Ислом ва давлатчилик - История - Рефераты

Ислом ва давлатчилик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143 KB

www.arxiv.uz Ислом ва давлатчилик РЕЖА: 1. Мусулмон жамоасида (илк ислом) олий ҳокимиятга бўлган ҳуқуқ 2. Мусулмон давлатчилиги концепцияси ва Шарқ мамлакатларининг ҳозирги давлат ҳуқуқи

www.arxiv.uz Шуни таъкидлаш зарурки, мусулмон жамоасида олий ҳокимиятга бўлган ҳуқуқ, халифалик ҳуқуқи тўғрисидаги масала милодий VII - X асрларда халифаликнинг ижтимоий-сиёсий тарихидаги энг муҳим ва энг кескин муаммолардан бири ҳисобланган. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан сўнг янги халифани сайлаш лозим бўлган. Макка ва Мадинада Пайғамбар билан бирга бўлган, ҳадисларни яхши билган, ҳаёти Расулуллоҳнинг Суннада тавсифланган ҳаётига монанд бўлган зотгина халифа унвонига муносиб ҳисобланган. Бу одамнинг фармойишларини мусулмонлар зудлик билан ва сўзсиз бажаришлари учун у анча катта нуфузга эга бўлиши лозим эди. Шуни айтиш керакки, дастлабки тўрт халифа бу талабларга тўлиқ жавоб берган. Улар араб тилидаги диний манбаларда «хулафо ар-рошидин», яъни «тўғри йўлдан борган халифалар» номи билан тилга олинади. Талабаларга эслатма! Халифа (араб. - ўринбосар, ноиб) - илк исломда жамоа ҳаётини шариат бўйича тартибга солиш ва Аллоҳ таоло кўрсатмаларига мусулмонлар томонидан амал этилишини назорат қилиш учун сайлаб қўйилган мусулмон жамоаси раҳбари. Халифа баъзи вазифаларда вафот этган Пайғамбарнинг ўрнини босади, деб ҳисобланган, кейинги ҳар бир халифа эса, шу вазифада ўзидан олдингисининг ўрнини босиши керак бўлган. +уръони каримда Одам ва Довуд Аллоҳнинг ердаги ноиблари сифатида халифалар деб аталган: «30. Эсланг, (эй, Муҳаммад,) Раббингиз фаришталарга: «Мен Ерда халифа (Одам) яратмоқчиман», - деганида, (улар) айтдилар: «Унда (Ерда) бузғунчилик қиладиган, (ноҳақ равишда) қонлар тўкадиган кимсани яратмоқчимисан? Ҳолбуки, биз Сенга ҳамдинг билан тасбеҳлар айтамиз ва

www.arxiv.uz Сени муқаддас деб биламиз. (Аллоҳ) айтди: «Мен сизлар билмаган нарсани биламан». 31. Аллоҳ Одам (Ато)га барча номларни ўргатди. Сўнг уларни фаришталарга (бирма-бир) кўрсатиб деди: «Агар ростгўй бўлсангиз, ана у нарсаларни номлари билан Менга айтиб берингиз!» (+уръони карим, «Бақара» сураси). «26. Эй, Довуд! Дарҳақиқат, Биз сени ерда халифа қилдик. Бас, сен (нафсу) ҳавога эргашиб кетмагин! Акс ҳолда, у сени Аллоҳнинг йўлидан оздирур. Албатта, Аллоҳ йўлидан озадиган кимсалар учун ҳисоб кунини унутиб қўйганлари сабабли қаттиқ азоб бордир». (+уръони карим, «Сод» сураси). Халифа сўзи Абу Бакр жамоа бошлиғи (амири) этиб сайланганидан кейин терминологик аҳамият касб этди. Иккинчи халифа - Умарга Аллоҳ Элчисининг халифаси деган ном берилди, лекин кейинроқ бу узун ном амир ал-мўминин (мўминлар ҳукмдори) деб ўзгартирилди. Кўпгина мусулмон мутафаккирларининг фикрича, халифа ҳокимиятининг қарор топиши «зарур» бўлган. У мусулмон давлати бошлиғига ва халифани сайловчи ва назорат қилувчи, шунингдек унга маслаҳатлар берувчи жамоа вакилларига ҳам, барча мусулмонларга ҳам юклатилган мажбурият саналган. Халифаликнинг зарурлиги ҳақидаги хулосани исботлаш учун ислом давлатшунослари диний ақидаларни ҳам, мантиқий далилларни ҳам келтирганлар. Диний ақидалар орасида мусулмонлар диний мажбуриятларни адо этишлари ва умуман ислом ҳуқуқи қоидаларини бажаришлари учун халифа назорати зарурлиги таъкидланган. «Оқилона» сабаблар қаторида шариат қоидаларига асосланган исломий адолатга эришиш учун жамоа аъзолари ўртасидаги низоларни ҳал қилиш зарурлиги айтилган. Лекин халифалик фойдасига илгари сурилган барча

www.arxiv.uz оқилона далиллар марказида доим давлат ва жамоат ишларида тартибсизлик ва ўзбошимчаликка йўл қўймаслик зарурати турган 1 . Шиалик йўналиши вакиллари халифаликнинг зарурлиги ғоясини янада қатъийроқ ҳимоя қилганлар. Шиалар Имоматни (улар давлатни шундай деб атаган) Муҳаммад Пайғамбар (САВ) миссиясининг давоми ва муқаррар якуни деб ҳисоблаган. Улар имоматни қарор топтириш жамоа бурчи эмас, балки Аллоҳнинг ҳуқуқи деб билган. Шуни таъкидлаш лозимки, шиаларда мусулмон давлати ҳуқуқий институт эмас, балки диннинг илк асосларидан бири, Исломнинг «таянчи» ҳисобланади. Имомат ҳуқуқ фани предметини ташкил этмайди ва ҳуқуқшунослар томонидан таърифланган нормалар ёрдамида таърифланмайди, балки Аллоҳнинг ҳукми билан узил-кесил белгиланган шакл ҳисобланади. Шу боис шиалар Имоматдан воз кечиш ёки ҳатто унинг муайян шаклини танлашни жамоага топшириш мумкин эмас, деб таъкидлайдилар. Дастлабки тўрт халифани сайлаш тафсилотлари бу тадбир оддий қабила бошлиғини сайлашдан кам фарқ қилганидан далолат беради. Бунда ҳокимиятга бўлган ҳуқуқнинг бирдан-бир манбаи кўпчиликнинг хоҳиш- иродаси бўлган. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан сўнг мусулмонларнинг гуруҳларга бўлинишига сабаб бўлган жамоа раҳбари хусусидаги баҳсларда қуйидаги ҳолатлар аниқ-равшан кўриниб турган: 1) у мусулмонлар жамоаси (умма) томонидан сайланиши лозим деган фикрга ҳамма қўшилган; 2) жамоа маъқул деб топган, кўпчилик мусулмонларнинг диққат- эътиборини қозонган одамгина сайланиши мумкин бўлган. Раҳбар лавозимига ким даъвогар бўлиши мумкин, деган масаладагина уламолар бир фикрга кела олмаганлар. Муҳаммаднинг кутилмаган вафотидан сўнг муҳожирлар ва ансорлар ўртасида низо чиққан. Чорёрлардан бири, буюк давлат арбоби Умар ибн Хаттоб ал-Фарруҳ (тахминан 585-644)нинг 1 +аранг: История политических и правовых учений. Учебник для вузов. Под общей редакцией члена-корреспондента РАН В.С.Нерсесянца. - М.: ИНФРА, 1996. - 137-138-б.

