Илк ўрта асрларда давлатчилик ва бошқарув - История - Рефераты

Илк ўрта асрларда давлатчилик ва бошқарув

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Илк ўрта асрларда давлатчилик ва бошқарув Режа: 1. Эфталийлар давлатида ижтимоий-иқтисодий тузум . 2. Турк хоқонлиги ва унинг маъмурий тузилиши, ижтимоий иқтисодий тузуми ва давлат бошқарув тартиблари . 3. М а ҳ аллий бошқарув , туман ҳ окимликлари, қишлоқ ва шаҳар жамоалари.

Кидарийлар, хионийлар ва эфталитларнинг сиёсий ҳамда этник тарихи . Милоднинг IV-V асрлари Ўрта осиё қадимги тарихининг муҳим босқичларидан ҳисобланади. Улкан Кушонлар давлати ички ва ташқи курашлар натижасида бир қанча мустақил давлатларга бўлиниб кетади. Ўрта Осиёнинг жанубида унинг тарихидан Тохаристон ва Марв ажралиб чиқади. Улардан шимолда эса Суғд алоҳида бўлса, унинг шарқий томонида Уструшона жойлашади. Уструшонага туташ ҳудудларда Фарғона, Ўрта Осиёнинг шимолий ҳудудларида Чоч ва Хоразм мулклари мустақил эди. Бу даврда Ўрта Осиёда бўлиб ўтган сиёсий жараёнлар кўп сонли ички ва ташқи урушлар билан боғлиқ эди. Шунингдек, милодий IV-V асрлар ўрта Осиё ҳудудларига кўчманчи қабилаларнинг кириб келиши, қабилалар иттифоқи юзага келиши, янги сиёсий кучлардан бири Кидарийлар бўлиб, улар ҳақидаги асосий маълумотлар Хитойнинг Бэйши Солномасида ҳамда ғарб муаллиф тарихчиларидан бири Приск Панийский маълумотларида учрайди. Тадқиқотчиларнинг фикрича, кидарийларнинг дастлабки, ватани Шарқий Туркистон эди. Бэйши солномасида берилиши, юечжилар ҳумдори Цидоло жужанлар ҳужуми туфайли ўз қароргоҳини Боло (Балхга) га кўчирган. Яна шу манба хабар беришича, Кидар Шимолий Ҳиндистонга юриш қилиб Гандхардан шимолдаги 5 та давлатни ўзига бўйсундирган. Айрим тадқиқотчилар, кидарийлар Шарқий Туркистондан кўчишни бошланган сўнг улар икки қисмга бўлиниб, катта қисми шимоли-ғарбий Ҳиндистонга, кичик қисми эса Ўрта Осиёга жойлашадилар, деган фикрни илгари сурадилар. Кидарийларнинг Ўрта Осиёга жойлашуви масалалари билан шуғулланган. С.К.Кабановнинг фикрича, уларнинг маркази Балх эмас балки Қарши атрофларидаги Ерқўрғон кўҳна шаҳри бўлган.

Бу фикрни Л.Н.Гумилёв ҳам қўллаб-қувватлайди. Аммо, бу фикрни кўпчилик олимлар эътироф этмайдилар ва балки Қарши атрофларида кидарийларнинг кандайдир кичик гуруҳлари жойлашган бўлиши мумкин деган фикрни билдирдилар. Тадқиқотчилар Кидар ҳукмронлик қилган даврни IV асрнинг иккинчи ярми ва V асрнинг биринчи чораги билан белгилайдилар. Кидар (ёки Кидара) аввал бошда Эрон шоҳи Шопур II га бўйсунган. Оқ хунлар бостириб келиши билан ўз ўғли Пирони Пешоварда қолдириб Шимолга йўл олган. Оқ хунлар билан кураш манбаларда 400-йилларга тўғри келиши таъкидланган. Кидар Шопур II (309-379 йй)нинг замондоши бўлиб, авваламбор кушонлар ҳокимиятининг давомчиси сифатида уларга бўйсуниб келган ҳамда хионийлар ёрдамида Бақтрияда кушонлар ҳокимиятига чек қўйган. Кидарийлар тез орада Амударё ўнг ва чап қирғоқ ҳавзаси ҳамда Суғднинг катта қисмини эгаллайдилар. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, кидарийлар Эрон сосонийлари Билан кўпмарталаб урушлар олиб борадилар. Бу урушлар айниқса сосоний подшолари Варахран V (420-438 йй.) ва Ёздигард II (438-457 йй.) даврларида айниқса авжига чиқади. 456 йилда бўлиб ўтган навбатдаги ҳарбий тўқнашувлардан сўнг катта талофатга учраган кидарийлар қайта ўзларини ўнглаб ололмадилар. Бу воқеадан кейин кидарийлар ҳақида маълумотлар деярли йўқ. Фақатгина улар Ҳиндистонда Гупта давлатини эгаллаб бу ерда 75 йил ҳукумронлик қилгани, 477 йилда Гандхардан Хитойга элчилар юборгани маълум холос. IV аср ўрталарида Ўрта Осиё ерларига шимоли шарқдан хион қабилалари бостириб кирадилар. Тарихда хионийлар номи Билан машҳур бўлган бу қабилаларнинг асли ватанини айрим тадқиқотчилар Орол бўйида деб ҳисоблайдилар. Хионийлар хун қабилаларига қон-қариндош бўлганликларидан бўлса керак, ғарб тарихчилари уларни “оқ хунлар” деб атайдилар. IV асрнинг ўрталарида анча кучайган хионийлар жанубга томон ҳаракат қилиб сосонийлар билан тўқнашадилар.

