Ислом дини - История - Рефераты

Ислом дини

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

189.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ислом динининг пайдо б ў лган ижтимоий-тарихий ва ғоявий муҳит. 2. Муҳаммад Ибн Абдуллоҳ-ислом дини даъватчиси ва давлат арбоби. 3. Ислом динининг пайдо булиши ва тар қ алиши.

www.arxiv.uz Ислом-дунёда нисбатан кенг тарқалган жаҳон динларидан биридир. Осиё қитъасидаги Арабистон яримороли, Иордания, Сурия, Ироқ, Эрон, Туркия, Афғонистон, Покистон, Африка қитъасидаги Марокаш, Жазоир, Тунис, Ливия, Миср Республикаси, Сомали син-гари мамлакатлар халқлари, Эфиопия, ҳарбий Суданда яшовчиларнинг бир қисми, Малайзия, Индонезия халқлари, Ливан, Ҳиндистон, Хитой ҳамда Филиппин аҳолисининг маълум бир қисми. Европа қитъасида эса Болқон яриморолида яшовчи халқларнинг бир бЎлаги исломга эътиқод қилади. Ислом Марказий Осиё, Закавказье ва Шимолий Кавказ, ВолгабЎйи, ҳарбий Сибирь ва бошқа айрим ҳудудларда яшовчи аҳолининг бир қисми онги ва турмушида мавжуддир. Бу халқларнинг турмуш тарзига Ўз таъсирини кЎрсатиб келмоқда. Ер юзида исломга эътиқод қилувчилар, яъни мусулмонлар бир миллиард 200 млн.дан ошди.з Европа, Америка ва Россияда ислом, унинг тарихи ва манбаларини Ўрганиш ХIХ асрнинг 2-ярмидан бошланган. Лекин ислом тарихи, таълимоти, муқаддас ёзувларини таҳлил, тадқиқ қилиш Россияда айниқса Ўзбекистон, Қозоғистон, Тожикистон, Шимолий Кавказда кенг кЎламда анча олдин амалга оширилган. Бу иш энди янада кенгроқ миқёсларда олиб борилмоқда. Европалик олимлар исломшунослик фанини яратиш, ислом тарихи ва манбаларини Ўрганиш йЎлида кЎп хизмат қилганлар. Жумладан, М.Мюллер, Э.Тайлор, К.Тиле, Ш. дела Соссе, Ж.Фрейзер ва бошқалар. Уларнинг хулосаларида айрим чекланишлар бЎлишига қарамай, улар бу фаннинг ривожланишига муҳим ҳисса қЎшганлар. Рус шарқшунослигида ҳам ислом тарихи, диний манбаларни тадқиқ қилиш соҳасида баракали ишлар олиб борилган В.Р.Розен асос солган машҳур “Рус академик шарқшунослиги” нинг вакиллари Н.А.Медников, Л.Э.Шмидт, А.Е.Кримский, В.В.Бартольд, И.Ю.Крач-ковский, Е.Э.Бертельс, А.А.Семенов ва бошқалар исломшунослик соҳасида қимматли асарлар яратганлар. Бу асарлар ҳозир ҳам исломшунос олимлар учун бой манба бЎлиб хизмат қилмоқда.

www.arxiv.uz Исломнинг пайдо бЎлиши ва унинг таълимотини илмий нуқтаи назардан Ўрганиш масаласи Ўтган асрнинг 30-йилларига келиб жид-дий равишда Ўртага қЎйилди. Бу шарқшунослик ва умуман тарих фанининг тикланиш даври эди. Асрлар давомида тарих фани ва шарқшунослик эришган ютуқлар ва юзага келтирган хулосаларни илмий нуқтаи назаридан қайта кЎриб чиқиш ва баҳолашдек жуда масъулиятли ва мураккаб муаммо ҳали ҳам тЎла ечилгани йЎқ. Бундай шароитда ҳар бир муҳим илмий масала бЎйича хилма-хил фикрларнинг мавжуд бЎлиши табиий эди. Исломнинг пайдо бЎлиши ва таълимоти юзасидан ҳам жуда кЎп фикр ва мулоҳазалар Ўртага ташланган ҳамда муҳокама қилиниб, муайян ечимини топган. Мазкур дарсликда ана шу фикр-мулоҳазаларнинг объектив, нисбатанасосли, аксарият исломшунослар тан олган нуқтаи назарларидан фойдала-нилган. И.Каримов асарларида бу дин ҳақида олға сурилган фикр-мулоҳаза ва дастурлар асос қилиб олинган. 1.Ислом динининг пайдо бЎлган ижтимоий-тарихий ва ғоявий муҳит. Исломнинг вужудга келишини таҳлил этиш Ўша тарихий давр-VI-VII асрларга хос хусусиятлар, араб қабилалари Ўртасида ҳукмрон бЎлган ижтимоий-иқтисодий муносабатлар ва уларнинг диний-ғоявий ҳаёти билан қисқача танишиб чиқишни тақозо этади. Арабистон яримороли иқлим шароити ноқулай қумли саҳролар ва тоғлардан иборат бЎлиб, кЎчманчи аҳолиси бадавлат V-VII асрларда чорвачилик билан шуғулланар эди. Яриморолнинг нисбатан яхши иқлим шароитига эга бЎлган қисмида жойлашган Яман номли кичик бир вилоят, қадимдан ривожланган қишлоқ хЎжалик ва маданият марказларидан бири бЎлган. У ерда қулдорлик тузуми тараққий этган, сЎнгги қулдорлик давлати бЎлган Химъярийлар подшолиги эрамизнинг II асрида ташкил топган ва VI аср бошларида таназзулга юз тутган. Лекин яриморолнинг бошқа ҳудудлари-сувсиз саҳролардан иборат

www.arxiv.uz бЎлганлиги сабабли Ўтроқ деҳқончилик фақат ва айрим жойларда саҳролар Ўртасидаги онда-сонда учрайдиган кичик воҳалардагина бирмунча тараққий этган эди. Бу ерларда деҳқончилик ҳам ноқулай иқлим шароити туфайли ҳар томонлама чекланган эди, асосан хурмо ва арпа етиштириларди. Яриморолнинг чексиз саҳроларида яшовчи, чорвачилик билан шуғулланувчи араб қабилалари-бадавийлар бундан ҳам оғир шаро-итда яшар эдилар. Улар ижтимоий тараққиёт жиҳатидан анча орқада қолган, тараққиётнинг уруғ-қабилачилик босқичида эдилар. VI аср охири-VII аср бошларида, яъни ислом вужудга келиши арафасида турли араб қабилаларининг ижтимоий-иқтисодий тараққиёт даражаси бир хил эмас эди. Қадимий тараққиёт маркази бЎлган Яманда ривожланган қулдорлик тузуми ҳукмрон бЎлиб, ярим оролнинг шимолий қисмида жойлашган ва Византия ҳамда Эрон каби қадимий империялар таъсири остида бЎлган ҳудудларда савдо муносабатлари эндигина ривожлана бошлаган, саҳроларда кЎчманчи чорвачилик билан шуғул-ланган араб қабилалари Ўртасида патриархал, уруғ-қабилачилик тартиби ҳукмрон эди. Бу тартибнинг емирилиши ва синфий муносабатларнинг таркиб топиши даври эндигина бошланган эди. Оғир иқлим шароити ва ишлаб чиқарувчи кучлар заиф ривожланганлиги сабабли Арабистон яриморолида яшаган кЎпчилик қабилалар тараққиёт жиҳатидан Миср, Византия, Эрон, Месопотомия каби қадимий маданият марказлари аҳолисига нисбатан анча орқада қолиб кетган эди. Яриморолнинг ғарбий қисмида Қизил денгиз қирғоқлари бЎйлаб чЎзилган ва Ҳижоз деб ном олган ҳудуд бу даврда иқтисодий жиҳатдан бирмунча ривожланганди. Бунинг сабаби сувли воҳаларда деҳқончилик билан шуғулланиш имконияти мавжуд бЎлганлигидан ва жанубдан шимолга томон қадимий карвон йЎли Ўтганлигида эди. Тарихий манбаларга кЎра, VI аср Ўрталарида бу йЎл жанубда Яман орқали Ҳабашистон ва Ҳиндистон билан, шимолда Сурия орқали Миср, Византия ва Эрон билан боғланган. Ўз даври учун катта иқтисодий аҳамиятга эга бЎлган Ҳижоздаги айрим аҳоли