www.arxiv.uz воситачилигида бу низога барҳам беришга муваффақ бўлинган. Айнан у Абу Бакрни халифа этиб сайлаш (632 й.) ташаббускори, унинг яқин маслаҳатгўйи бўлган, ўз куч-ғайрати ва қатъияти билан унга мадад бериб турган. Талабаларга эслатма! Муҳожир (араб. «ҳижрат қилган») - Макка фатҳига қадар Муҳаммад Пайғамбарга (САВ) эргашиб Мадинага кўчиб борган мусулмон. Ансорлар (араб. - «ёрдамчилар») - Муҳаммад Пайғамбар (САВ) саҳобалари бир табақасининг номи. 622 йил Маккадан Мадинага кўчиб борган мусулмонлар (муҳожирлар)га ва Муҳаммад Пайғамбарга (САВ) ёрдам берган ҳамда ислом динини қабул қилган мадиналик Авс ва Ҳазраж қабилаларининг аъзолари. Муҳожирлар ислом динини қабул қилган мадиналиклар - ансорлар билан бирга мусулмон жамоасининг энг сара қисмини ташкил қилган. Аллоҳнинг Элчиси вафот этганидан сўнг муҳожирлар ва ансорлар ўртасида жамоада ҳокимият учун кураш авж олди. Бу курашда муҳожирлар ютиб чиқди. Шуни таъкидлаш зарурки, барча ислом халифалари маккаликлар авлодидан бўлган. Халифалик уламолари Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) авлодлари (ҳошимийлар), Пайғамбар саҳобалари (муҳожирлар ва ансорлар), Макканинг айрим нуфузли қавмлари (айниқса умавийлар)дан ва олдинги қабила оқсоқолларининг бир қисмидан ташкил топган. Шу даврда мусулмонлар жамоаси ва араб давлати ўртасида фарқ бўлмаган. Жамоа +уръон ва Сунна асосида бошқарилиши лозим деб ҳисобланган. Халифалик ҳокимиятининг диний ва дунёвий (сиёсий) вазифалари ҳам фарқланмаган; лекин кейинроқ улар фарқлана бошланди. Барча мусулмонларнинг тенглиги расман тан олинган. Учинчи халифа - Усмон даврида халифалик тўлиқ умавийлар ва уларнинг издошлари, бошқача айтганда, маккалик зодагонлар фирқаси қўлига ўтди. Кекса муҳожир ва Пайғамбарнинг куёви Усмон ўта тақводор

www.arxiv.uz мусулмон сифатида довруқ қозонган эди. У ўз атрофига умавийлар уруғи аъзоларини тўплади. Талабаларга эслатма! Умавийлар (661 - 750 йиллар) - араб халифалари сулоласи. Асосчиси - маккалик йирик савдогар ва қурайшийлар зодагони Абу Суфённинг ўғли Муовия. Халифаликдаги барча муҳим лавозимлар, чунончи, саркарда ва вилоят ноиблари лавозимларини умавийлар уруғи аъзолари ёки уларнинг тарафдорлари эгаллади. Улар ўз мавқеидан ерларни босиб олиш ва бойиш учун фойдаландилар. Хусусан, Муовия ибн Абу Суфён бой Сурия ноиби этиб тайинланди. Ижтимоий тенгсизликнинг кучайиши умманинг кўпгина аъзолари норозилигига сабаб бўлди. Халифаликда Усмон ҳокимиятига қарши мухолифат юзага келди. +ўшин ва вилоятлардаги зодагонлар ўртасида халифа Усмон сиёсатига қарши норозилик кучайди. Айнан шу даврда Муҳаммаднинг куёви, унинг суюкли қизи Фотиманинг эри Али ибн Абу Толиб тарафдорлари гуруҳи ёки фирқаси ташкил топди. Унинг тарафдорлари «Али шиаси» ёки арабчадан таржимада «Али фирқаси» деб номланди. Шиалик йўналишининг номи шундан келиб чиққан. Талабаларга эслатма! Шиалик (араб. - гуруҳ, фирқа, тарафдорлар) - исломдаги асосий йўналишлардан бири. Ўзининг тарқалиши ва ижтимоий-сиёсий моҳияти жиҳатидан исломда суннийликдан кейин иккинчи ўринда туради. Шиалар Али ва унинг авлодларинигина Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) қонуний ворислари деб тан олади . Суннийлар (тўлиқ номи: «аҳли сунна вал жамоа» ) - мусулмонларнинг асосий ва жумҳур оммаси эътиқод ва амал қилиб

www.arxiv.uz келаётган ақидавий ва мафкуравий мазҳабларнинг жамлама номи. Уларнинг шиалардан асосий фарқи шундаки, суннийлар Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) вафотидан сўнг Аллоҳ ва одамлар ўртасида кимдир воситачилик қилиши мумкинлигини тан олмайдилар, Алининг алоҳида табиати ва Али авлодларининг диний ва дунёвий ҳокимиятни ўзида мужассамлаштирган ислом жамоасига олий раҳбарлик қилиш - имомлик (ёки имомат) ҳуқуқини рад этадилар. Дастлаб биринчи халифани сайлаш чоғида Алининг халифаликка бўлган ҳуқуқини фақат уч саҳоба: Абу Зарр ал-/ифорий, Миҳдад ибн ал- Асвад ва форс Салмон ал-Форисий ёқлаб чиққан эдилар. Бироқ уларнинг гапига ҳеч ким қулоқ солмаганди. Бироқ халифа Усмон даврида жамиятнинг қуйи табақалари ўртасида норозиликнинг кучайиши Алининг довруғи ошишига сабаб бўлди. Абу Зарр (653 й. в.э.) «Али фирқаси» - шиалик ҳаракатининг фаол ташкилотчисига айланди. Дамашқда халифа ноиби Муовия ҳузурида Абу Зарр ҳукмдор табақанинг дабдабабозлиги ва очкўзлигини қоралаб ваъз айтди. У Пайғамбар оиласи, яъни Али ва унинг Фотима туққан ўғиллари - Ҳасан ва Ҳусайн имомлик ҳуқуқига эга деб эълон қилди. 653-655 йилларда халифа Усмон ҳокимиятидан норозилик тобора кучайиб борди. 656 йил май ойининг бошларида Мадинага мисрликлардан элчилар келди. Усмон Алининг воситачилигида улар билан музокарага киришди ва қўйилган талабларни қондиришга ваъда берди. Шундан кейин халифа ўзининг Мисрдаги ноиби Ибн Абу Сарҳуга элчилар қайтганидан кейин уларни қатл этишни буюриб хат юборди. Бироқ мисрликлар хатни йўлда эгаллаб олдилар ва Мадинага қайтиб келиб, бошқа норозилар билан бирга Усмоннинг уйини қамал қилдилар. Улар Усмондан халифаликдан воз кечишни талаб қилдилар. Усмон рози бўлмади. Шунда исёнчилар уни ўлдирдилар.