Бу тўқнашувлар ҳамда хионийлар йўлбошчиси Грумбат, уларнинг Суриядаги Умда шаҳрини қамал қилганликлари ҳақида Аммиан Марцеллин маълумотлар беради. Дастлабки ҳаракатларда хионийлар мағлубиятга учрасаларда, кейинроқ улар шарққа томон юришлар қилган сосонийлар шоҳи Шопур II га қаттиқ зарбалар берадилар. К.Тревернинг фикрича, хионийлар IV асрнинг 70-йилларида ўзининг кучайган палласига киради. Ўрта Осиёда кидарийлар ва эфталитлар ҳукмронлиги ўрнатилгач хионийларнинг сиёсий аҳволи ўзгаради ва улар эфталитларга тобе бўлиб қолади. Афсуски, хионийлар ва кидарийларнинг давлат бошқаруви тизими ҳақидаги маълумотлар бизгача етиб келмаган. Хионийлар ва кидарийларга нисбатан эфталитлар ҳақидаги маълумотлар нисбатан кўпроқ сақланган. Шунга қарамадан эфталитларнинг келиб чиқиши ҳақидаги олимларнинг фикрлари турлича. Мисол учун, С.П. Толстов, А.Н.Бернштом, К.В.Тревер каби олимлар эфталитларнинг илк ватани Сирдарёнинг қуйи оқими деб ҳисобласалар, А.Мандельштам, Р.Гришман, Л.Гумилёв, К.Еноки каби олимлар эса эфталитлар ватанини Бадахшон деб ҳисоблайдилар. Б.Литвинский ва К.Иностранцевлар эфталитларнинг илк ватани Фарғонанинг тоғ олди ҳудудлари бўлганлиги ҳақидаги фикрни илгари сурадилар. Уларнинг туркий ҳалқлар бўлганлиги ҳақидаги масала ўзил-кесил ечимини топмаган. Эфталитлар турли манбаларда турлича номланади лар. Мисол учун, хитой манбаларида улар “ида, иеда, идан, идян” деб, сурия ва лотин манбаларида эса “эплалит, эфталит, абдал” араб ва форс муаллифларида “ҳайтал, йафтал, ефтал” деган номлар билан эслатилади. Хитой манбалари эфталитларни турклар (тукюе) билан боғлиқ равишда таърифлайдилар. Византиялик тарихчилар, масалан, Прокопий (VI аср) эфталитларни хунлардан деб кўрсатар экан, “улар (яъни эфталитлар) хунлардандир , таналари эса оқ” деб эслатади. Эфталитларнинг кучайган даври V асрнинг ўрталарига (456-457 йй.) яъни улар Хитойга биринчи марта элчи юборган даврга тўғри келади.

Маълумотларга кўра, шу даврдан то 531 йилга қадар эфталитлар Хитойга 13 марта элчи жўнатадилар. Куч-қудрат жиҳатдан мустаҳкамланиб олган эфталитлар Ўрта Осиё ва Шимолий Ҳиндистондаги ката ерларни ишғол этишга киришадилар. Эфталитларнинг жанубдаги асос ий рақиблари Эрон сосонийлари эди. Эфталитлар аста-секин жанубий ҳудудларни ўзларига бўйсундирар эканлар, уларнинг сосонийлар Билан муносабатлари кескинлаша боради. Эфталитлар ва сосонийлар ўртасидаги курашлар подшо Перўз (459-484 йй.) даврига тўғри келади. 484 йилда эфталитлар ва сосонийлар ўртасида Марв яқинида бўлиб ўтган жангда сосонийлар мағлубиятга учрайдилар. Эфталитлар 467-473 йилларда Суғдда мустаҳкам ўрнашиб олган бўлсалар, 477-520 йиллар мобайнида Гандхарни ишғол этиб, у ердан кидарийларни сиқиб чиқарадилар. 490 йилда эфталитлар Урумчини, 497-509 йиллар орасида Қашғарни босиб, деярли бутун Шарқий Туркистонда ўз ҳукмронликларини ўрнатадилар. Шундай қилиб, VI асрнинг бошларига келиб, эфталитлар анчагина катта ҳудудларни эгаллаган эдилар, кўпчилик манбалар эфталитларнинг даставвал кўчманчи халқлар бўлиб, кейинчалик ўтроқлашганлиги ҳақида маълумот беради. Шунинг учун ҳам айрим тадқиқотчилар уларни кўчманчилар деб ҳисобласа, айримлари уларни шаҳар ва қишлоқларда яшаганлигини таъкидлайдилар. Эфталитларнинг пойтахти Балх шаҳри эди . Кўпчилик тадқиқотчиларниннг эътироф этишларича, эфталитлар давлати унчалик ҳам мустаҳкам эмас эди ва шунинг учун ҳам узоқ яшамади. Таъкидлаш жоизки, эфталитлар ўзларига тобе бўлган халқлар ҳаётига жуда чуқур таъсир этмасдан, ўлпон ва солиқлар ундириш билан чекланганлар. Эфталитларнинг Ўрта Осиёдаги ҳукумронлиги асосан ҳарбий кучларга таянар эди. Шунинг учун ҳам Ўрта Осиё халқлари уларнинг турклар билан бўлган курашда қўллаб-қувватламаганлар. Эфталитлар давлати ярим асрга яқин яшаган бўлсада Ўрта Осиё халқлари тарихида муҳим рол ўйнади.