www.arxiv.uz манзиллари, шаҳарлар, хусусан йЎл устида жойлашган Ясриб (Тоиф) шаҳри, VI асрда анча кенгайган ва гавжум савдо марказларига айланган эди. Макка савдо маркази сифатида катта аҳамиятга эга бЎлиб, атрофдаги қабилаларга бошқаларга нисбатан кучлироқ таъсир кЎрсатар эди. Маккада Указ номли катта бозор жойлашган эди. Араб қабилалари Ўртасида Макканинг диний марказ сифатида роли ҳам анча ошган эди. Маккада Каъбатиллоҳ ибодатхонаси турли араб қабилаларининг 360 худосининг санам, яъни бутчалари мавжуд бЎлгани туфайли бу шаҳар Ўз атрофида яшовчи кЎп қабилалар учун эътиқод маркази - зиёратгоҳга айланган эди. Арабларда ҳам тижорат, ҳам зиёрат деб бежиз айтмаганлар. V-VII асрларда Маккада арабларнинг қурайш қабиласи ҳукмрон бЎлиб, буларнинг юқори табақалари савдо-сотиқ авж олиши натижасида анча бойиб кетган; пул муомаласи, судхЎрлик ривожланган, шунингдек, қул савдоси ва қулларнинг меҳнатидан фойдаланиш ҳам анча кенгайган. Шарқшунос олимларнинг тадқиқотлари шундан далолат берадики, қадимий Яманни истисно қилганда, Арабистон яриморолида яшовчи қабилалар учун V-VI асрларни иқтисодий уруғ-қабилачилик тузуми емирила бошлаган ва қулдорлик муносабатлари вужудга кела бошлаган давр, деб тавсифлаш мумкин ва лозим. Ўша даврда кучли империялар бЎлган Византия ва Эрон Ўртасида Яманни қЎлга киритиш ва карвон йЎлларида Ўз ҳукмронлигини Ўрнатиш учун кураш давом этган. Яман сосонийлар ҳукмронлигига Ўтган даврларда (572-628 йиллар) Эрон кЎрфази орқали Ҳиндистонга борадиган йЎл тез ривожлана бошлаган ва шу муносабат билан Ҳижоз орқали Ўтган карвон йЎли инқирозга учраган. Бу ҳол фақат Ҳижоз шаҳарларигагина эмас, балки барча араб қабилалари ҳаётига ҳам жиддий таъсир кЎрсатган ва Арабистонда ижтимоий-иқтисодий инқирознинг бошланишига сабаб бЎлган. Савдодан келадиган даромад камайиб кетиши натижасида қурайш зодагонлари Ўртасида судхЎрлик авжга чиққан; қуллар, камбағалларни эзиш кучайган Макка ва Ҳижознинг бошқа шаҳарларида мазлумлар билан

www.arxiv.uz золимлар орасидаги қарама-қаршиликлар кескинлашган. Бир томондан, қул эгалари билан қуллар Ўртасида, иккинчи томондан, қабила зодоганлари билан оддий меҳнаткашлар Ўртасида синфий қарама-қаршиликлар кучайган. Қабилаларнинг юқори табақалари, айниқса, Макка зодагонлари қЎшни мамлакатларни босиб олиб катта бойлик, Ўлжани қЎлга киритиш ва шу орқали ҳокимиятни мустаҳкамлаш, иқтисодий инқироздан қутилиш ҳақида тез-тез Ўйлай бошлаганлар. Аммо тарқоқлик ва келишмовчиликларга барҳам бериш, барча араб қабилаларини, уларнинг иқтисодий ва ҳарбий имкониятларини ягона давлатга бирлаштириш зарур эди. Араб халқи ҳаётни VI аср охири VII аср бошларида юз берган жиддий тарихий воқелар араб қабилаларининг ижтимоий ҳаёт тақозаси билан вужудга келган марказлашишга интилишга ундаган. Ислом айни шу интилишни Ўзида акс эттирган ғоя, мафкура сифатида юзага келган, марказлашган араб давлатининг вужудга келиши, қЎшни малакатларнинг босиб олиниши, араб халифалигининг кенгайиши жараёнида кучли ғоявий қурол сифатида хизмат қилган. Марказий ва Шарқий Арабистон ярим ороли саҳроларида яшаган араб бадавийлари Ўртасида ибтидоий тузумга хос бЎлган политеистик маъжусийлик диний тасаввурлари ҳукмрон эди. V-VI асрларда бу қабилаларнинг диний эътиқодлари тотемизм, фетишизм ва анимизм каби диний тасаввурларнинг қоришиғидан иборат эди. КЎп қабилалар алоҳида тошларга эътиқод қилар, инсонга ёрдам берадиган эзгу руҳлар, ёвуз жинлар ва айёр шайтонлар тЎғрисидаги тасаввурлар кенг тарқалган эди. Ҳар бир қабила Ўз худосининг санамига сиғинар, топинар эди. Бу ҳол диншуносликда кЎп худолиликнинг арабларга хос кЎриниши, деб тавсифланган. Қуръонда бундай эътиқод ширк деб ном олган. Бундан ташқари араб қабилалари Ўртасида Қуёш ва Ойга топиниш ҳам мавжуд эди.

www.arxiv.uz V-VI асрларда араб қабилалари уруғ-қабилачилик тузуми емирила бошлаган, ибтидоий диний тасаввурлар таназзулга юз тутган эди. Қабилалар Ўртасида марказлашишга бЎлган интилишнинг ғоявий инъикоси сифатида якка худоликка хос диний ақидаларнинг куртаклари шакллана бошлаган. Якка худолилик тЎғрисидаги бундай диний таълимот исломдагина эмас, балки у пайдо бЎлмасдан бирмунча вақт илгари Арабистоннинг айрим жойларида тарғиб қилина бошлаган эди. Ислом эса ана шу тарғиботларнинг галдаги шаклланиши ва таркиб топишининг натижаси сифатида вужудга келган. Исломдан илгари араб қабилалари орасида якка худолилик тЎғрисида тарғибот юритган, Ўзини пайғамбар деб эълон қилган шахслар тарихий манбаларда “ханифлар”, яъни хақ-ҳақиқат изловчилар номи билан маълумдир. Исломнинг пайдо бЎлиши араб қабилалари Ўртасидаги ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг муайян босқичи билан боғлиқ бЎлган. Ҳижозда “ханифлар” деб аталган ягона худога эътиқоднинг бир неча тарафдорлари Муҳаммад пайғамбаргача ҳам бЎлган ва улар христиан ёки яҳудий бЎлмаганлари ҳолда якка худога ва охират кунига ишонганлар. Улардан Мусайлима, Сажжоҳ, Тулайх, Асвод кабиларнинг номлари ривоятларда сақланиб қолган. Муҳаммад пайғамбар ҳижрий 11-йилнинг раби-ал-аввал (632 йил июнь) ойида Мадинада 63 ёшида вафот этган. Бу даврда анчагина мустаҳкам мусулмон давлати вужудга келган; у Ямандан Сино яриморолигача, Қизилденгиз соҳилларидан марказий қум саҳролари-Саҳрои Кабиргача чЎзилган катта ҳудудни Ўз ичига олган эди. Муҳаммад вафотидан кейин унинг Ўринбосарлари-халифалар давлатни бошқара бошлаганлар. Шу муносабат билан мусулмонлар давлати Ўзининг бундан кейинги тарихида “Араб халифалиги” деб ном олган. Муҳаммад вафот этган биринчи кунларданоқ мусулмонлар жамоасининг йЎлбошчилари Ўртасида ҳокимият учун кураш ва Ўзаро ихтилофлар бошланган. Бу курашда муҳожирлар

www.arxiv.uz гуруҳи ғолиб чиққан ва Муҳаммаднинг илк сафдошларидан бири Абу Бакр халифа деб эълон қилинган. Абу Бакр ҳукмронлигининг (632-634 йиллар) дастлабки йилла-риданоқ бир қатор араб қабилалари Ўртасида Мадина ҳукмронлигига қарши Ўз мустақиллиги учун ҳаракат бошланган. Бундан ташқари айрим жойларда Ўзини пайғамбар деб эълон қилган маҳаллий тарғиботчилар раҳбарлиги остида исломга қарши диний-ғоявий мустақиллик учун кураш бошланган. Византиянинг кучсиз қЎшинлари жиддий қаршилик кЎрсатишга ожизлик қилганлар. Халифа Умар замонида истилолар янада кчайган; 634 йили Басра, 640 йили Қуддуси Шариф олинган ва Фаластин, Сурия ерлари тЎла равишда халифалик қЎлига Ўтган. Шу вақтнинг Ўзида Месопотамия ва Эронга ҳам юришлар бошланган. 637 йили араб қЎшинлари сосонийлар пойтахти Ктесифонга бостириб кирганлар, 644-645 йилларда Ҳиндистон чегараларига яқинлашганлар. 639 йилда Мисрга қарши ҳужум бошланган, шимолий ва шимоли-шарқий томонга юриш бошлаган араб қЎшинлари 640 йилда Арманистонни босиб олганлар, 647 йилгача араблар Шимолий Африка қирғоқларини Тунисгача босиб олганлар. Улардан кейинги халифалар-Усмон (644-656) ва Али (656-661) замонларида ҳам истилолар давом этган. Кавказ ва Марказий Осиё томонига ҳарбий юришлар кучайган. Қисқа вақт ичида Грузия, Озарбайжон, Эроннинг шимолий қисми, Хуросон, Марв ерлари араблар қЎл остига Ўтган ва халифалик қЎшинлари Амударё соҳилла-рига чиққан. Шундай қилиб, 30 йилдан озроқ муддат ичида араб халифалиги юқорида эслатилган юртларни, Ўша замондаги энг катта империя бЎлган Византияга қарашли катта территорияни ҳам босиб олган, сосонийлар империясини тамомила йиқитган. Натижада Амударё соҳилларидан Шимолий Африкагача, Тбилиси ва Дарбанддан Яман ҳамда Уммонгача чЎзилган янги империя вужудга келган. Араб қЎшинлари бадавийлар ва бошқа ҳар хил қабилалардан ёллаб олиб тузилган бЎлиб, Ўз замонининг ҳарбий санъат ва техника даражасидан ҳам анча орқада эди. Осонлик билан эришилган ғалабаларнинг асосий сабаби