www.arxiv.uz Мисрликларнинг таклифи билан (уларга куфаликлар ва басраликлар ҳам қўшилди) Али ибн Абу Толиб халифа деб эълон қилинди. Аммо саҳобалардан Талҳа ва аз-Зубайр ҳамда Алига нисбатан адоватда бўлган пайғамбарнинг беваси Ойша тарафдорлари унга қарши бош кўтардилар. Улар Алининг қатъиятсизлиги ва сусткашлигидан фойдаланиб, Басрани эгаллаб олдилар. Айни вақтда қатл этилган Усмоннинг қариндоши Сурия ҳокими Муовия ҳам Алига қарши уруш эълон қилди. 656 йил декабрда Басра шаҳри яқинида бўлган «туялар жанги»да Али Талҳа ва аз-Зубайрнинг кам сонли қўшинини тор-мор келтиришга муваффақ бўлди. Ойша асир олинди. Лекин Али уни иззат-икром билан қўйиб юборди. Шундай қилиб, эски муҳожирларнинг бир қисмига суянган гуруҳ тор-мор келтирилди. Пайғамбарнинг куёви қаршисида фақат бир рақиб - Муовия қолди. Али ўз қароргоҳини Ироққа - Куфа шаҳрига кўчириб, сурияликларга қарши уруш бошлади. 657 йил июлда Фурот дарёсининг ўнг қирғоғидаги Сиффин деган жойда юз берган жангда Али қўли баланд келган бўлса-да, у рақиблари билан келишишга кўнди. Бундан норози бўлган Али аскарларидан 12 минг киши жанг майдонини тарк этдилар ва хорижийлар деб аталган диний-сиёсий оқимни ташкил қилдилар. Талабаларга эслатма! Хорижийлар (араб. - ажралиб чиққанлар, исёнчилар) - исломдаги илк оқим тарафдорлари. Халифа Али билан умавийлар ўртасидаги ҳокимият учун кураш давомида вужудга келган. Адабиётларда хорижийлар шўърот, марикуна, маҳаккима номлари билан ҳам тилга олинади. Манбаларда турли даврларда ва халифаликнинг турли ўлкаларида ҳаракат қилган хорижийларнинг 20 дан ортиқ жамоаси қайд этилган. Уларнинг энг машҳурлари - азракийлар, ибодийлар ва суфрийлар . Ҳозирги даврда хорижийларнинг ибодийлар фирқаси Уммонда ва

www.arxiv.uz Шимолий Африканинг айрим мамлакатларида учрайди. Шиалар сингари, хорижийлар ҳам дастлаб соф сиёсий фирқа бўлган ва кейинчалик алоҳида диний оқимга айланган. Али тарафдорлари шундан бери шиалар деб аталади. Улар Али ва унинг авлодларига, шунингдек авлоддан авлодга ўтувчи халифалик - имомат ғоясига содиқдирлар. Али билан Муовия ўртасидаги уруш 658 йилда яна авж олди. Бироқ Али маслаҳатчиларининг сўзига кириб, олдин хорижийларга қарши юриш қилди ва уларнинг қўшинини Наҳравон яқинидаги жангда тор-мор келтирди. Лекин хорижийлар оқими йўқ қилиб ташланмади. Шундан бери шиалар ва хорижийлар ўртасидаги ихтилоф муросасиз тус олди. Ҳазрат Али 661 йил 19 январда Куфа масжидидан чиқиш пайтида Абдураҳмон ибн Мулжам ас-Соримий деган хорижий томонидан жароҳатланди ва икки кундан сўнг вафот этди. Бундан олдин (660 йилда) Муовия +уддусда (Иерусалим) халифа деб эълон қилинган эди. Охирги икки йилда устунлик Муовия тарафида бўлган фуқаролар уруши Алининг ўлимидан сўнг барҳам топди. Шиалар иккинчи имом деб ҳисоблаган Алининг катта ўғли Ҳасан Муовия билан тузилган битимга кўра ўз ҳуқуқларидан воз кечди ва бунинг эвазига кўп миқдорда пул ва бой мулклар олиб, Мадинада яшай бошлади. Муовия ўзининг барча рақибларини афв этди. У халифаликнинг барча вилоятларида халифа деб тан олинди (халифалик даври 661-680 йиллар). Муовия даврида пойтахт Дамашққа кўчирилди, чунки унинг асосий таянчи Сурияда яшайдиган араб қабилалари эди. Умавийлар сулоласининг ҳукмронлик даврида (661-750) халифалик илк феодал жамиятга айланди. Умавийлар дунёвий давлат қурдилар. Бу муҳожирлар ва ансорлардан бўлган диний давлат тарафдорларининг қаршилигига сабаб бўлди. Мадина мухолифат маркази бўлиб қолди.

www.arxiv.uz Лекин умавийларнинг энг хавфли рақиблари шиалар ва хорижийлар эди. Хорижийларнинг қўзғолонлари доим қуйи табақаларга - деҳқонлар, қашшоқ бадавийлар, шаҳар ҳунармандлари ва қулларга таянарди. Ўтган халифалардан хорижийлар Абу Бакр билан Умарнигина тан олардилар. Улар ўз орасидан «халифалар» тайинлар, лекин уларни хорижийларнинг ўзидан бошқа ҳеч ким тан олмасди. Буларнинг барчасида илк хорижийликнинг демократик хусусияти намоён бўлади. Амалда ушбу оқим тарафдорлари мусулмонлар жамоасини давлатнинг олий органи деб ҳисоблаганлар, халифаларга бу жамоанинг хизматкорлари сифатида қараганлар. Хорижийлар таълимотига кўра, халифа диний жамоа томонидан сайланади ва жамоага бўйсунади; ҳар қандай тақводор мусулмон (ҳатто қул ёки қора танли бўлса ҳам) халифа этиб сайланиши мумкин; агар халифа жамоа манфаатларини ҳимоя қилмаса, вазифасидан бўшатилади ва ҳатто қатл этилади. Хорижийлар фикрича, эътиқод амалий фаолият билан мустаҳкамланиши лозим. VII аср охирида хорижийлар кўтарган қўзғолонлар умавийлардан бўлган халифалар томонидан шафқатсизлик билан бостирилди. Охирги қўзғолон халифа Марвон II (744-750) даврида Месопотамия ва Арабистонда кўтарилди. Бу машҳур саркарда қўзғолонни бостириш учун жуда кўп ҳарбий куч сарфлашига тўғри келди. Умавийлар билан шиалар ҳам муросага кела олмаганлар. Умавийлар билан Али авлодлари ўртасида халифалик учун кураш жараёнида ислом дини икки асосий йўналиш - суннийлик ва шиаликка бўлинганини биз юқорида айтиб ўтдик. Илк шиалар фақат араблар эди. Бироқ, Умавийлар даврида бу ҳаракат Ироқ ва Эронда ҳам кенг тарқалди. Шиалар бу ерлик аҳолига араблар билан тенг ҳуқуқлар беришни ваъда қилдилар. Халифалик ҳокимиятини аввал Алига, унинг вафотидан кейин Али авлодларига бериш шиалар билан умавийлар ўртасидаги курашнинг сиёсий