Эфталитларнинг этник келиб чиқиши масалалари анча мураккаб ҳисобланади. Бу мураккаблик шу билан изоҳланадики, араб манбалари ва тангашунослик маълумотларида эфталитлар подшолари фақат туркларга хос бўлган унвон- тегин, хоқон унвонлари билан тилга олинади. Шу б илан бирга ликда тангаларда акс этган подшолар аниқ европоид ирқини беради. Бу ҳолатлар айрим тадқиқотчиларнинг эфталитларни туркий халқлар деб ҳисоблашларига сабаб бўлди. Прокопий Кесарский эфталитлар ҳақида шундай маълумот беради: “эфталитлар хун халқлари қабиласи бўлиб, барча хунлар ичида улар ягона оқ танлидир. Турмуш тарзи жиҳатидан ҳам улар бошқа хунларга ўхшамайдилар ва бошқа хунларга ўхшаб хайвонлардек яшамайдилар. Улар битта подшо бошқарувида турадилар. Бу подшо римликлар ёки бошқалардан қолишмайдиган ҳолда аҳолига ғамхўрлик кўрсатади, ўзаро ва қўшнилар билан бўлган муносабатларда адолат мезонларига амал қилади.” V асрда яшаган Лазар Парбский эфталитларни етти қабиладан иборат массагетларнинг етакчи уруғларидан бири эканлиги ҳақида маълумот беради. Хитой манбаларида эфталитлар юечжиларнинг бошқа бир кўриниши ёки гаогюй қабиласининг тармоғи ёки уларнинг қанғлиларнинг авлодлари сифатида талқин қилинади. Ундан ташқари, ўзларини алхонлар деб атаган эфталитлар Бақтрия-Тохаристон ерларида яшаб ўтган азалий бақтр қабилаларидан чиққан этник гуруҳ эканлиги ҳақидаги фикрлар ҳам бор. Умуман олганда эфталитларнинг туркий халқлар эканлиги ҳамда уларнинг ҳақиқий ватани Бақтрия-Тохаристон эканлигини эътироф этувчи олимлар кўпчиликни ташкил этади. Хуллас, ўз даврида эфталитлар йирик давлат тизимини вужудга келтирдилар. Улар Ўрта Осиё, Шимолий Ҳиндистон, Шарқий Туркистон, Шарқий Эронни бирлаштирган улкан давлатга асос солиб, Кушон давлати ўрнида ундан ҳам каттароқ ҳудудларни бирлаштирдилар. Эфталитлар Эроннинг сосонийлар давлатига, унинг ҳарбий ҳаракатларига қарши тура олдилар ҳамда сосонийларнинг Ўрта Шарқдаги ҳукмронлигига чек қўйдилар.

Эфталитлар сосонийларнинг ички ишларига ҳам аралашиб турдилар, ҳатто шоҳлардан қайси бирини сайлаш ва тайинлаш масаласини ҳал қилиш уларнинг қўлида эди. Эрон давлати ҳар йили уларга катта миқдорда ўлпон тўлаб турган. Турк хоқонлиги . VI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Жанубий Сибир ва Шимолий Монголия яъни, Олтой ҳудудларида туркий қабилалар иттифоқи шакллана бошлайди. Халкларимиз давлатчилиги тарихида муҳим аҳамиятга эга бўлган Турк ҳоқонлиги хусусида талайгина манбалар бизнинг кунларимизгача сақланиб қолган бўлса-да, уларнинг айримлари бир-бирини инкор этади. Ушбу манбалар VI асрнинг охирларида яшаган византиялик тарихчилар Менандр Протектор, Феофан Византийский, суриялик тарихчи Ионна Эфессийларнинг тарихий асарлари, эпиграфик ёдгорликлар - Урхўн- Енисей, руний ёзувлари, Хитойнинг "Тан хонадони тарихи" қабилардир. Ундан ташқари ўрта асрлар муаллифлари ат-Табарий, Деноварий, Беруний, Наршахийлар асарларида ҳам Турк хоқонлиги тўғрисида маълумотлар учрайди. Таъкидлаш жоизки турк атамасининг илк маротаба тилга олиниши 542 йилга тўғри келади. Турли манбаларда турклар "турк эл", "турк", "туркаш", "тукдус", "ту-кю", "тук-ют" каби номлар билан тилга олинади. Кучли, бақувват, ботир каби маъноларни англатувчи "турк" атамаси даставвал этник хусусиятга эга бўлмай ижтимоий маънога эга бўлган. Туркларнинг келиб чиқиши хусусида кўплаб афсоналар мавжуддир. Айрим афсоналарда туркларнинг келиб чиқиши Нуҳ пайгамбарга бориб тақалса, айримларида улар ўн яшар бола ва она бўридан тарқалганлиги таъкидланади. Яна бошқа бир афсонага кўра, турк қабиласининг аждодлари Олтойнинг шимолий ён бағирларида жойлашган Со вилоятидан келиб чиққан бўлиб, бу ердаги қабила бошлиғи Абанбу уларнинг илк йўлбошчиси бўлган. Тарихий манбалар маълумотларига кўра, Турк хоқонлигининг пайдо бўлиши 551-552 йилларга тўғри келади.