www.arxiv.uz уларга жиддий қаршилик кЎрсатадиган кучнинг йЎқлигида, борларининг ҳам тарқоқлигида эди. Қадимий империялар-Византия ва Эрон Ўзаро урушлар туфайли ҳолдан тойган, уларнинг қудрати сЎниб, чирий бошлаган эди. Шимолий Ҳиндистон, Марказий Осиё ва Кавказда ҳам йирик давлатлар йЎқ эди; майда феодал давлатлар Ўзаро урушлар натижасида кучсизланган ва тарқоқ ҳолда эди. Шунинг учун ҳам араб қЎшинлари нисбатан қисқа давр ичида ана шундай катта ҳудудларни босиб олишга муваффақ бЎлган эдилар. 2.Муҳаммад Ибн Абдуллоҳ-ислом дини даъватчи ва давлат арбоби. Исломда пайғамбар сифатида эътироф этилган, қурайш қабиласининг ҳошимийлар хонадонидан бЎлган Муҳаммад ибн Абдулло ислом даъватида тарқалишида ва таълимотини шаклланти-ришда етакчи рол Ўйнаган. Пайғамбар форсча сЎз бЎлиб, хабарчи, даракчи демакдир. Арабча набий дейилади. Расул сЎзи арабча бЎлиб, маъноси элчидир. Бинобарин, пайғамбарлар илоҳий таълимот ва дин ақидаларини Ўз умматларига етказувчи хабарчидир, Оллоҳнинг элчисидир. Пайғамбарларнинг адади Қуръон, Ҳадис ва бошқа манбаларда қатъий белгиланмаган. Баъзи манбаларда уларнинг сони 124 минг дейилади. Қуръони Каримда 25 нафар пайғамбарнинг номи тилга олинган. Улар Одам, Идрис, Нуҳ, Хут, Солиҳ, Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яқуб, Юсуф, Лут, Айюб, Зи-л-Кифл, Юнус, Мусо, Хорун, Шуайб, Илёс, ал-Ясаъ, Довуд, Сулаймон, Закариё, Яҳё, Исо ва Муҳаммаддир. Ислом таълимотига кЎра барча пайғамбарларга баробар иймон келтирилади. Тарихий манбалардаги ва Қуръон оятларидаги айрим ишораларга кЎра, Муҳаммад пайғамбар 570  71 йилда Маккада туғилган, ёшлигида етим қолган, аввал бобоси қЎлида, у вафот этгач, амакиси қЎлида тарбияланган, балоғатга етгач, савдогарлар қЎлида хизмат қилган. 25 ёшида бева бой хотин Хадичага уйланган ва унинг маблағлари билан мустақил савдогарлик қила бошлаган. Савдо карвонлари билан Сурия, Фаластин ва Месопотамиянинг айрим шаҳарларида бЎлган; у ерлардаги диний эътиқодлар билан танишган,

www.arxiv.uz руҳонийлар билан суҳбат қилган. У тахминан 39-40 ёшларга кирганда Маккада якка худо - Оллоҳга эътиқод қилиш тЎғрисидаги тарғиботни бошлаган. Диний назарияда ислом Оллоҳ юборган сЎнгги мужассам дин эканлиги, Қуръон Оллоҳнинг мЎъжиза каломи бЎлиб, Муҳаммад пайғамбарга ваҳий тарзида тушган, тиловати ибодат ҳисобланувчи китоб деб талқин қилинган. Илк ваҳий-диний таълимотга кЎра рамазон ойининг йигирма еттинчи кунига Ўтар кечаси, милодий ҳисоб билан 610 йилнинг 31 июлидан 1 августига Ўтар кечаси бошланган ва 23 йил давом этган. Ваҳий туша бошлаган тун “Лайлатул қадр” деб атала бошлаган. Бу ҳодиса Қуръоннинг 97- “ал-Қадр” сурасида ифодаланган. Муҳаммад пайғамбар тарғиботи бошланган дастлабки йилларда жуда оз киши унинг изидан борган. Шу билан бирга қурайшийларнинг уммавийлар хонадонига мансуб бЎлган ва Маккада сиёсий ҳокимият тепасида турган зодагонлар Ўша даврдаёқ унинг тарғиботига қаршилик кЎрсата бошлаганлар. Бадавийлар ҳам уни аввал бошқа қЎллаб-қувватламаганлар. Маккада аҳволи жиддийлаш-гач, Муҳаммад Макка ҳукмдорлари билан рақобатлашиб келган қабилаларнинг вакиллари билан музокаралар олиб борган ва 622 йили уларнинг ёрдамида Мадинага ҳижрат қилган, кейин бутунлай кЎчиб кетган. Мусулмонларнинг ҳижрий йили ҳисоби шу кЎчиш арабча “ҳижра” дан бошланган. Маккадан кЎчиб борганлар ислом тарихида “муҳожир” (кЎчиб келган) лар, мадиналик қабилалардан исломни қабул қилганлар эса “ансор” (ёрдамчи) лар деб ном олганлар. Орадан 2 йил Ўтгач хат қилишга унинг Ўзи ҳам Маккага келган. Бу ҳақда “Муҳаммаднинг нутқи” деган маълумот сақланган. Макка зодагонлари манфаатига зид тарғибот олиб борган Муҳаммадни таъқиб этиш кучайган. Айниқса, Ўзи маъжусий бЎлса-да, унга ҳомийлик қилган амакиси Абу Толибнинг вафотидан кейин Муҳаммад пайғамбарнинг ҳаёти хавф остида қолган. У Ўзига содиқ барча кишилар билан Ҳижознинг шимолида жойлашган, унинг даврида “Мадина”, яъни шаҳар деб қайта

www.arxiv.uz номланган Ясриб шаҳрига кЎчиб кетишга мажбур бЎлган. Қуръон оятларининг мазмунига қараганда, бу кЎчиш анча вақт давом этган. Муҳаммад орқасидан одамлар бирмунча вақт давомида гуруҳ-гуруҳ бЎлиб келиб турганлар. Маккадан кЎчиб келганларнинг кЎпчилиги-муҳожирлар деб тавсиф-ланган камбағаллар ва ночор кишилар эди. Шунинг учун ҳам дастлабки даврларда ансорлар уларга ёрдам кЎрсатганлар. Мадина шаҳрида Муҳаммад тарғиботини қЎллаб-қувватлаган ва унга эргашган муҳожир ва ансорлардан иборат мусулмонлар жамоаси (умма) вужудга келган. Бу жамоага Мадина арабларининг аъзо бЎлиб кириши ҳижрийдан кейинги йилларда давом этган. Муҳаммад катта кучга айланган жамоага раҳбарлик қилар экан, Ўз тарафдорларига расул-Оллоҳнинг элчиси, одамларга илоҳий йЎл-йЎриқ ва қонунларни етказувчи пайғамбар бЎлиб танила бошлаган. Муҳаммад бошчилигидаги Мадина шаҳри араблари маккалик-ларни ҳам исломга бЎйсундиришни, бу икки шаҳар Ўртасидаги келишмовчиликка чек қЎйишни асосий мақсадларидан бири қилиб қЎйган эдилар. Шу муносабат билан 624 йилда Бадр қудуқлари олдида, 625 йилда Ухуд тоғи этагида жанглар бЎлган. 626 йилда маккаликлар мадиналикларга узил-кесил зарба бериш мақсадида Мадина жамоасига қарши йирик сафарга отланишган. Муҳаммад Мадинани узоқ қамал шароитига тайёрлаган, шаҳар атрофига чуқур ҳандақлар қазилган ва у ерларга камончи Ўқчилар жойлаштирилган. Аммо Мадинани қамал қилиш узоққа бормаган, чунки босқинчиларнинг кЎпгина отлари ҳандақларга тушиб кетган, қишнинг совуғи, изғирин шамолига қамалчилар бардош беролмадилар, аксинча, уларнинг Ўзлари Ўртасида низолар чиқа бошлаган. Мадина қамалининг бекор қилиниши, Мадина жамоасини янада жипслаш-тирган, унга янгидан-янги бадавлат қабилалар келиб қЎшилган. Натижада мусулмонлар жамоаси тез кенгайиб ва кучайиб борган, у ерда қабилалар бирин-кетин ислом динини қабул қила бошлаганлар. Мадинадаги мусулмонлар жамоаси қисқа вақт ичида кичик,