www.arxiv.uz шиорига айланди. Бу шиалар авлоддан авлодга ўтиш тамойилига асосланган халифалик ҳокимиятини тан олишларини англатар эди. Шиаларга умавийларга қарши курашнинг ғоявий асослари керак эди. Алининг Муҳаммад Пайғамбар (САВ) оиласидан чиққанлиги, Алининг ўғиллари - Ҳасан ва Ҳусайн Пайғамбарнинг набиралари эканлиги шиаларга ана шундай асос бўлиб хизмат қилди. Бундан ташқари, улар умавийларни +уръон қоидаларидан четга чиқишда ва даҳрийликда айбладилар. Юзага келган шароитда шиалар марҳум Алини ўта илоҳийлаштириб юбордилар. Шиаларнинг ҳадисларида у нафақат Муҳаммад Пайғамбарга (САВ) тенг, балки баъзан ундан ҳам юқори қўйилади. Улар Аллоҳнинг Муҳаммадга қарата айтган қуйидаги «сўзлари»ни тарқатишган: «...агар сен бўлмасанг, мен осмонни яратмаган бўлардим, лекин Али бўлмаса, мен сени яратмаган бўлардим» 2 . Усмон тўплаб китоб шаклига келтирган +уръоннинг 114 сурасига шиалар «Икки зиё» деб номланган яна бир сурани қўшганлар. Бунда зиёлардан бири сифатида Муҳаммад Пайғамбар (САВ), иккинчи зиё сифатида - Али тан олинган. Шиалар +уръонни тўпловчиларни унинг мазмунида Алининг илк ислом тарихидаги роли пасайтириб кўрсатилганида айблаганлар. Сунна ҳадислари тўпланиб қайд этилиши жараёнида +уръон матни ва диний таълимот мазмуни кўпроқ умавийларнинг манфаатларига мос йўлга бурила бошланган. Табиийки, шиалар бу билан келиша олмаганлар ва Суннани инкор этиб, Али ва унинг тарафдорлари номи билан боғлиқ ҳадислардан иборат мустақил тўпламлар тузганлар. Бу тўпламлар Ахбор деб аталган. Талабаларга эслатма! Ахбор (араб. - хабарнинг кўплиги, хабарлар) - шиаларнинг муқаддас ривоятлари. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ва Алининг сўзлари, фаолияти 2 +аранг: Климович Л.И. Ислам: очерки. - Москва, 1962. – С.113.

www.arxiv.uz тўғрисидаги ривоятлар тўплами. Ахбор шиалар учун қуръондан кейинги муқаддас манбалардан ҳисобланади. Сунна Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ва саҳобаларнинг, Ахбор эса фақат Пайғамбар ва унинг оила аъзолари, Али ва бошқа имомларнинг фаолияти ҳақидаги ривоятларни ўз ичига олади. Ҳадис олимларининг истилоҳида Ахбор сўзи ҳадис сўзининг синоними шаклида қўлланилади. Кўпгина исломшунослар ҳадисларнинг бу икки тўпламини қарама- қарши қўймаслик керак, деб ҳисоблайдилар. Масалан, таниқли француз шарқшуноси А.Массэ шундай деб ёзади: «...Матнларнинг аксарияти умумий бўлиб, ровийлар исмига кўра фарқ қилади» 3 . Шунга қарамай, исломдаги асосий йўналиш - суннийликнинг номи суннийлик таълимотининг асосий белгиси айнан Суннани тан олиш эканлигидан келиб чиқади. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) набиралари - Ҳасан ва Ҳусайн (Ҳазрат Али ўғиллари)нинг халифалик сиёсий майдонига чиқишга уриниши муваффақиятсиз тугади. Уларнинг мавқеи ва имомлик унвони уларга ҳокимиятни эгаллаш имконини бермади. Халифа Муовия I нинг ўлими (680 йил) умавийларга қарши мухолифат бош кўтаришига туртки бўлди. Куфа шиалари Маккага, Алининг иккинчи ўғли Ҳусайнга вакиллар юбориб, уни Куфага таклиф қилдилар ва халифа Язидга қарши қўзғолонга бош бўлишни сўрадилар. Шиалар Алининг катта ўғли, иккинчи имом Ҳасан 669 йилда вафот этгач, Ҳусайнни учинчи имом деб эълон қилган эдилар. Ҳусайн кичик лашкар билан Маккадан Куфага жўнади. У жияни Муслим ибн Оқилни Куфага ўзидан олдинроқ юборди. Бироқ Куфа ноиби Убайдуллоҳ ибн Зиёд шиалар қўзғолонини авж олмасдан туриб бостирди: Муслим Куфага етмасдан ҳалок бўлди. Ҳусайн йўлда бундан хабар топди, лекин орқага қайтишни хоҳламади. У 70 жангчиси, шу жумладан 18 жияни 3 Массэ А. Ислам. Очерк истории. - Москва, 1961. – С.139.