Даставвал, туркларнинг Ашин уруғидан бўлган Асан (Асян, Асян-шод) ва Туу туркий қабилалар иттифоқига асос соладилар. Туунинг уғли Бумин (Хитойча Тумин) қўшни Теле қабиласини ўзига бўйсўндириб анча кучайишга муваффақ бўлади. Бу пайтга келиб анчагина мустаҳкамланган Бумин бошчилигидаги қабилалар иттифоқи Олтойдаги ўзлари қарам бўлиб турган жужан (жуан-жуан)лар қабилаларига қарши кураш бошлаб 551 йилда (айрим адабиётларда 552 йилда) уларни тор-мор этадилар. Мана шу даврдан бошлаб туркий ҳукмдорлар ўзларини жужанлар эгаллаб турган ерларнинг хакикий эгалари ҳамда жужанларнинг мавқеи ва куч-қудратининг ворислари сифатида Анагуй хоқон (каған) унвонини кабул қиладилар. Жужанлар ҳукмдори Анагуй жонига қасд қилиб ўзини ўлдиради. 551 йилда Бумин Турк элининг хоқони сифатида оқ кигизга ўтказилиб кўтарилади. Аммо, 552 йилда Бумин т ў сатдан вафот этиб у нинг ў рнига укаси Истами тахтга утиради. Истами хоқон Ўрта Осиё, Волга ва Шимолий Кавказ ерлари учун к у раш олиб борган бўлса, у нинг ўғ иллари Муған ҳоқон ва Таспар хоқонлар Марказий Осиё ва Жанубий Сибирда ў з ҳ укмронликларини ў рнатадилар. Бу пайтга келиб туркларнинг ашаддий душмани бўлган жужанларнинг кичик бир қ исми Корея ва Шимолий Хитойга жойлашади, яна бир кисми эса ғарбга жойлашиб аварлар номини олади. Ш у ндай қилиб, манбаларнинг маълумот беришича, Бумин ҳоқоннинг вориси бўлган Му ғ ан ҳоқон жануби-ғарбий Манч ж уриядаги Муғул қабилалари бўлган киданларни ва Енисей кир ғ изларини бўйсундириб Марказий Осиё ва Жанубий Сибирда Турк эли ҳукмронлигини ў рнатади. Туркларнинг ғарбий юришлари айникса муваффақиятли эди. VI асрнинг 60- йиллари охирларига келиб Турк хоқонлиги ў ша даврдаги йирик давлатлар бўлган Византия, Сосонийлар Эрони, Хитой к абиларнинг сиёсий ва иқтисодий м у носабатлар тартибига қў шилиб, Узоқ Шар қ ни Ўрта ер денгизи мамлакатлари билан бо ғ ловчи савдо йўли назорати учун к у раш олиб борди.

VIII аср турк муаллифлари ўзларининг аждодлари бўлган илк ҳоқонларнинг ҳ арбий юришлари ҳақида ш у ндай ёзган эдилар: "Улар (ҳоқонлар - Э.Б.) шар қ да Қо диркон адирларигача, ғарбда Темир дарвозагача ўз хал қ ларини жойлаштирдилар". Қ одиркон адирлари бу - Катта Хинган тоглари, Темир дарвоза эса Бойс у н то ғ даги Бўзгалахона довонида жойлашган. 576 йилга келиб Турк ҳоқонлиги Манчжуриядан Киммерий Боспоригача, Енисей юқори оқимларидан Амударё юқори оқимларигача чўзилган эди. Шу тариқа турк хоқонлари сиёсий ва маданий мероси Ўрта Осиё ва Жануби-Шарқий Европа тарихига сезиларли таъсир курсатган дастлабки Евросиё империясига асос солган эдилар. VI аср 50-йилларининг охирларида Истами хоқонга эфталитларга қарши ҳарбий ҳаракатлар олиб бориш учун қўлай имконият пайдо бўлади. Эрой шоҳи Хусрав I Анушервон (531-579 йй.) эфталитларга улпон тўлашни тўхтатиб қўяди ва уларга қарши урушга тайёргарлик кўра бошлайди ҳамда Византия билан алоқаларни йўлга қўяди. Хусрав I сиёсий жихатдан бироз ўнгланиб олгач Турк хоқонлигига эфталитларга қарши иттифоқ таклиф этади. Айни вақтда Византиядан фойдаланган Эрон эфталитлардан Тоҳаристон, Чағаниён, Қобул атрофидаги ерларни тортиб олади. 563 йилда эфталитларга қарши шимолдан турклар Чоч водийсига бостириб кирадилар. Тез орада улар томонидан Самарқанд, Кеш, Нахшаб эгалланади. "Шоҳнома"да маълумот берилишича, ҳал қилувчи жанг Бухоро атрофларида бўлиб ўтади ва эфталитларнинг Гатифар бошчилигидаги қўшинлари тор-мор этилади. Шундан сўнг турклар тезлик билан харакат қилиб иложи борича эфталитларнинг кўпроқ ерларини ўз қўлларига олишга ҳаракат қиладилар. Амударёнинг жанубий соҳилигача бўлган ерлар, Эрон, унинг шимолидан Каспий соҳилларигача бўлган ерлар турклар қўлига утади. Эфталитларнинг мағлубиятидан сўнг бевосита иттифоқчилар ўртасида келишмовчиликлар пайдо бўла бошлайдики, бу ҳолат савдо йўли назорати билан боғлиқ эди.