www.arxiv.uz лекин кучли давлатга айлана борган.Муҳожир ва ансорлар орасидан бир гуруҳи Муҳаммад пайғамбарга яқин турар, унинг маслаҳатчилари ҳисобланар эди. Булар ислом тарихида “саҳобалар” ёки “асҳоблар” деб ном олган. 628 йили мусулмонлар жамоаси учун айниқса муҳим бЎлган бир воқеа юз берган. Муҳаммад ҳали ҳам Каъбани муқаддас деб эътироф этишини намойиш қилиш мақсадида бир гуруҳ мусулмонлар билан бирга, барча қабилалар ҳажга борадиган мавсумда Маккага жЎнаган. Аммо унинг келишидан шубҳага тушган уммавийлар Маккадан анча нарида-Худайбия водийсида уни тЎхтатганлар. Музокаралар бошла-ниб, Ўртада шартнома тузилган. Шартномага асосан мадиналикларга келаси йилдан бошлаб ҳажга келишга ижозат берилган. Шартнома тузилган вақтда Муҳамад ва унинг ҳамроҳлари орқага қайтиб кетишни, маккаликлар эса, Ўз навбатида, келаси йилдан бошлаб мадиналикларнин ҳажга келиши учун шароит яратиб беришни Ўз зиммаларига олганлар. Шундай қилиб, “Худайбия сулҳи” деб ном олган бу ҳужжатда Макка зодагонлари Мадина мусулмонлар жамоа- сини мустақил давлат сифатида биринчи марта эътироф этишга мажбур бЎлганлар. Бундан кейинги давр мобайнида Мадина давлати янада кучайган, атрофдаги араб қабилаларига қарши юришлар қилиниб, уларнинг кЎпчилиги бЎйсундирилган. Бу давлатнинг мавқеи Маккага нисбатан жиддий равишда кучая борган. Натижада Макка зодагонлари Муҳаммад пайғамбар билан келишиш йЎлларини излай бошлаганлар. 629 йил охирларида маккаликлар раҳбари Абу Суфён махфий равишда Мадинага келган ва Муҳаммад пайғамбар билан музокара олиб бориб, агар у Макканинг диний марказ бЎлиб қолишига рози бЎлса, шаҳарни мусулмонларга жангсиз топширишга рози эканлигини билдирган. Муҳаммад пайғамбар бунга рози бЎлган ва Ўртада ҳуфёна шартнома тузилган. 630 йил баҳорида Мадина қЎшинлари Маккага яқинлашганлар ва ҳеч қандай қаршиликсиз шаҳарга кириб борганлар. Зодагонлар Муҳаммад

www.arxiv.uz пайғамбарни пешвоз чиқиб кутиб олганлар. Шу вақтдан бошлаб у билан Макка ҳукмронлари Ўртасидаги рақобат ва қарама-қаршиликлар тугаган. Улар Муҳаммад пайғамбарнинг яқин ёрдамчи-ларига айланиб, мусулмонлар давлатида юксак лавозимларни эгаллай бошлаганлар. 3. Исломнинг турмуш тарзи ва маданиятдаги Ўрни. Марказлашган халифалик давлати вужудга келгач, халифалик таркибига кирган юзлаб халқлар ва элатларга араб тили ва Ўрта аср араб маданиятини, ислом қадриятларини ёйишга самарали ҳаракат қилинган. Ислом мухлисларидан энг аввало, дин асослари-“аркон-ад-дин” ҳисобланувчи беш асосий амалий ва маросимчилик рукн талабларини бажаришни талаб этган. Ҳозир ҳам шундай. Булар, биринчидан, калимаи шаҳодатни билиш; иккинчидан, ҳар куни беш вақт намоз Ўқиш, учинчидан, ҳар йили рамазон ойида бир ой рЎза тутиш; тЎртинчидан, йилига бир марта шахсий молидан закот бериш; бешинчидан, имкон бЎлса, умрида бир марта ҳаж қилишдан иборат. Исломга хос маросимлар ва одатлар мана шу беш рукн билан чамбарчас боғлиқдир. Исломнинг бу амалий ва маросимчилик талаблари халқлар турмуш тарзига киритилиб, Ўзига хос маънавий маданиятнинг турига, анъанага айлантирилган. Бу рукнларнинг ҳар бирига қисқа-қисқа изоҳ бериб Ўтамиз. Исломнинг рукнларидан бири-ташаҳҳудни-калимаи тоййибани билиш, яъни Оллоҳнинг бирлиги ва Муҳаммад унинг элчиси эканлигига чин дилдан иқрор бЎлиб, бу калимани доим такрорлаб юриш зарур деб ҳисобланади. Авваллари калимаи тоййиба, ёки шахода араб тилида айтилган бЎлса, ҳозирги пайтда ҳар бир мусулмон Оллоҳга эътиқод қилишнинг бу рукнини Ўз тилида айтмоқда. Ислом Ўз мухлисларидан кунда беш вақт намоз Ўқишни талаб қилади. Булар-бомдод, пешин, аср, шом, хуфтон намозларидир. Намоз Ўқишга киришишдан олдин таҳорат қилиш буюрилган. Намоз Оллоҳга ҳамду сано Ўқиш, намоздан сЎнг Ўз ниятларини айтиб, ундан марҳамат тилашдан

www.arxiv.uz иборат. Ислом кундалик беш вақт намоздан ташқари, муҳим ишлар олдидан ҳам худога сиғинишни талаб қилади. Яна ислом динидаги киши ҳар йили рамазон ойида бир ой рЎза тутиши керак. Ҳаж қилиш шуролар даврида жуда чеклаб қЎйилган эди. 1991 йилдан бошлаб, бу тадбирга кенг имконият яратилди. Натижада республикамиздан ҳар йили минглаб кишилар ҳажга боришга муваффақ бЎлишди. Биргина 1998 йили ҳаж сафарига мусулмонлардан 4000 киши бориб келди; 1999 йили эса уларнинг сони бундан ҳам ошди. Қурбонлик қилиш суннатга киритилган, яъни мажбурий эмас. Булардан ташқари маҳаллий халқларда, исломгача бЎлган кЎпгина урф-одатлар ислом кенг тарқалган халқларда хусусан Марказий Осиёда яшайдиган мусулмонларда Ўз таъсирини сақлаб қолган. Булар жумласига кинна солдириш, фол очириш, дам солдириш, кЎчириқ қилиш, чилла Ўтириш, иситма-совутма, мозорларга, “муқаддас жойларга” сиғиниш кабилар баъзи мутаассиб диндорлар турмушига Ўз таъсирини ҳалигача кЎрсатиб келмоқда. Ортодоксал ислом буларни тан олмайди, балки қоралайди. Ҳар бир диннинг Ўзига хос маросимлари системаси, байрамлари бЎлади. Диний маросимлар диний эътиқод, ибодатнинг амалдаги ифодасини ташкил этади. Диний қадриятлар, маросимлар диний тасаввур, эътиқодлар юзага келиши билан пайдо бЎла бошлайди. Буларнинг юзага келиши ибтидоий одамлар, кейинчалик уруғ ва қабилалар ҳаётидаги муҳим воқеалар - фарзанд туғилиши, балоғатга етиш, якка никоҳли оилалар юзага келгач эса, оила қуриш билан боғлиқ бЎлган. Ислом ёйилган жойларда қурбон ҳайит кенг байрам қилинади. Ҳаж қилиш шу маросим вақтга мослаштирилган. Мусулмон мамлакатларида бу ҳайитга тайёргарлик катта бЎлади; масжидда махсус ибодат бЎлади, ваъзхонлик-амри маъруф қилинади. Ҳайит уч кун давом этади. Қурбон ҳайити кунлари мусулмонлар Ўз ота-оналари, қариялар ва беморларни бориб кЎрадилар, уларга қЎлларидан келган ёрдамларини аямай,

www.arxiv.uz ҳурматини Ўз Ўрнига қЎядилар, қурбонлик учун сЎйилган молларнинг гЎштларидан бир қисмини Ўз уруғ-аймоқларига, хусусан кам даромадлик оилаларга, бева-бечораларга тарқатадилар. Қурбонлик маросимининг яна бир тартиби сЎйилган моллар гЎштидан таом тайёрлаб, худойи шаклида йиғинлар Ўтказадилар. Ҳижрий-қамарий тақвим-календар бЎйича шаъбон ойи тугагандан сЎнг рамазон ойи бошланиб, унда 30 кун рЎза тутиш ислом динининг беш, рукн, яъни амалий ва маросимчилик талабларидан биридир. Илоҳиётда мусулмонлардан рЎза тутиш жараёнида моҳи рамазон ибодатини бажариш зарур деб ҳисобланади. Унда Қуръон тиловати билан бирга, хайр-эҳсонлар, дуою илтижолар қилинади. Бинобарин, ҳар бир мЎъмин-мусулмон бу ойни ғанимат билиб, Ўзини астойдил худо йилига бағишлаб кечаю кундуз тоат- ибодат бирла бир кун ҳам рЎза тутишни канда қилмаслиги керак деб ҳисобланган. Яна ислом таълимоти мусулмонлардан рамазон ойида Оллоҳдан Ўз гуноҳларини кечишни сЎраб, тавба-тазарру қилиш билан бир вақтда инсон учун нохуш бЎлган жаҳлу ғазаб, дилозорлик, қЎполликлардан холи бЎлиб, хушмуомалалик, одамшинавандалик, камтаринлик каби фазилатларни Ўзига сингдириб бориши зарур деб ҳисобланган. Ислом таълимотида, рЎза ҳақида ёзилган турли диний манбаларда рамазон ойининг мазмуни, аҳамияти, унда мусулмонларнинг бурчи ҳар томонлама изоҳланган. РЎза ойининг ҳар бир кунини эъзозлаш, ифторликка алоҳида эътибор бериш кЎзда тутилган. Муҳаммад 30 кун рЎза ойининг уч даҳага бЎлинишини эътироф этиб, уни шундай изоҳлаган: “Бу моҳи шариф шу қадар улуғ бир ойким, унинг биринчи Ўн кунлик даҳаси - даҳаи раҳмат деб аталади, яъни Оллоҳнинг раҳмати Ўз бандаларига муттасил ёғилиб турадиган кунлардир. Иккинчи Ўн кунлиги - даҳаи маърифат, яъни Оллоҳ Ўз бандаларининг гуноҳу маъсиятларидан Ўтиб афву маърифат қилиб юборадиган кунлар. Учинчи Ўн кунлиги “итқун минан нор”, яъни Оллоҳ Ўз бандаларини оташи дЎзахдан озод қилиб юборадиган башоратли кунлар” 1 . 1 “Халқ сЎзи” газетаси. 1991 йил 16 март сони.