www.arxiv.uz ҳамда уларнинг хотинлари ва бола-чақаси билан Куфага яқин Карбало даштига етиб келганида, халифа Язиднинг саркарда Умар ибн Саид ибн Абу Ваққос бошчилигидаги 4 минг кишилик қўшини уларни қуршовга олди. Ҳусайн Умарнинг халифага таслим бўлиш ҳақидаги талабини жавобсиз қолдирди. Ҳусайн одамлари бир ҳафта давомида ташналикдан азоб чекдилар. 680 йил 9 октябр куни кечқурун Ҳусайн яқинларига васият қолдириб, сўнгги кўрсатмаларни берди 10 октябр куни эрталаб намоздан кейин Ҳусайн ва унинг одамлари жангга киришдилар. Ҳусайн тенгсиз жангда 67 жойидан яраланиб шаҳид бўлди. Унинг жангчилари ҳам ҳалок бўлдилар. Уларнинг бошлари Дамашққа, халифа Язидга юборилди. Халифа Ҳусайннинг асир олинган хотинлари ва болаларини ҳамда унинг қариндошларини озод қилди ва Мадинага қайтишларига рухсат берди. Карбалодаги фожиа шиаларга жуда кучли таъсир кўрсатди. Улар учинчи имом Ҳусайнни шаҳид деб эълон қилдилар, Ҳусайн жасади дафн этилган Карбало дашти шиаларнинг асосий зиёратгоҳларидан бирига айланди. Шиалар ҳозиргача имом Ҳусайнга мотам тутадилар, «шахсей- вахсей» деб ном олган мотам юришлари ўтказадилар. Бу сўзлар: «Шоҳ Ҳусайн, воҳ Ҳусайн», деган маънони англатади. Дастлабки имомларнинг ҳаммаси ўлдирилгани шиалар бундай ўлим барча имомлар қисмати, деб ҳисоблашига асос бўлди. Илк ислом даврида мусулмон жамоасида олий ҳокимиятга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги сўзимизга якун ясар эканмиз, қуйидаги хулосаларга келдик. Дастлаб сиёсий ҳаракат сифатида вужудга келган шиалик Ҳусайн ўлимидан (680 йил) кейин ўтган 70 йил ичида, халифалик Аббосийлар сулоласи қўлига ўтгунга қадар (750 йил) диний йўналишга айланди. Шиалик диний оқимга айланиши замирида шаҳид кетган имом Али ва Ҳусайн руҳига сиғиниш ётади. Шиалик таълимотида имомлар аҳамияти суннийлик тизимидагидан анча юқори қўйилади. Шиалик таълимотига кўра, имомлар ўз ҳокимиятини

www.arxiv.uz Аллоҳнинг ҳукми билан олади, чунки Али авлодлари сулоласида ҳар бир имомнинг туғилиши Аллоҳ томонидан белгилаб қўйилган. Имомлар ҳар қандай диний ёки сиёсий масала юзасидан чиқарган ҳукм қатъий ҳисобланади. Айнан шу жиҳатдан шиалик суннийликдан кескин фарқ қилади. Зотан, суннийликда узил-кесил қарор уламолар ва фақиҳларнинг умумий келишуви (ижмоъ) асосида чиқарилади; шиаликда эса узил-кесил қарорни имом чиқаради. 8.2. Мусулмон давлатчилиги концепцияси ва Шарқ мамлакатларининг ҳозирги давлат ҳуқуқи Халифалик ўрта аср давлати сифатида Арабистон яриморолининг марказий қисмида жойлашган араб қабилаларининг бирлашиши натижасида вужудга келди. VII асрда арабларда давлатчилик юзага келишининг ўзига хос хусусияти шундаки, мазкур жараён диний тусга эга бўлган, яъни янги жаҳон дини - исломнинг шаклланиши билан бир вақтда юз берган. Мажусийлик ва мушрикликдан воз кечиш шиорлари остида амалга оширилган, қабилаларни бирлаштиришни ўз олдига бош мақсад қилиб қўйган сиёсий ҳаракат «ҳанафийлик ҳаракати» деб номланган. Ҳаниф - яккахудоликка эътиқод қилувчи, ҳаққа мойил тақводор одам. Мусулмонлар ривоятига кўра, исломгача Арабистонда қабила худоларига сиғинишни рад этган, зоҳид, яккахудога астойдил ишонган, лекин христианликка ҳам, яҳудийликка ҳам қўшилмаган ва Иброҳим алайҳиссалом динида бўлган одамлар «ҳаниф» деб аталган. +уръонда Иброҳим ҳам ҳаниф деб номланган, унинг чинакам яккахудоликка асосланган динини Муҳаммад Пайғамбар (САВ) тиклаган, деб ҳисобланади. Ибн Масъуднинг нақл

www.arxiv.uz қилишича, Муқаддас китобда «ҳанафия» атамаси мавжуд бўлган 4 , матннинг бошқа вариантларида у «ислом» атамаси билан алмаштирилган: «Албатта, Аллоҳ наздида (мақбул) дин фақат Ислом (дини)дир. Аҳли китоблар (яҳудий ва насронийлар)га маълумот (тавҳид ва Муҳаммад тўғрисидаги ваҳий) келгандан кейин ҳасад юзасидан ўзаро ихтилоф (инкор) қилишга ўтдилар. Ким Аллоҳнинг оятларини инкор этса, (билиб қўйсинки,) Аллоҳ тез ҳисоб-китоб қилувчи зотдир». (+уръони карим, «Оли Имрон» сураси, 19-оят). VII асрнинг 20-30-йилларида, ўн йил вақт ичида Мадинадаги мусулмонлар жамоасининг давлат тузилмасини ташкилий қайта қуриш жараёни тугалланди. Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) ўзи унда диний раҳнамо ва ҳакам вазифасини бажарди. Ислом дини ва жамоанинг ҳарбий кучи ёрдамида янги ижтимоий-сиёсий тузилманинг душманларига қарши кураш бошланди. Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) яқин қариндошлари ва сафдошлари ҳокимиятга бўлган мутлақ ҳуқуқни қўлга киритган имтиёзли гуруҳга бирлашдилар. Бу ҳақда биз юқорида тўхталиб ўтдик. Бунга шуни қўшимча қилиш мумкинки, VII аср - VIII асрнинг биринчи ярмида Византия ва Эроннинг собиқ мулкларидан аксарияти, шу жумладан Яқин Шарқ, Ўрта Осиё, Кавказорти, Шимолий Африка ва Испания фатҳ этилди. Араблар қўшини Франция ҳудудига ҳам кириб келди, лекин 732 йил Пуатье яқинида бўлган жангда Карл Мартелл рицарлари томонидан тор-мор келтирилди 5 . Шуни айтиб ўтиш керакки, араб жамиятининг ривожланиши Шарқ ўрта аср жамиятлари тадрижий ривожланишининг асосий қонуниятларига бўйсунган, диний ва миллий-маданий омиллар таъсирининг хусусиятидагина муайян фарқлар мавжуд бўлган. 4 +аранг: Кашталева К.С. О термине «Ханиф» в Коране. - ДАН-В, 1928. – Сс.157-162. 5 +аранг: История государства и права Зарубежных стран. Часть 1. Учебник для вузов. Под ред. проф. Крашенинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А. - Москва: ИНФРА М- НОРМА, 1997. – С.379.