Турклар Ўрта Осиё ерларини босиб олгач Буюк ипак йўли катта қисмининг назоратини ўз қўлларига оладилар. Бу йўлнинг Ўрта Осиё ҳудудларидан ўтувчи қисмида асосан Суғдийлар ипак билан савдо қилишни назорат қилар эдилар. Ипак матоларнинг асосий харидори Византия бўлиб, ипак савдоси Суғд савдогарлари ва турк хоқонларига катта даромад келтирар эди. IV асрнинг охирларидан бошлаб Суғдда, VI асрда Эрон ва Византияда ўз ипакчилик ишлаб чиқаришининг пайдо бўлиши бу маҳсулот сотилишини янада кийинлаштиради. Ҳоқонликнинг бевосита ғарбий кисмини бошқариб турган Истами ва бош ҳоқон Муқан хоқон ипак савдоси можаросини тинчлик билан хал қилишга ҳаракат кила бошлайдилар. Истами ҳоқон ўз қўл остидаги Суғд ихшидига бу масалани ҳал этиш вазифасини топширади. Эронга Турк ҳоқони номидан машҳур Суғд савдогари ва дипломати Маниах бошчилигида элчилар гуруҳи жўнатилади. Хусравшоҳ ўз атрофидаги амалдорларнинг маслаҳатига кириб, Суғдийлар олиб келган ипак матоларни сотиб олиб уни элчилар кўз ўнгида ёқиб ташлайди. Ш у ндан сўнг Маниах бошқа харидор - Византия билан келишишга харакат килади. 567 йилда у Турк ҳоқонлигининг Константинополга юборган элчилигига бошчилик килади. Византия ҳам Эрон каби С у ғд ипак матоларига у нчалик эхтиёж сезмас эди. Аммо, эронийларга қарши турклар билан иттифоқчилик тарафдори эди. Шу туфайли Турк ҳоқонлиги элчилари император саройида иззат- ҳ урмат билан кўтиб олинади. Ушбу элчилик давомида Турк ҳоқонлиги билан Византия ўртасида Эронга қарши иттифоқ тузилади. Маниах ор қ ага қ айтишда у билан бирга Византия императорининг элчиси, ки ли киялик Земарх Турк ҳоқони қ арорго ҳ ига келади. Ҳоқон Земархни Тянь-Шандаги "Олтин тог" якинидаги қ арорго ҳ ида қ абўл қ илади ва турк қў шинларининг Эронга юришида йўлбошловчилик қ илишни таклиф этади. Эрон шо ҳ ининг турклар ҳ ужумини дипломатик йўл билан кў статишга уриниши ҳеч кандай натижа бермади.

Шиддатли ҳ ужумлар билан турклар Г ургонни ва бир неча бой шаҳарларни эгаллаб, 569 йилда Суғдга қайтадилар. Туркларнинг Эронга иккинчи маротаба юришлари 588-589 йилларга тўғри келади. Туркларнинг Чур Ба ғ а ҳоқон (айрим адабиётларда Сав ғ ёки Шаба дейилади) бошчилигидаги қ ўш и ни Хуросонга бостириб киради. Ҳ ирот ёнида турк қ ўш и нлари эронийларнинг машхур Бахром Чубин бошчилигидаги қ ўш и нлари билан т ўқ нашади. Бу жангда Бахром Чубин турк қў шинларини тор-мор этиб, турклар йўлбошчисини камон ўқ и билан халок этади. Қ айта қаршилик курсатиш фойдасиз эканлигини англаган турклар эронийлар билан сул ҳ , тузишга мажбур бўладилар. Араблар Ўрта Осиёни босиб олг у нларига қ адар туркларнинг Ўрта Осиёдаги мулклари билан Эрон ўртасидаги чегаралар ў згармади. Араб бос қ инига қ адар ипак ва бошқа маҳсулотлар ортган карвонлар у ёки бу даражадаги бар қ арорлик билан Эрон, Хоразм ва Волгабуйи ор қ али ғарбга қ атнаб турди. 576 йилда Му қ ан хоқон вафотидан сўнг хоқонлик тахтига у нинг укаси Арслон Т ў ба утиради. У мамлакатнинг куч- қ удратини муста ҳ камлаш мақсадида Хитойнинг Ци салтанати билан шартнома тўзади. Б у ндан ташқари у мамлакат ни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш чораларини ҳ ам кўради. Аммо, 581 йилда Арслон Т ў ба вафотидан сўнг Турк хоқонлари ўртасида ўзаро ички курашлар авж олиб , натижада мамлакат ичида а ҳ вол кескинлашиб, и қ тисодий таназзул бошланиб кетди. Айнан мана ш у ндай кескин вазият шароитида туркий ша ҳ зода Абруй бошчилигида 585-586 йилларда хал қ ҳ аракати бўлиб ў т д и . Му ҳ аммад Наршахийнинг маълумот беришича, Абруйнинг қароргоҳи Пойканд атрофида бўлиб, у бой зодагонлар ва савдогарлар устидан қаттиқ назорат ў рнатганлиги боис бу тоифа а ҳо лиси Бухоро вилоятидан к у чиб, Туркистон ва Тароз атрофига бориб ў рнашадилар. Қо чиб борганлар Турк ҳоқонидан ёрдам с ў раганлар. Натижада турк саркардаси Шери Кишвар бошчилигидаги қў шинлар қў з ғ олонни бостирадилар ва Абруйни ў лдирадилар.