www.arxiv.uz Рамазон ойига нисбатан айтилган бундай таъриф ва тавсифлар мусулмон аҳли онги ва психологиясига кучли таъсир кЎрсатиб, унинг диний кайфиятини мустаҳкамлайди. Бинобарин, рЎза тутиш билан боғлиқ бЎлган барча талабларни, ибодатларни Ўз вақтида бажаришга интилиш кайфиятини уйғотади. РЎза тутиш мусулмонлар учун кЎп асрлардан буён одат тусига кирган бЎлиб, унинг инсон организми учун муайян фойдаси ҳақида илоҳиётчилар фикрлар билдиришган, яъни бир ой давомида рЎза тутган одамда “тозаланиш”, “покланиш” содир бЎлади. Организм ортиқча чиқиндилардан тозаланиб киши руҳи енгиллашади. Шуни эътиборга олиб диндорлар билан бирга исломнинг барча талабларини тЎлиқ бажармайдиган кишиларда ҳам рЎза тутишга мойиллик бор. РЎза ойи тугагач, шаввал ойининг 1 кунида рамазон ҳайити - ийд ал фитр Ўтказилади. Ҳайитнинг номидан ҳам маълум бЎлиб турибдики, рЎза тутмаганлар ҳам, бир ой рЎза тутган тақводор мусулмонлар ҳам рЎзадан сЎнг масжидга озиқ-овқат ёки пул билан садақа-фитр рЎза тЎлаши керак деб ҳисобланган. Бу ҳайит ҳам уч кун давом этади. Ҳайит кунлари ҳар бир диндор Ўтган кунлари учун Ўзига-Ўзи ҳисоб бериши, рЎза тутмагани ёки уни бузгани учун белгиланган миқдорда намоз Ўқиши, закот бериши, муайян кунлар давомида рЎза тутиши зарур деб ҳисобланган. Баъзи мусулмонлар гуноҳидан халос бЎлиш учун жонлиқ сЎйиб қурбонлик ҳам қиладилар. Бир ой рЎза тутиб Ўзини мусулмон ҳисоблаган кишилар учун ҳайит кунлари алоҳида аҳамият касб этади. Улар бу кунларни зЎр умидворлик билан кутадилар. Чунки бу ҳайитни кенг нишонлаш одат, анъана тусига кирган. Ҳайитнинг биринчи куни эрта билан барча мачитларда мусулмон аҳли тЎпланиб, ҳайит намозини имом-хатиблар бошчилигида Ўқийдилар. Хутба тинглайдилар. Уч кун ҳайит давомида кишилар Ўз ота-оналарини бориб кЎрадилар, уларга совға-саломлар топширадилар. Марҳумлар яшаб Ўтган уйларга,

www.arxiv.uz уларнинг қабрларига бориб дуойи фотиҳалар қиладилар, баъзан уйларида худойилар уюштирадилар. Бундан ташқари мусулмонлар учун ҳайит кунлари бева-бечораларни бориб кЎриш, улар ҳолидан хабар олиш, айниқса муҳим ҳисобланади. Рамазон ойи тугаган кунлари фитр-садақа (фитр-рЎза) ҳар бир жон бошига бир кунлик овқат ҳисобида камбағал, юпун кишиларга йиғиб берадилар. Зотан, закот ал фитр айни шу мақсадда йиғиб олинади. Юқорида айтганимиздек, рЎза тугашга уч кун қолган тун - “лайлатулқадр” кечасини мусулмонлар тантана билан Ўтказадилар. Чунки бу тун муқаддас ҳисобланади. Уларнинг тасаввурича, шу кеча мЎъжизалар, ғаройиб ҳодисалар рЎй беради, уларни кузатиш шарафига муяссар бЎлган кишилар бахтиёр бЎлади, деб ҳисобланади. РЎза кунларининг энг муқаддаси - рамазоннинг мана шу 26 дан 27 га Ўтар туни диндор кишилар кЎз юммай, арши-аълодан келадиган мЎъжизани кутадилар. Исломда Муҳаммад пайғамбарнинг арши аълога чиқиши - меърож алоҳида нишонланади. Ривоятларга кЎра, Муҳаммад ражаб ойининг 27- кунида ал-Буроқ номли афсонавий отда тунда Маккадан Қуддуси шарифга, сЎнг у ердан Оллоҳ тахти - арши-аълога мЎъжизали сафар қилган; Оллоҳнинг марҳаматига сазовор бЎлиб, у билан суҳбат қурган. Бу суҳбат давомида Муҳаммад 99 минг сЎз айтган. Меърож байрам сифатида Фаластинда халифалар ҳукмронлиги Ўрнатилиб, Қуддус шарифнинг муқаддаслиги эътироф этилгач, бу шаҳардаги муқаддас жойлар тавоф қилина бошлагандан сЎнг нишонлана бошланган. Уни нишонлаш даврида мусулмонларга Оллоҳ фақат мустаҳкам эътиқодли бандаларинигина бундай марҳаматига мушарраф қилиши тЎғрисидаги фикр сингдирилиб, Оллоҳга ва унинг элчисига садоқат билан хизмат қилиш зарурлигига ишончи мустаҳкамланади. Яна бир диний байрам ашуро бЎлиб, уни шиа йЎналишидаги мусулмонлар нишонлайдилар. Бу байрам яна “шахсей-вахсей” деб ҳам

www.arxiv.uz аталади. Ашуро - тантанали мотам куни бЎлиб, мусулмон руҳонийларнинг айтишларича, Муҳаммаднинг набираси, халифа Алининг Ўғли имом Ҳусайннинг “дин ва адолат” йЎлидаги “азобли Ўлиши” хотираси учун белгиланган. Ашурони асосан шиа мусулмонлари нишонлайди. Шу куни мутаассиб шиалар Ўзларига азоб бериб, жазавага тушадилар. Бундай байрам кишиларнинг аҳволи-руҳиясига Ўз салбий таъсирини Ўтказмай қолмайди. Исломда муқаддаслаштирилган кунлардан бири жума кунидир. Ислом кенг тарқалган мамлакатларда жума дам олиш куни деб эълон қилинган. Шу куни тақводор мусулмонлар Ўз кунларини тоат-ибодат билан Ўтказадилар. Унинг муқаддаслаштирилиши сабабини руҳонийлар қуйидагича изоҳлайдилар: Оллоҳ оламни яратишни жума куни бошлаган. Муҳаммад ҳам, Али ҳам жума куни туғилганлар. Муҳаммад 622 йилда Маккадан Мадинага жума куни ҳижрат қилган. Исломнинг “шуъласи” ҳам оламга айни жума куни тушган. Шу сабабли мусулмонлар жума кунини улуғлаганлар. Мусулмонларда ой йили бЎйича рабиул аввалнинг 12 куни Муҳаммаднинг туғилган куни - мавлуд нишонланади. Бу кунларда масжидларда Қуръон Ўқилади, ваъзхонлик қилинади, диндорлар бЎлган хонадонларда худойи Ўтказилади. Шу кунлари пайғамбарнинг қилган ишлари тЎғрисида ҳикоя қилиш савоб ҳисобланади. Кейинги йилларда республикамиз мусулмонлари талабини ҳисобга олиб, Президентнинг махсус фармони билан диний байрам, жумладан Рамазон ҳайити ва Қурбон ҳайит кунлари дам олиш куни деб эълон қилинди. Бу фармонни халқимиз мамнуният билан қувватлади ва ҳайитлар кенг тантана кунига айланди. Худди шунингдек, халқимиз орасида қадимдан нишонланиб келинаётган “НаврЎз”, “Қизил гул”, “Лола сайли”, “Бойчечак” каби байрамлар ҳам тикланди; янги-янги боғлар ва истироҳат масканлари барпо этилмоқда; буларни барпо этиш учун умумхалқ ҳашарлари Ўтказилмоқда.