www.arxiv.uz Мусулмон ижтимоий тузумининг ўзига хос хусусиятлари ерга нисбатан давлат мулк ҳуқуқининг устуворлигида, давлат хўжалиги (суғориш, конлар, устахоналар)да қуллар меҳнатидан кенг фойдаланилишида, деҳқонларга давлат фойдасига ишлаб бериш кўринишида солиқ солинишида, жамият ҳаётининг барча жабҳалари давлат томонидан диний қоидалар билан тартибга солинишида, шаҳарлар алоҳида мақомга эга эмаслигида, тўлақонли табақалар, ҳеч қандай эркинлик ва имтиёзларнинг йўқлигида намоён бўлади. Шахснинг юридик ҳолати диний эътиқод билан белгиланганлиги сабабли, мусулмонлар ва ғайридинлар (зиммийлар)нинг ҳуқуқий мақомидаги фарқлар биринчи ўринга чиққан. Талабаларга эслатма! Зиммийлар, аҳли зимма (араб. - бировнинг зиммасидаги шахслар) - ислом давлати соясида яшайдиган ғайридинлар. Яъни, улар дини, жони, моли ва бошқа соҳаларининг тинч-омонлиги мусулмонлар зиммасида бўлганлардир. Зиммийлар жизя тўлаганлар ва мусулмонлар бунинг эвазига уларни юқорида зикр этилган нарсалар билан таъминлашни ўз зиммаларига олганлар. Ривожланишнинг дастлабки босқичида халифалик нисбатан марказлашган теократик монархия бўлган. Диний ҳокимият (имомат) ва дунёвий ҳокимият (амирлик) халифа қўлида жамланган. Бу икки ҳокимият узвий ва чексиз ҳисобланган. Дастлабки халифалар уламолар томонидан сайланган, лекин орадан кўп ўтмай халифа ҳокимияти унинг васиятига кўра авлоддан авлодга ўтадиган бўлган. Кейинчалик вазир халифанинг бош маслаҳатчисига ва унинг ҳузуридаги олий мансабдор шахсга айланган. Ислом ҳуқуқига кўра, вазирларнинг икки тури фарқланган: кенг ваколатга эга бўлган вазирлар ва ваколати чекланмаган вазирлар. Саройдаги юксак мартабали амалдорлар

www.arxiv.uz қаторига халифа шахсий соқчиларининг бошлиғи, миршаббоши ва бошқа мансабдор шахслар устидан назорат олиб борувчи алоҳида амалдор кирган. Махсус ҳукумат органлари - девонлар (ҳозирги вазирликлар) давлат бошқарувининг марказий органлари ҳисобланган. Улар умавийлар давридаёқ вужудга келган. Бу сулола вакилларидан бўлган халифалар араб тилида иш юритиш мажбурий тартибини ҳам жорий этганлар. Ҳарбий ишлар девони қўшинни таъминлаш ва қуроллантириш билан шуғулланган. VII - VIII асрларда давлат бошқаруви маҳаллий органлари тизимида жиддий ўзгаришлар юз берган. Фатҳ этилган мамлакатларда дастлабки даврда маҳаллий амалдорлар аппарати ва эскича бошқарув усуллари сақлаб қолинган. Халифалик ҳукмдорларининг ҳокимияти мустаҳкамланишига қараб маҳаллий маъмуриятлар форсча андоза бўйича тартибга солинган. Халифалик ҳудуди вилоятларга бўлинган. Вилоятларни одатда ҳарбий ноиблар - амирлар бошқарган. Улар бевосита халифага бўйсунган. Халифа амирларни одатда ўз яқинлари орасидан тайинлаган. Бироқ маҳаллий зодагонлар, фатҳ этилган ҳудудларнинг собиқ ҳукмдорлари орасидан тайинланган амирлар ҳам бўлган. Амирларга қуролли кучлар, маҳаллий маъмурий-молиявий аппарат ва миршаблар бўйсунган. Амирлар ёрдамчи ноибларга ҳам эга бўлган. Халифаликдаги кичик маъмурий бирликлар (шаҳарлар, қишлоқлар) ҳар хил даража ва номдаги мансабдор шахслар томонидан бошқарилган. Баъзан бу вазифалар маҳаллий мусулмонлар жамоаларининг раҳбарлари - шайхлар зиммасига юклатилган. Талабаларга эслатма! Шайх (араб. - кекса, оқсоқол; қабила, уруғ, оила оқсоқоли) - ислом дини тарқалган мамлакатларда аввал билимдон кишилар, олимлар, сўнгра руҳонийлар, уламолар, фақиҳлар. Кейинчалик суфийлик тариқатидаги пирлар, эшонлар, муқаддас жойларнинг мутасаддилари ҳам шайх деб юритилган. Мусулмон мамлакатларида ҳозир шайх олий диний мактабларнинг ва йирик уламоларнинг унвони сифатида ҳам қўлланилади.

www.arxiv.uz Халифаликда суд вазифалари маъмурий ишлардан ажратиб қўйилган. Маҳаллий ҳокимият органлари ҳакамлар чиқарган қарорларга аралашиш ҳуқуқига эга бўлмаган. Давлат бошлиғи - халифа бош ҳакам ҳисобланган. Умуман олганда, одил судловни амалга ошириш уламолар иши бўлган. Амалда олий суд ҳокимиятини нуфузли фақиҳлардан иборат ҳайъат амалга оширган. Улар халифа номидан уламолар орасидан қуйи ҳакамлар - қозиларни ва уларнинг жойлардаги фаолиятини назорат қилувчи махсус вакилларни тайинлаганлар. +озилар турли ваколатларга эга бўлган. Улар жойларда барча тоифадаги ишларни кўриб чиққанлар, ўз қарорлари ва ҳукмларининг ижросини кузатиб борганлар, қамоқхоналар ва зиндонлар устидан назоратни амалга оширганлар, васиятномаларни тасдиқлаганлар, меросни тақсимлаганлар, ердан фойдаланишнинг қонунийлигини текширганлар, вақф мулкини бошқарганлар. Ҳукмлар чиқаришда қозилар аввало +уръон ва Суннага таянганлар, ишларни уларнинг эркин тафсири асосида ҳал қилганлар. Суд қарорлари ва қозилар чиқарган ҳукмлар одатда узил-кесил бўлиб, улар устидан шикоят бериш мумкин эмас эди. Халифа ўзи ёки унинг вакиллари қози ҳукмини ўзгартирган ҳоллар бундан мустасно бўлган. /айридинлар (зиммийлар)нинг иши одатда уларнинг ўз руҳонийларидан иборат судлар томонидан кўрилган. Ислом динининг бирлаштирувчи омили ҳамда ҳокимиятни амалга оширишнинг авторитар-теократик шаклларига қарамай, ҳар хил қисмлардан иборат улкан салтанат ягона марказлашган давлат сифатида узоқ вақт мавжуд бўлиши мумкин эмас эди. Халифалик давлат тузилмасида IX асрдан бошлаб қуйидаги ўзгаришлар юз берди: 1) халифаликнинг дунёвий ҳокимияти амалда диний ҳокимиятдан ажратилди; халифа ўринбосари - улуғ вазир зодагонлар мададига суяниб, амалда олий ҳукмдорни ҳокимият ва бошқарувдан четлатди; IX аср бошига келиб мамлакатни амалда вазирлар бошқара бошлади; вазир халифа олдида

