммадхонни Қум қалъасида “ тахтни бермадинг ”, деб қорнига пешқовуз тиқиб ўлдиришади. Ер юзида ўтган падаркушлар тахтда 6 ойдан узоқ ўтирмаганлар, шарқда бир ҳикмат бор: Падаркуш подшоҳиро нашояд, Агар шояд, зи шашмоҳе напояд. Маъноси: Отасини ўлдирган фарзанд шоҳликка ярамайди, яраса ҳам олти ойдан нарига ўтмайди, жумладан Элбарс билан Ҳабашни 6 ойдан кейин Исфандиёр тўра Эрондан келиб, отасини ва ўғилларини қасди учун қатл қилади.

Похожие

Сайид Мухаммадхон

Темур ва темурийлар даври тарихи тарихшунослиги

Мухаммад Рахимхон

Мухаммад Аминхон

Борбад Марказий мусикий фаолияти