www.arxiv.uz Дарҳақиқат, асрлар давомида шаклланган бундай диний қадриятлар, байрамлар, халқ сайллари ва маросимларини бундан буён ҳам халқ орасида кенг ёйиш мақсадга мувофиқдир. Чунки уларга бЎлган муносабат маҳаллий халқларнинг кЎпчилиги тасаввурида миллий анъана деб қаралиб адо этилади. Бу Ўринда миллийлик билан динийлик бирмунча уйғунлашганини кЎрамиз 4. Исломдаги асосий оқимлар ва мазҳаблар. Жаҳондаги барча йирик динлар Ўз тараққиётининг муайян босқичида турли йЎналиш ва оқимларга бЎлинган. Чунки мазкур дин тарқалган ҳудудлардаги ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий курашнинг кучайиши, муайян динга эътиқод қилувчи турли халқларнинг ижтимоий манфаатлари ва маданий даражалари турличалигидадир. Ислом ҳам Ўз тарихий тараққиётида бундай бЎлиниш, аниқроғи, ажралишдан четда қолмаган. VII асрнинг иккинчи ярмидаёқ даставвал хорижийлар йЎналиши шаклланган, сЎнгра яна икки йирик оқим - суннийлик ва шиаликка ажралган. Юзаки қараганда, исломга эътиқод қилувчилар орасидаги ихтилоф гЎёки фақат диний масалалар туфайли туғилгандек туюлади. Аслида эса бундай эмас. Тарихдан маълумки, исломнинг шаклланиши, мустақил динга айланиш даври узлуксиз давом этган жангу жадаллар билан Ўтган. Зеро, Муҳаммад давридан бошлаб Али даврига (661 йилга) қадар ва ундан сЎнг ислом Арабистондан тортиб, Шимолда Озарбайжонгача, Шарқда Мовароун-наҳрга қадар, Жанубда Араб денгизига, ҳарбда эса Триполитанияга қадар ёйилган. Араб истилочилари Мовароуннаҳр (араблар Ўрта Осиёни шундай атама билан-“дарё ортидаги ерлар” деб атаганлар) ни босиб олишни VII асрнинг 70-йилларидан бошлаб фақат VIII асрнинг Ўрталарига келгандагина тЎлиқ тугаллашга муваффақ бЎлганлар. Чунки маҳаллий халқлар араб истилочиларига қаттиқ қаршилик кЎрсатганлар. Бу жараённи тасдиқловчи Муқанна, Сумбад Муг, ҳурак, Дивашти бошчилигидаги йирик халқ қЎзғолонлари тарихдан маълум. Бошқа

www.arxiv.uz мамлакат ва халқлар ҳаётига исломни киритиш ва босқинчиларга қарши қЎзғолонлар кейинги асрларда ҳам давом этган. Ислом IХ-Х асрларда Татаристон, Х-ХII асрларда Бошқирдистонга киритилган; Қозоғистон ва Қирғизистонда эса бу жараён ХIХ асрда ҳам давом этган. Диннинг бундай кенг миқёсда ёйилиши фақат ишонтириш билан бЎлмаган, албатта. Бунда қилич ва куч ҳал қилувчи рол Ўйнаган. Жиҳод ғояси динни ёйишда муҳим омил бЎлган. Исломдаги йирик йЎналишларнинг пайдо бЎлиши ва уларнинг моҳияти ҳақида қисқача тЎхталиб Ўтамиз. Суннийлик -бу исломда изчил, собитқадам йЎналиш ҳисобланди. Мусулмонларнинг жуда кЎпчилик қисми-92,5 фоизи суннийликка эътиқод қилади. Қолган 7,5 фоизи шиаликка эътиқод қилувчилардир. Сунна арабча одат, анъана, хатти-ҳаракат тарзи деган маъноларни билдиради. Суннийлик деган сЎз арабча “Сунна”-“муқаддас ривоят”, яъни Муҳаммад тЎғрисидаги ривоятлар ва унинг ҳадислари тЎплами деган тушунчадан олинган. Яна Сунна фарздан фарқли равишда бажарилиши ихтиёрий бЎлган кЎрсатмалар, амаллардир. Суннийлар уммавийлар сулоласидан бЎлган халифаларнинг олий ҳокимиятга бЎлган ҳуқуқини тан олганлар. Суннийликда Сунна Қуръондан кейинги асосий муқаддас манба, ҳадислар тЎплами деб қаралади. У VII аср Ўрталарида шакллана бошлаган. Унда халифалик-даги синфий муносабатлар, ижтимоий зиддиятлар, ислом мафкураси атрофидаги кураш Ўз ифодасини топган. Уни тЎплаш, шарҳлаш ва нашр қилишда ватандошларимиз Исмоил Бухорий, Имом Термизий асосий рол Ўйнаганлар. Суннийлик қисман Эрон, Жанубий Ироқ, Яман, Марказий Осиё, Кавказ, Волга бЎйи, Сибирь, Ўрол, Кичик Осиё, Миср ва Шимолий Африка, Индонезия, Малайзияда кенг тарқалган. Унинг муқаддас шаҳарлари Макка ва Мадинадир. Унда тЎртта шариат мактаби - ҳанифийлар, маликийлар, шофиъийлар, ханбалийлар мазҳаблари бор.

www.arxiv.uz Шиалик . Гуруҳ, партия, тарафдорлар деган маъноларни берадиган арабча “шиа” сЎзидан келиб чиққан. Шиалик Ўз аҳамияти ва тарафдорлари сонига кЎра исломдаги иккинчи йЎналишдир. У VII асрнинг иккинчи ярмида мусулмонларнинг махсус ва сиёсий гуруҳи сифатида юзага келган. У чорёрларнинг тЎртинчиси Али тарафдорла-рини бирлаштирган. У жуда кЎп секталарга бЎлиниб кетган. Булар орасида исмоилийлар ҳозир 35 миллионга яқин тарафдорга эга бЎлиб, агахонлар бошчилигида ҳозир ҳам ислом доирасида катта рол Ўйнамоқда. Шиалар Арабистонда пайдо бЎлган теократик давлат-халифаликдаги олий ҳокимият учун олиб борилган кескин кураш жараёнида келиб чиққан. Халифаликнинг барча бош лавозимлари 644 йилдан бошлаб қурайш қабиласига мансуб бЎлган халифа Усмон бошлиқ маккалик оқсуяклар- муҳожирлар қЎлига Ўтган. Гарчи исломда жабр-зулм қораланса-да, барибир, улар исломга бЎйсундирилган бошқа халқлардан ташқари мусулмон арабларнинг Ўзларини ҳам қаттиқ эксплуатация қилишаверади. Бундан норози бЎлган араблар Усмонга қарши қЎзғолон кЎтариб, уни Мадинада Ўлдиришган. Халифалик лавозимига Али кЎтарилган. Бироқ, у Ўз ҳокимиятини қурайш оқсуякларидан ҳимоя қилишга мажбур эди. Али тарафдорлари у пайғамбарнинг амакиваччаси ва куёви бЎлганлиги учун мусулмонларнинг бошлиғи бЎлиши керак, унинг вафотидан кейин эса бу лавозим унинг авлодларига мерос бЎлиб Ўтиши керак, деб чиқишган. Бироқ тахт учун курашда Сурия ҳокими Муовия бошлиқ қурайш зодагонлари ғолиб чиққан. Али тириклик чоғидаёқ Муовия халифа деб эълон қилинган. Шиалар Алидан бошқа барча сунний халифаларни узурпаторлар, яъни сиёсий ҳокимиятни зЎравонлик билан қЎлга олган кишилар деб ҳисоблайдилар. Булар Алининг авлоди бЎлган 12 имомдан иборат Ўз сулолаларини уларга қарши қЎйганлар. Улар Алини, унинг Ўғиллари - Ҳасан ва Ҳусайнни ҳамда уларнинг авлодларини шаҳид, деб ҳисоблашган.

www.arxiv.uz Хорижийлар . Бу оқимнинг номи “чиқиш”, “қарши бЎлиш”, “қЎзғолончи” маъноларини англатувчи арабча “хаража” сЎзидан олинган. Бу оқим исломдаги илк секталардан ҳисобланади. У Али билан Муовия Ўртасида халифаликнинг олий лавозимини қЎлга киритиш учун олиб борилган кескин кураш жараёнида пайдо бЎлган. Усмон Ўлдирилгач, Мадина шаҳрида Али халифа этиб сайланган. Бироқ Усмон ҳукмронлиги даврида Ўзининг иқтисодий, сиёсий аҳволини мустаҳкамлаб олган араб зодагонлари Алининг халифалигини тан олмаганлар. Сурия ҳокими Муовия бошлиқ қурайш зодагонлари Алидан Ўч олишга киришганлар. Уни ҳатто Усмоннинг Ўлдирилишида ҳам иштирок этган, деб эълон қилганлар. Али билан Муовия тарафдорлари Ўртасида шиддатли сиёсий кураш бошланган. Али Ўзининг турар жойини Куфа шаҳрига кЎчириб, Ироқ ва Эрондаги араб қабилаларига таянган. Хорижийлар ҳаракатининг пайдо бЎлишига Алининг Муовияга қарши курашда кЎрсатган қатъиятсиз-лиги, унинг Ўз душманларига ён бериши бевосита сабаб бЎлган. Алининг бундай журъатсизлиги унинг тарафдорлари норозилигига сабаб бЎлган. Улардан энг қатъийлари (12 мингга яқин жангчи) Али томонида туриб Муовияга қарши жанг қилишдан бош тортган. Улар Алининг Ўзига қарши душманга айланганлар, хорижийлар уюшмасини тузиб, Алига ҳам, Муовияга ҳам қарши жанговар кураш бошлаганлар. Хорижийлар 661 йили Алини Ўлдиришган. Муовия ҳукмронлиги йилларида (661-680) ва ундан кейин хорижийларнинг йирик қЎзғо-лонлари бЎлиб Ўтган. Улар Х аср Шимолий Африкада ҳатто Ўз давлатларини - рустамийлар сулоласини ҳам Ўрнатишга муваффақ бЎлишган. Хорижийлар Ўз даврида бирмунча демократик шиорларни олға суришган. Бу оқим тарафдорлари ҳозирги пайтда аввалги сиёсий фаоллигини йЎқотган. Улар Жазоир, Уммон, Танзания, Ливан каби мамлакатларда учрайди. Суфизм - исломдаги йирик оқимлардан биридир. Уни суфийлик ёки тасаввуф ҳам дейилади. Бу исломдаги диний-мистик фалсафий оқим бЎлиб, таълимотининг асосий маъноси ислом ва худога муносабатдир. Зоҳидлик ва