www.arxiv.uz ҳисоб бермасдан, олий давлат амалдорларини мустақил тайинлаши мумкин эди; диний ҳокимиятни халифа судлар ва маориф ишларини бошқарган қозикалон билан бирга амалга ошира бошлади; 2) халифаликнинг давлат механизмида армиянинг роли ва сиёсий ҳаётга таъсири янада ошди; халқ лашкари ўрнини профессионал ёлланма қўшин эгаллади; туркий, кавказ ва ҳатто славян миллатига мансуб қуллардан халифа гвардияси (мамлуқлар) ташкил этилди, бу гвардия IX асрда марказий ҳокимиятнинг асосий таянчларидан бирига айланди; бироқ IX аср охирида унинг таъсири шу даражада кучайиб кетдики, гвардия саркардалари ўзларига маъқул бўлмаган халифаларни ўлдириб, тахтга ўз одамларини ўтқиздилар; 3) вилоятларда халифалик таркибидан чиқишга интилиш кучайди; амирлар, шунингдек маҳаллий қабилалар оқсоқолларининг ҳокимияти марказга тобора кам бўйсуниб борди; IX асрдан амирларнинг ўзлари бошқараётган ҳудудлар устидан сиёсий ҳокимияти амалда авлоддан авлодга ўтувчи хусусият касб этди; амирларнинг янги сулолалари вужудга келди, улар айрим ҳолда (агар шиалардан бўлмаса) халифанинг диний ҳокимиятини тан олар эди; 4) амирлар ўз қўшинини тузди, солиқ тушумларини ўз фойдасига ўтказа бошлади ва шу тариқа мустақил ҳукмдорларга айланди; амирлар ҳокимиятининг мустаҳкамланишига халифа уларга кучайиб бораётган озодлик ҳаракатларини бостириш учун кенг ҳуқуқлар бергани ҳам кўмаклашди. Халифалик амирлик ва султонатларга - Испания, Марокаш, Миср, Ўрта Осиё, Кавказортидаги мустақил давлатларга парчаланиши шунга олиб келдики, Бағдод халифаси, суннийларнинг диний раҳнамоси сифатида, Х асрга келиб амалда Эроннинг бир қисми ва пойтахт ҳудудинигина назорат қила бошлади. Х ва XI асрларда Бағдодни турли кўчманчи қабилалар босиб олиши натижасида халифа икки марта дунёвий ҳокимиятдан маҳрум қилинди.

www.arxiv.uz Шарқий Халифалик XIII асрда мўғуллар томонидан босиб олинди ва бутунлай тугатилди. Халифа қароргоҳи Халифаликнинг ғарбий қисмига - +оҳирага кўчирилди. Бу ерда халифа XVI аср бошигача суннийлар диний раҳнамоси бўлиб қолди. 1517 йил аббосий халифаларнинг авлоди Мутаваккил III Истанбулга келтирилиб, у диний раҳнамолик ҳуқуқини турк султонларига топширди. Турк султонлари халифалик унвонини 1924 йилгача, яъни Усмонли турк салтанати ағдарилгунга қадар сақлаб қолганлар. ХХ асрда халифалик институти бутунлай барҳам топди. Бироқ ҳозирги вақтда исломдаги айрим радикал диний оқимлар (масалан, «Мусулмон биродарлар», «Ал-+оида», «Хизбут-Тахрир» ва б.) халифаликни тиклашни мусулмон жамияти ҳаётининг ҳақиқий исломий тамойилларини тиклаш шарти деб ҳисобламоқдалар. Шарқ мамлакатларининг ҳозирги давлат-ҳуқуқий ривожланишида ислом ва ислом ҳуқуқи ўрнининг таҳлили айрим шарқшуносларнинг эски ақидаларга асосланган соф исломий давлат-ҳуқуқий тафаккури ҳозирги ислом оламида миллий давлатчиликнинг тадрижий ривожланишига бевосита таъсир кўрсатмайди, деган фикрига қўшилиш имконини бермайди. Мазкур ғоя ҳозирги Шарқ мамлакатларига бевосита таъсир кўрсатмаётгани шубҳасиз, лекин айрим ислом-ҳуқуқий тамойиллари, меъёрлари ва ҳатто институтлари мусулмон мамлакатларининг ҳозирги давлат ҳуқуқида анъанавий ёки янги ижтимоий мазмун шакли сифатида қўлланилмаётганини ҳеч ким инкор эта олмайди. Бу фикрни исботлаш учун ислом ва ислом ҳуқуқи мусулмон мамлакатларининг ҳозирги давлат ҳуқуқига таъсир кўрсатаётган асосий йўналишларни кўриб чиқамиз. Ўттизга яқин мамлакатда ислом давлат дини сифатида тан олинган. Исломнинг давлат дини сифатида тан олиниши ислом институтлари ва нормаларининг давлат ҳуқуқига таъсирини акс эттирувчи ва айни вақтда бундай таъсирнинг ҳуқуқий негизи сифатида амал қилувчи асосий конституциявий тамойил ҳисобланади. Мазкур конституциявий қоида,

www.arxiv.uz масалан, Иордания конституцияси (2-модда), Бирлашган Араб Амирликлари (7-модда), +атар (1-модда), Миср Араб Республикаси (2-модда), Покистон (2- модда) конституцияларида мустаҳкамланган. Шуни таъкидлаш зарурки, ҳатто расмий мафкура амалда дунёвий хусусиятга эга бўлган мамлакатларда ҳам ҳукмрон доиралар мамлакат аҳолисига исломнинг чуқур таъсири билан ҳисоблашишга ва уни давлат дини сифатида тан олишга мажбур бўлмоқдалар (буни, масалан, Ироқ мисолида кўриш мумкин). Форс кўрфази мамлакатларида, Ироқда ва бошқа мамлакатларда исломнинг давлат дини сифатида мустаҳкамлаб қўйилгани мамлакат аҳолисининг кўпчилигини мусулмонлар ташкил этишинигина таъкидламайди, балки ҳукмрон доираларнинг «мусулмонча турмуш тарзи»ни амалда рўёбга чиқаришга, тузумнинг ҳақиқий «ислом давлати» деб ҳисобланишга интилишидан далолат беради. Исломнинг ҳозирги замон давлат ҳуқуқига таъсири асосан ислом ҳуқуқи айрим институтлари ва нормаларининг мустаҳкамлаб қўйилишида намоён бўлади. Бу, энг аввало, исломдаги ҳокимият ғоясининг асосий негизлари - «Маслаҳатлашиш» тамойили ва давлат бошлиғи мақомига тааллуқли. Масалан, араб дунёсидаги айрим монархияларда давлат бошлиғи ҳузурида шаклланиш ва иш тамойиллари «бамаслаҳат бошқариш» ислом- ҳуқуқий ғоясига кўп жиҳатдан мос келадиган маслаҳат органи фаолият олиб боради. Бундай органлар, жумладан, +атарда, Бирлашган Араб Амирликларида мавжуд. Маслаҳатлашиш ислом-ҳуқуқий тамойилидан айрим ҳолларда муҳим давлат лавозимларига тайинлашда ҳам фойдаланилади. Масалан, +атар Конституциясига (21-модда) мувофиқ, тахт ворисини амир «ваколатли шахслар» - «аҳл ал-ҳалл ва-л-ақд» билан бамаслаҳат тайинлайди. +увайт Конституциясида (56-модда) амир бош вазирни анъанавий маслаҳатлашишлардан кейин тайинлаши кўзда тутилган.