Ғарбий Турк хоқонлиги. Турк хо қ онлари ўртасидаги ўзаро курашлар 20 йилдан зиёдрок, давом этиб 603 йилда давлатнинг 2 та: Ғарбий ва Шарқий кисмларига бўлиниб кетиши билан якунланди. Шар қ ий Турк ҳоқонлиги Муғулистон ҳудудларини, Ғарбий Турк ҳоқонлиги эса, Еттисув, Чу водийси, Волга, Кубаннинг қ уйи қ исми, Иртиш, Ишим дарёси б ў йидаги ерлар, Ўрта Осиё ва Шар қ ий Туркистоннинг бир кисмини ў з ичига олган. Ҳоқонлар Шегуй ва Тўн ябғу даврларида Ғарбий Турк хоқонлиги вақтинчалик ривожланиш жараёнларини бошдан кечирди. Бу даврда ҳоқонликнинг ҳудудлари кенгайди, давлат бойиди ва ҳ арбий қабила зодагонларининг мав қ еи кучайиб улар ҳоқонлар ҳ окимиятидаги ҳ арбий муваффа қ иятларни таъминлаб турдилар. Шагуй Ғарбий ҳоқонликнинг шар қ ий чегараларини Олтой қилиб белгилади ва ў з ҳ окимиятини Тарим ҳ авзаси ва шар қ ий Помир олдигача чўзишга муваффақ бўлди. Тўн ябғу (Тўн Баходир) ҳоқонликнинг ғарбий ҳудудларида фаол сиёсат олиб бориб хоқонликнинг кишки қ арорго ҳ ини Чу дарёси воҳасидаги йирик савдо ҳунармандчилик маркази бўлган Суёбга (хозирга Тўқ мо қ якинидаги О қ бешим к ўҳ на ша ҳ ри), ёзги қ арорго ҳ ини эса Исфижоб я қ инидаги Мингб у ло ққ а, ҳ озирги Туркистон ша ҳ ри я қ инида) к ў чиради. Тўн яб ғу нинг янги юришлари туфайли ҳоқонлик чегараси Амударёнинг юкори окимларидан Ҳ инди қ ушгача ч ў зилади. Тўн ябғу ҳукмронлиги даврида амалда мустақил бўлган Ўрта Осиё давлатлари устидан нисбатан қ атти қ сиёсий назорат ў рнатилади. Ч у нки бу давлатларнинг вассаллиги фа қ ат ў лпон тўлаш билан чегараланар эди. Исфижобдан Тошкент во ҳ асигача, шимолда Жанубий Аф ғ онистон ва шимоли-ғарбий Покистонгача бўлган ҳ удудларга ҳоқон Тўн яб ғу нинг ишончли вакиллари - туд у нлар юборилиб, улар соли қ лар йи ғ иш ва ҳоқон қ арорго ҳ ига юбориладиган ў лпонларни қ атти қ назоратга олдилар. Ма ҳ аллий ҳ окимларга уларни ҳоқонлик маъмурий бошқарувига қў шилганлик рамзи сифатида турк у нвонлари берилди. Шу билан биргаликда Тўн ябғу нисбатан кучли бўлган ма ҳ аллий ҳ укмдорлар билан шахсий м у носабатларини муста ҳ камлашга ҳ аракат қ илди.

Манбаларда Тўн ябг у нинг Самар қ анд ҳ окимига ў з қизини хотинликка берганлиги ха қи да маълумот бор. Хитой манбаси Тўн ябғу ҳақида маълумот берар экан ш у ндай хабар беради: ' Ғ арб варварлари ҳ али ҳ еч қ ачон б у нчалик қ удратли бўлган эмас". Ўта яккахокимлик хусусиятига эга бўлган Тўн ябғу бошқаруви - талон- тарожчилик урушлари натижасида бойиб кетган қабила зодагонлари орасида норозилик ҳаракатларини кучайтириб юборди. Бошланиб кетган ўзаро курашларни бартараф этишга ҳаракат қилган Тўн ябғунинг тоғаси Қўл Баходир жиянини ўлдириб ўзини Қўл Элбилга ҳоқон деб эълон қилади. Аммо, қабила бошлиқларининг айримлари бошқа даъвогарни қўллаб- қувватлаганлари туфайли яна қабилалараро курашлар бошланиб кетади. 630- 634 йилларга келиб ҳоқонлик ўзининг Сирдарёнинг ғарбидаги Ўрта Осиё мулкларидан маҳрум бўлди. Ғарбий турк ҳоқонлигининг асоси бўлган дулу ва нушиби қабилалари ўртасида ўзаро курашлар авж олиб кетди. 634 йилда нушиби қабиласи томонидан қўллаб-қувватланган Ишбара Элтериш Шер ҳоқон хокимият тепасига келди. У ҳарбий маъмурий тартиб бўлган "ўн ўқ эли" бошқарувини қайта тиклашга ҳаракат қилиб, қабила бошлиқларини ўзига шахсан тобе қилиш мақсадида ислоҳотлар ўтказди. Ундан ташқари, амалдаги назоратни амалга ошириш мақсадида Ишбара ҳар бир мулкка хоқон уруғи аъзоси - шодни жўнатади. Шодлар қабила зодагонлари билан ҳеч қандай алоқада бўлмай, уларниг марказий ҳокимиятга интилишини кўзатиб борган. Бу маҳаллий ҳокимларнинг сиёсий ташаббусларини ниҳоятда чегаралаб қўяр эди. Аммо, Ишбара Элтериш Шер бошчилигидаги ҳоқонлик ҳокимиятининг ҳарбий-сиёсий лаёкати қарам мулклар ва қабилаларни ушлаб туришга кодир эмас эди. 638 йилда дулу қабиласи ўзларига жўнатилан шодни ҳоқон деб эълон қилдилар. Шундан сўнг дулу ва нушиби қабилалари ўртасида оғир ва қонли урушлар бўлиб ўтиб ғарбий ҳоқонлик икки қисмга бўлиниб кетди. Шундай бўлсада, ҳоқонликдаги қабилалараро ва сулолалараро урушлар 17 йил (640-657 йй.) давом этди.