www.arxiv.uz мистик асосга қурилган бу оқим руҳий камолотга эришишнинг асосий йЎллари 4 босқичдан иборат деб ҳисоблаган. Булар шариат, тариқат, маърифат, ҳақиқатдан иборат бЎлиб, ҳар бир босқичнинг мураккаб талаблари мусулмонлар умрини тамоман қамраб олаган. Суфийлик оқими тариқатлари Ўрта асрларда ҳар хил жойларда турли кЎринишда бЎлган. Масалан, Марказий Осиёда нақшбандийлик, яссавийлик, кубровийлик, Кавказда - муридизм, Татаристонда - воисовчилар ва бошқа турлари тарқалган. Ислом тарқалган мамлакатлардаги иқтисодий ва сиёсий Ўзгаришлар натижасида турли даврларда мусулмонларнинг ҳар хил гуруҳлари, айниқса кЎпроқ секталар пайдо бЎла бошлаган. Булар сунний ва шиа йЎналишларидан ажралиб чиққан бЎлиб, мусулмон секталари дейилади. Буларни исломдаги ҳанафия, ҳанбалия, шофиъия, маликия каби мазҳаблар билан аралаштирмаслик керак. Ислом секталари мусулмонларнинг диний уюшмалари бЎлиб, уларнинг сони жуда кЎп, ислом мамлакатларининг деярли ҳаммасида мавжуд. Чунончи, аҳмадий, алавий, ибодий, идрисий, қодирий, муридий, рашидий, тижоний, ҳамолий, шодилий ва бошқалар суннийлар йЎналишидан ажралиб чиққан секталардир. Хорижий, исмоилий, зайдий, низорий, ионаашарий, друз, баҳоний ва бошқа мазҳаблар эса шиалар оқимидан ажралиб чиққан. Уларнинг кЎплари тарқаб кетган. Ислом секталаридан баъзиларига қисқача тЎхталамиз. Зайдийлар . Феодал низолар заминида VIII аср Ўрталарида шиа мусулмонлари сафидан яна бир гуруҳ ажралиб чиқиб, мустақил зайдийлар сектасини ташкил этган. Бу секта - Алининг эвараси, Ҳусайннинг набираси 740 йили Куфада уммавийлар сулоласидан бЎлган халифа Хишомга қарши халқ қЎзғолонига бошчилик қилган Зайд ибн Али номи билан аталган ва шиаларнинг учинчи имоми Зайд халифа қЎшинлари билан бЎлган жангда Ўз тарафдорлари билан бирга ҳалок бЎлган.

www.arxiv.uz Зайдийлар 864 йили Эроннинг шимолида Ўз давлатларини тузишган. 901 йили эса улар Яманда давлат ҳокимиятини қЎлга олишган. Бу давлат 300 йилча яшаган. Зайдийлар диний таълимотнинг шаклланишига ишонишни, Қуръон “азалдан” мавжудлигини, ирода эркинлиги мавжудлигини, диний эътиқодни амалий ҳаракат билан мустаҳкамлаш зарурлигини тан олганлар. Улар кЎпгина шиа маросимларига амал қилишган, бироқ Ўз турмуш тарзига кЎра суннийларга ҳам яқин турган. Исмоилийлар. Бу секта тарафдорлари шиалар орасида энг кЎпчиликни ташкил этган. Секта VIII асрнинг 2-ярмида Боғдод халифалигида пайдо бЎлган ва имом Жаъфарнинг Ўғли Исмоил номи билан аталган. Исмоилийлар диний таълимотида гЎё бутун оламни яратган “дунёвий ақл” ва “дунёвий руҳ” га эътиқод этиш асосий Ўринни эгаллаган. Уларнинг таълимотида неоплатончилар фалсафаси ва буддийликнинг катта таъсири сезиларди. Исмоилийлар турли даврларда халқларга турли пайғамбарларнинг юборилиши - “дунёвий ақл” нинг ерда намоён бЎлишидир деб ҳисоблашарди. Улар еттита пайғамбарни-Одам Ато, Нух, Иброҳим, Исмоил, Мусо, Исо ва Муҳаммадни тан олишади. Уларнинг фикрича, имомлар пайғамбар-ларнинг ворислари ҳисобланади. ХI асрдан бошлаб исмоилийлар синфий зиддиятларнинг кучайиши натижасида турли қисмларга бЎлиниб кетган. Ҳозирги пайтда исмоилийлар Ўрта Шарқ мамлакат-ларида, Ҳиндистон, Уганда, Кения, Танзания, Тожикистоннинг Тоғли Бадахшон вилоятида мавжуд. Друзлар . Ўз таълимотига кЎра, бу секта исмоилийлардан келиб чиққан. Друзлар ваҳдониятга-Оллоҳнинг ягоналигига эътиқод этадилар ва 998-1021 йилларда ҳукмронлик қилган фотимийлар халифаси Ҳакимни халоскор сифатида ерга иккинчи марта келади, деб ҳисоблайдилар. Улар Ўзларининг “муқаддас” ёзувларига эга. Уларда диний маросимлар унчалик ривож топмаган, шу сабабли масжиди ҳам йЎқ. Барча секталар каби, друзлар ҳам шариатни, шиа имомларини тан оладилар.

www.arxiv.uz 5. Шариат ва унинг тузилиши. Шариат манбалари. Шариат ва унинг тузилиши. Пайғамбаримиз Муҳаммад Саллолоҳу алайҳи вассалам “видолашув хажи” деб номланган охирги хажларида шундай деган эдилар: “Эй, мЎминлар! Сизга бир омонат қолдиряпман! Унга маҳкам боғланганингиз сари йЎлингизда ҳеч адашмайсиз. Бу омонат Аллоҳнинг китоби-Қуръондир. Яна бири Расулуллоҳнинг суннатидир”. Бундан кЎринадики, шариатнинг асосий қонунлари мукаммал суратда пайғамбаримиз ҳаётлик чоғида шакллана бошлаган. У зот вафотидан сЎнг мавжуд қонун-қоидалардан фойдаланиш мусулмон оммасига осон бЎлиши учун Қуръон ва Суннанинг ҳукмларига асосланиб шариат китоби тузилган. Унда акс этган қонунлар “фикҳ” дир. Фикҳ барча диний ибодатларни адо этиш қоидаларини аниқ ва равшан ифодалаб берган, мусулмонларнинг ҳуқуқ ва бурчларини баён этиб, шахсий ва ижтимоий ҳаётдаги бурч ва тартибларни қарор топтиришга хизмат қилган. Ҳозирги ислом давлат дини ҳисобланган кЎпгина мамлакатларда ҳуқуқий қонунлар шариат асосида чиқарилиб, Қуръон билан ичилган қасамни бузиш катта гуноҳи азим ва жиноят ҳисобланади. Шариат (бу сЎзнинг арабча луғавий маъноси тЎғри йЎл, илоҳий йЎл. қонунчилик демакдир) - ислом диний ҳуқуқ қонун-қоидалари ва меъёрлари мажмуасидир. Шариатни диний ҳуқуқ мажмуидан кенгроқ тушунча деб билиш керак. Чунки шариат диний ҳуқуқдан ташқари ахлоқий ва диний маросимчилик талабларининг мажмуини ҳам Ўз ичига олади. Демак, шариат фақатгина ҳуқуқ ва қонунчиликка хос масалалар билан чекланиб қолмайди. Айни пайтда шариат тушунчаси нафақат ислом диний талабларини, балки диний маросимлар ва уларни ижро этиш қоидаларини, оила, никоҳ ва талоқ масалалари, тижорат, иқтисодий, мулкий муносабатлар, мусулмонларнинг шахсий ҳаётига хос масалалар, дин ижозат берган ёки тақиқлаган хатти-