www.arxiv.uz Саудия Арабистонида қиролни сайлашда ҳам маслаҳатлашиш тамойили амал қилади. Саудия Арабистони +ироллигининг бошлиғи лавозимига номзодни тасдиқлаш бир неча босқичдан ўтади: 1) қирол тахт ворисини тайинлайди ва бу қарор оилавий кенгашда бир овоздан тасдиқланади; 2) уламолар махсус ҳужжат - фатво чиқаради; 3) қирол тайинлаган тахт вориси Вазирлар кенгаши ва Маслаҳат кенгашининг қўшма мажлисида маъқулланади. Янги қиролни тахтга ўтқизиш таомили ҳам шунга ўхшайди. Бу ерда ҳам уламолар муҳим рол ўйнайди. Масалан, 1964 йил қирол Сауд шаҳзодалар томонидан амалда ҳокимиятдан маҳрум қилинди, лекин +ироллик бош муфтиси унга тахтдан воз кечиш талаби билан расман мурожаат этди. Сауд тахтдан воз кечишдан бош тортгач, 1964 йил 29 мартда 12 уламо ҳокимиятни 68 шаҳзода қўллаб-қувватлаган Файсалга топшириш тўғрисида фатво чиқарди. +ирол қавмининг 200 га яқин вакили қўллаб-қувватлаган уламолар фатвоси 1975 йил Холиднинг тахтга бўлган ҳуқуқини тасдиқлашда ҳам муҳим рол ўйнади. Айрим мусулмон мамлакатларининг давлат ҳуқуқида бойа (мубойа) - давлат бошлиғи лавозимига номзод жамоанинг энг нуфузли вакиллари билан тузадиган ўзига хос шартнома институти қўлланилади. Масалан, +увайт Конституциясида тахт вориси амир томонидан тайинланиши ва у Миллий кенгаш томонидан маъқулланиши (мубойа) лозимлиги назарда тутилган (4- модда). Бирлашган Араб Амирликларида қабила бошлиқларини тайинлашда ҳам шу институт қўлланилади. Баъзан якдиллик билан қабул қилинган қарор - ижмоъ ҳам шундай вазифани бажаради. Масалан, 1956 йил Тунисда республика бошқарув шаклининг жорий этилиши ва Х.Бурғибага президент ваколатининг берилиши халқнинг якдил қарори - ижмога жавоб сифатида изоҳланган 6 . 6 + аранг : Gruner R. Place de Islam dans les constitutions du Maghreb. - L’Afrique et L’Asie Modernes. - Paris, 1981. №130. – Р .50.

www.arxiv.uz Давлат бошлиғи учун диний мансублик шартининг белгиланиши ҳозирги замон давлат ҳуқуқига ислом институтлари таъсирининг муҳим кўринишларидан бири ҳисобланади. Масалан, Иордания Конституциясига (29-модда «д» банди) мувофиқ, мусулмон ота-онадан туғилган мусулмонгина қирол бўлиши мумкин. +увайт амири ҳам шу талабга мос келиши лозим (4- модда). Покистонда, 1973 йил Конституциясига мувофиқ, нафақат президент, балки бош вазир ҳам мусулмон бўлиши керак. Ислом-ҳуқуқий тамойиллари ва ислом билан боғлиқ анъаналар давлат бошлиғининг ҳуқуқий ҳолатини тартибга солишда ҳам муҳим рол ўйнайди. Ислом дини ва ислом ҳуқуқи мусулмон мамлакатларининг давлат идоралари тизимида алоҳида ўрин эгаллайдиган ва исломга тааллуқли масалалар билан шуғулланадиган муассасаларга ҳам жиддий таъсир кўрсатади. Айрим мусулмон давлатларида бундай вазифалар махсус вазирликларга юклатилган, масалан, Бирлашган Араб Амирликларида Ислом ишлари вазирлиги, Баҳрайнда - Адлия ва ислом ишлари вазирлиги, айрим мамлакатларда адлия ва вақф ишлари вазирликлари ва ҳ.к. Ислом давлат-ҳуқуқий қоидалари ва тамойилларининг таъсир доираси давлат механизми айрим бўғинларининг таркиби ва фаолияти билангина чекланмайди. Бу таъсир баъзан давлат ҳуқуқининг бошқа муҳим институтлари даражасида ҳам бўртиб кўринади. Масалан, деярли барча мусулмон мамлакатларида шахснинг конституциявий (конституция қабул қилинмаган давлатларда - ҳуқуқий) мақомида ислом қоидаларининг жиддий таъсири сезилади. Мусулмон давлатлари ва халқлари билан дўстона муносабатларни мустаҳкамлаш кўпгина мусулмон мамлакатларининг конституцияларида давлат ташқи сиёсатининг асосий тамойиллари қаторида қайд этилган (масалан, Баҳрайн Конституциясининг 6-моддаси, +атар Конституциясининг 5-моддаси). Давлат ҳуқуқи нормалари бошқа тармоқлар учун муҳим аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олсак, ислом ҳуқуқига конституциявий тамойил

www.arxiv.uz сифатидаги қонунчиликнинг асосий манбаи мақомининг берилиши алоҳида маъно касб этади.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. Каримов И.А. Оллоҳ қалбимизда, юрагимизда: «Туркистон» газетаси мухбирининг саволларига жавоб // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Том 7. - Тошкент, Ўзбекистон, 1999. - 284-303-бетлар. 2. Абдулазиз Мансур. +уръони карим маъноларининг таржимаси. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 617б. 3. Рахманов А.Р. Исламское право. – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2003, - 480с. 4. Бартольд В.В. Теократическая идея и светская власть в мусульманском государстве // Сочинения. Том 6. – С.300. 5. Пиотровский М.Б. Мухаммад, пророки, лжепророки, кахинў. - Ислам в истории народов Востока. - Москва: Наука, 1981. – Сс.10-11. 6. Хачим Фалях Исмаил. Проблема государственной власти в исламской доктрине (на примере шиизма). - Автореф. дисс. на соискание ученой степени к.ю.н. – Москва, 1992. – 17с.

Похожие

Илк ўрта асрларда давлатчилик ва бошқарув

Давлатчилик тушунчаси ва унинг келиб чиқиши

Ислом дини

Ислом цивилизацияси

Ислом ва Марказий Осиё халклари