Шундай қилиб, VII асрнинг ўрталарида Ғарбий турк ҳоқонлиги заифлашиб бир неча қисмларга бўлиниб кетди. Вазиятдан фойдаланган Хитойнинг Тан империяси қўшинлари 657-659 йилларда Еттисувга бостириб кирдилар. Хитой босқинчиларига қарши курашлар узоқ йиллар давом этди. Фақатгина VII асрнинг охирларига келиб ҳоқонлик ўз мустақиллигини тиклашга муваффақ бўлди ва хитойликлар вакили Хусрав Бўришод мамлакатдан хайдаб юборилди. Давлат бошқаруви. Турк ҳоқонлигида давлатнинг олий ҳукмдори "ҳоқон" унвонига эга бўлган. Хитой манбалари маълумотларига кўра, туркийлар хонни тахтга ўтқазишда махсус маросим ўтказишган. Яъни, амалдорлар бўлажак хонни кигизга ўтқазиб, қуёш юриши буйлаб 9 маротаба айлантирганлар, иштирокчилар эса уни қутлаб ва улуғлаб турганлар. Сўнгра хонни отга ўтқазиб, бўйнига ипак мато боғлаганлар ва ундан "Сиз неча йил хон бўлмоқчисиз?" деб сўраганлар. У неча йил хон бўлишини айтган ва шу муддат тугагач тахтдан кетган. Қадимги туркий афсоналарда берилишича, туркларнинг тасаввурига кўра, давлатчиликнинг маркази, давлатни ўз қўлида бирлаштирувчи шахс ҳоқон ҳисобланган. Бошқарувда ҳоқонларнинг ҳукмрон сулоласи асосий бўлиб у учта куч - осмон (тангри), ер-сувнинг куч ва иродаси ҳамда турк халқининг яратувчанлик фаолияти туфайли юзага келтирилади. Ҳоқондан кейинги шахс, биринчи амалдор “Ябғу” ( Баҳодир) бўлиб, у бош саркарда ҳисобланган. Аммо, ябғу тахтга меросхўрлик қила олмас эди. Турк хоқонлиги тахтига ворислик тартиби турк давлатчилиги тузилиши учун хос бўлган улусларга бўлиниш тизимига асосланиб белгиланар эди. Ушбу тизимга кўра тахт аксарият ҳолларда отадан ўғилга эмас, акадан укага, амакидан жиянга мерос қолар эди. Тахт меросхўри тегин (шаҳзода) деб юритилган. Шаҳзодалар то тахтга ўтиргунларига қадар ўзларига берилган улусларни бошқариб турганлар. Ўрта Осиёдаги маҳаллий ҳокимларнинг фаолиятини назорат қилувчи амалдор, ҳоқоннинг назоратчиси - "тудун" деб аталган. Турк ҳоқонлиги конфедератив давлат бўлган.

Туркийлар ўз юрти ва давлатини "эл" деб аташган. Биринчи турк ҳоқони Буминхон элхон у нвонига эга бўлганлиги бежиз эмас. Хо қ онлик таркибидаги кўплаб қ абила ва элатларни бирлаштириш ва бошқариб туриш, улардан маълум ми қ дордаги соли қл ар ва ў лпонларни ўз ва қ тида йи ғ иб олиш ма қ садида ҳоқонликда махсус маъмурий ва ҳ арбий- сиёсий бошқарув тизими жорий этилган эди. Давлатни бошқаришда олий ҳ укмдорга у нинг якин қ ариндошлари, аввало, ҳ укмрон сулола аъзолари ҳамда улар томонидан барпо этилган бошқарув тизими ёрдам берар эди. Манбаларнинг маълумот беришича, у т ў ртга бўлинган. Яъни, қ ариндошлар, ҳоқонга иттифоқдош бўлган қ абила ва халклар; ҳоқоннинг ўнг томонида ў тирувчи амалдорлар ва маъмурий ходимлар; ҳоқоннинг чап томонида ў тирувчи амалдорлар ва ходимлардан иборат бўлган. Ҳоқоннинг қ ариндошлари - ўғ иллари, амакиси, жиянлари ва ака-укаларига "тегин" у нвони берилган. Хитой манбаларида маълумот берилишича, ҳоқонликда бешта олий мансаб - еху (ябғу), ше (шод), деле (тегин), силифа (элтабар) ва тут у нфа (туд у н) қабилар мавжуд бўлиб, уларнинг барчаси мерос қилиб қо лдирилган. Турк ҳоқонлиги давлатининг асосини ер билан бирга хал қ ташкил этар эди. Ўз даврида Ў рта Осиёда давлатчиликнинг муста қ ил ва анъанавий шаклларини ривожлантирган туркийлар давлати мавжуд жамиятнинг муайян ижтимоий тузилмаларига ва қадимги туркларнинг давлат томонидан ташкил этилган ҳамда назорат қ илинадиган х ў жалик фаолиятига таянар эди. Тарихий адабиётларда берилишича, бу фаолиятнинг асосини кўчманчи чорвачилик ташкил этган. Чорвадор туркларда уру ғ -қабилачилик анъаналари ниҳоятда кучли бўлиб, қабила ва уруг жамоаларини нг асоси катта оилалардан иборат бўлган. Кўчманчи чорвадорлар хал қ оммасини турклар "буд у н" ёки "кора будун” деб аташган.

Ҳоқонликда кенг микёсда де ҳқо нчилик ҳам қ илинар эди. Хитой манбалари, "гарчи турклар доимий яшаш жойларига эга бўлмаса ҳам, лекин уларнинг ҳ ар бирининг ажратиб берилган ери бор"лиги ҳақида маълумот беради. Айнан мана ш у ндай "ажратиб берилган ер"ларда деҳқонлар мавжуд сув манбалари ҳамда лалмикор ерлар имкониятдан фойдаланиб асосан донли экинлар етиштирганлар. Мевали дарахтлардан бо ғ -ро ғ лар етиштиришга ало ҳ ида аҳамият берганлар. Манба тили билан айтганда, "(мевали) дарахтлар савлат т ў киб турган". Турклардаги қабила ва уруг жамоаларининг катта оилаларида уй қўллари ҳам мавжуд бўлар эди. Қўлларнинг кўпайиши билан синфий м у носабатлар таркиб топа бошлаган. Лекин қўлчилик ижтимоий ҳаётга кенг кириб келмаган. Шу боис бўлса керакки, манбалар ҳоқонликда қўллар мехнатидан кенг фойдаланиш ҳақида амалда ҳеч кандай маълумот бермайди. Айрим тад қ и қо тчиларнинг фикрича, кўпро қ аёллар мехнатидан фойдаланилган ва қўллар асосан уй ишлари билан шу ғ улланишган. Кўпинча жамоада аёллар қўл қилиб олиб кетилар эди. Лекин, қўл аёллардан ҳам о ғ ир ишларда фойдаланилмай, балки уй-рўзгор ишларида ишлатилинар эди. Қўл эркакми, аёлми барибир кочиб кетаверган. Қ очган қўл таъ қ иб қ илинмаган ва унинг учун ҳеч ким товон тўламаган. Турк ҳоқонлигининг марказий бо шқ арув тизими асосан йирик сиёсий давлат тадбирлари (давлат осойишталигини са қл аш, давлат сар ҳ адларини кенгайтириш, соли қ тизими, ички ва та шқ и савдо, дипломатик м у носабатлар ва бо ш .) билан маш ғ ул бўлиб ўзлари забт этган ҳудудлардаги бошк а рув тизимига маълум даражада эркинлик берилган. Шунинг учун ҳам Фарғона, Суғд, Шош, Тохаристон, Хоразм ва бошқа мулклардаги бошқарув тартиби асосан ма ҳ аллий сулолалар қўлида бўлган. Мисол учун, Суғд ва Фарғонада олий ҳукмдор - "ихш и д ” Тохаристонда - "маликшоҳ" , Хоразмда - "хоразмшоҳ", Кешда – “ ихрид", Бухорода - "худ о т", Уструшонада - " а фшин'' , Чоч ва Илокда – “ буд у н" деб аталган.

Турк хо қ онлиги даврида Суғд ҳудудларига ҳозирги Панжикентдан Карманагача бўлган ерлар кирган. Бухоро эса, VII асрдан бошлаб муста қи л мулклар иттифо қи дан иборат бўлган. Суғднинг маҳаллий ҳокимлари айрим вақтларда Чоч ва Хоразмнинг муста қи л ҳукмдорлари бирлашар эдилар. Бундай йирик сиёсий бирлашмалар маълум муддатларда йирик шаҳарларда ўз қурултойларини ўтказиб турганлар. Фарғона Суғд сиёсий иттифоқ,ига кирмаган бўлиб, у алоҳида муста қ ил давлат эди. Уни афшин бошқарган бўлиб, Фарғоналиклар Тян ш ан халқлари билан ўзаро ало қа да бўлганлар. Хоразм бош қа мулкларга нисбатан анча мустақил эди. Мамлакатни Афри ғ ийлар сулоласига мансуб подшолар бошқариб турган. Таъкидлаш лозимки, Турк хоқонлиги маълум даражада т ў ли қ ишлаб чиқилган жиноий қо н у нчиликка эга бўлган. Содир этилган жиноят учун жазонинг асосий турлари – қатл этиш одам аъзоларини кесиб ташлаш, зарарни тўлаш, мол-мулк тарзида товон тўлашдан иборат эди. Мисол учун, манбаларнинг маълумот беришича, ў лим жазоси давлатга қарши жиноятлар учун (исён кўтариш, сот қи нлик) ҳамда но ҳ ак ёки қа сддан одам ў лдирганлик учун берилган. Ўғирлик қил ган ёки бўзуқлик қилган шахснинг қўли ёки оёғи кесилган. Шахсга қарши қаратилган бошқа жиноятлар етказилган зарарни ўн баробар қилиб тўлаш, жаро ҳ ат етказгани ёхуд майиб қилгани учун мо л- мулк тарзида товон тўлаш, қизи, хотинини қўлликка бериш, суягини синдирганлик учун эса от бериш йўли билан жазоланарди.

Адабиётлар: 1. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). T . : Шар қ. 2000 . 2. Сагдуллаев ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. T., 2000. 3. Сагдуллаев А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. - Т., 2006. 4. Ртвеладзе Э.В. История государственности Узбекистана. – Т.: Узбекистан. 2009. 5. Эшов Б.Ж. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. (ўқув қўлланма). – Т.: Маърифат, 2009. 6. Давлат қурилиши ва бошқаруви. Муаллифлар жамоаси. Тошкент, Академия, 2007. 7. Сагдуллаев А.С., Мавлонов Ў.М. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. Тошкент, Академия, 2006.

Похожие

Илк ўрта асрларда Хитой

Қадимги ва илк ўрта асрларда Эрон

Илк урта асрларда Хиндистон

Илк урта асрларда Хитой

Илк урта асрларда Ҳиндистон