www.arxiv.uz ҳаракатлар, жиноий ҳаракатлар, суд ва жазолашга Ўхшаш бошқа кЎп масалаларни Ўз ичига олади. Шариатда мулкчилик, меросий ва жиноий ҳуқуқ, ҳимоячи (адвокатлар) фаолияти тартиби, қасам (онт ) ичиш тартиби ва шакллари , вақфларга оид кЎргазмалар суннийларда 4 шарият мактабининг усуллари асосида ва шиаликнинг жафария шариат мактабининг ҳуқуқий тартиби асосида ишлаб чиқилган. Исломдаги икки суннийлик ва шиаликларнинг усуллари Ўртасида муайян тафовут бор. Масалан, шиаликда муваққат никоҳ қонунлаштирилган. Макка ва Мадинадан ташқари ҳалифа Али, унинг Ўғли Ҳусайн ҳамда имом Ризо қабрларини зиёрат қилиш шиаликда жорий этилган. Шиаликда суннийликдан фарқли равишда имомат ақидаси киритилган, яъни Али ва унинг авлодларидан иборат 12 имом ҳокимиятини тан олишдан иборат. Ислом Ўзининг етти ақидасини Аллоҳнинг иродаси ҳисоблаб, уларни қонунлар мажмуасининг асосий манбаи деб билади. Бу мажмуасни инсон фаолиятига дахлдор этиш ширкка йЎл қЎйиш, одамни худога тенглаштириш каби гуноҳи азим ҳисобланган. Қуръоннинг 12-сура, 40- оятида қуйидаги дастур бор; “Ҳукм-ҳокимият фақат Оллоҳникидир. У зот сизларга фақат Ўзигагина ибодат қилишга буюргандир. Энг тЎғри дин мана шудир”. Исломдаги тЎрт диний-ҳуқуқий мазҳаблар ва уларнинг асосчилари, ҳимоячи-оқловчи (адвокат)ларга оид тартиб-қоидалар, қозилар фаолиятининг ташкилий ва тартиб-қоидалар, қасам (онт) ичиш, ваъда бериш ва қасамёд қилиш, қарзни узиш, кафиллик, кафолат бериш, омонат сақлаш таҳлили ва уларга мансуб тартиб-қоидалар шариатнинг асосий бЎлимларидан ҳисобланади. Шариат ислом маросимлари ва байрамларига, ихлосга хос намоз ибодатлари ва у билан боғлиқ бЎлган маросимлар, жаноза, рЎза тутиш, ҳаж, диний байрамларга шариат исломгача бЎлган хатна маросимини

www.arxiv.uz исломлаштиришга катта аҳамият берган. Аслида у фарзга эмас, суннатга киради. Оила ва никоҳ бобида мусулмончиликдаги никоҳ ва унинг шакллари, талоқ ҳамда балағатга етганликни аниқлаш усулларига шариат алоҳида эътибор берган. У ислом тақиқларга эса жуда ҳам синчковлик билан қараган. Бу бобда хусусан савдо ва молия соҳасидаги, муқаддас ҳисобланган ва сиғинадиган жойларни зиёрат қилишга қаратилган, рЎза тутиш соҳасида, суннат, оила-никоҳ масалаларида, олтин буюмлардан мусулмонлар ҳайитида фойдаланиш, таомнинг мулозимат ва одобига қаратилган тақиқлар, ҳалоллик меъёри ва харомдан сақланиш, ундан покланишга доир масалалар таҳлилига эътибор берилган. Шариат жазога нисбатан Ўз йЎл-йЎриқ дастурларининг бутун қаҳру ғазабини аҳлоқи бузуқ (фосиқ)лари ва гуноҳ ҳисобланадиган диндаги бузғунчилик йЎлида фойдаланадиган хатти-ҳаракатларни кескин бартараф этишга қаратилган. Шариат зЎравонлик ва Ўғриликка, одам Ўлдириш ва террорга қарши айниқса шафқатсиз жазо бериш чораларини ҳам белгилаган. Шариатнинг мол-мулкка эгалик ҳуқуқлари ва солиққа оид тартиб- қоидаларга қаратилган бЎлими ҳам диққатга сазовордир. Бу бЎлимда шариат қонун ва қоидалари, мол-мулкка эгалик қилиш ва мерос ҳуқуқи, ижара ва кира (ишчи кучини ёллаш) қилиш, вақф 2 ва васият (васиятнома) га биноан, ерга эгалик қилиш (заминдорлик) ва ерни ижарага олиш, солиққа оид тартиб- қоидалар, закот, садақа, ушр 3 , ажнабийлардан олинадиган солиққа нисбатан Ўз замонасининг сиёсатини акс этдирадиган тартиб ва қоидалар, қонунлар мажмуининг батафсил баёни берилган. Савдо, молия ва хЎжалик ҳаёти ҳам шариатнинг назаридан четда қолган эмас. Бу қисмда савдо-сотиқ, савдо битимларини расмийлаштириш ва бекор қилиш, ҳайвонларни сЎйиш, овчилик ва ҳатто балиқ овлаш тартиб- қоидалари ҳам шариат назаридан четда қолмаган. 2 Вақф (араб. - дин йЎлида ажратилган мол-мулк) - айрим шахс ва давлатнинг диний муассасалар, масжид, мадрасаларга ва бошқаларга ажратилган ер, мол-мулки. 3 Ушр (ар. - Ўндан бир) - пул эвазига маҳсулот шаклида тЎланадиган солиқ.

www.arxiv.uz Ислом таълимотида шариат ва ислом ҳуқуқ-қоидаларини мусулмонлар Оллоҳ яратган, муқаддас деб ҳисоблайдилар. Илгари даврларда ислом кенг тарқалган ҳудудларда шариат мусулмонлар ҳаётида муҳим аҳамият касб этган. Ҳозирги вақтда ислом давлат дини бЎлган мамлакатларда шариатнинг ҳуқуқий, ахлоқий нормаларига мурожаат этиш давом этмоқда. Шариат манбалари Шариатнинг шаклланиши Муҳаммад вафотидан сЎнг яқин 2 асрни Ўз ичига олади. Чорёрлар даврида асҳоб (саҳоба)лар Муҳаммаднинг яқин сафдошлари билан бир қаторда тобеъий (издош, эргашувчи) лар исломда саҳобалардан кейин уларга эргашган, улар ишини давом эттирган илоҳиётчилар ҳам муайян ҳуқуқий баҳс ёки мубоҳасаларни асосан Куръон ва Сунна асосида ҳал қилишга уринардилар. Бу манбалардан асос ёки далил тополмаган тақдирда улар ақл-идрокка таяниб, Ўз сафдошлари ҳамда йирик ҳуқуқшунослар билан маслаҳатлашган холда қозиларга муайян даражада белгиланган қоида-қонун ёки йЎл-йЎриқлар берардилар. VIII аср бошларига келиб, Куръон ва Суннадан ҳуқуқий масалалардан жавоб тополмагач, унинг ечимида бироз мустақиллик пайдо бЎлган. Бунда Л.Р.Сюкияйнен деган исломшунос Яманга ҳоким қилиб тайинланган. Мауз билан Муҳаммаднинг суҳбатини изохловчи қуйидаги ҳадисни мисол келтиради; Муҳаммаднинг Мауздан нима асосида ҳукм чиқарасан?-деб сЎрганида, Оллоҳнинг китоби асосида, деб жавоб берган. Агар ундан топмасанг, Пайғамбарнинг Суннаси билан, агар ундан ҳам топа олмасанг, Ўз ихтиёринг билан деганда, худога шукурким, у Ўз сафдошларини тЎғри йЎлга солган пайғамбарни яратган, деган. Бундан ислом тарихида беш аср мобайнида мусулмонлар орасида диний қоидалар бЎлмаган деган маъно келиб чиқмайди. Илк ислом даврида Қуръон нафақат диний таълимотнинг, балки ҳуқуқнинг асоси ва манбаи бЎлган. Қуръонда ақида ва ривоятларгина мавжуд бЎлиб қолмай, унда ҳуқуқга доир кЎрсатма маълумотлар ҳам бор. Исломшунос олим М.И.

www.arxiv.uz Садагдарнинг фикрича, Қуръонда 150 га яқин умумий ва 100 тагача аниқ, равшан ҳуқуқий тусга молик бЎлган кЎрсатма, йЎл-йЎриқлар мавжуддир. Араб истилочилари ҳаётида ҳали пайдо бЎлмаган диний жамоа ва давлат, дин ва сиёсий, диний қоида-қонунлар ва давлат ҳуқуқи орасидаги аниқ фарқларни ислом нуқтаи назаридан талқин этиш эҳтиёжлари юзага келган. Босиб олинган жойларда маҳаллий ахолининг Ўзига хос мустаҳкам урф-одатлари билан ҳисоблашиш ҳам керак бЎлиб қолган. Шунинг учун ҳам Қуръон суралари жойлардаги шаронтга керакли талабларга етарли даражада жавоб топишга қийналган мусулмон ҳуқуқшунослари шариатга қЎшимча меъёрлар киритишга мажбур бЎлиб қолганлар. Хуллас, Қуръон билан бир қаторда Сунна ва шариатга қЎшимчалар пайдо бЎлган. VII-IX асрларда диний жамоа ва давлат қонунлари орасидаги умумийлик ва тафовутлар асосланмаган эди. Шунинг учун бу даврда дин, шариат қонун-қоидаларини билувчи касб эгалари-илоҳиётчи ҳуқуқшунослар- фиқҳга асос солган. Фиқҳ мусулмон ҳуқуқи сифатида шариатнинг таркибий қисмини ташкил этарди. Инглиз исломшуноси Макдональднинг таъбирича, фиқҳ араб тилида аввал-”умуман билиш”, сЎнгра “диний қонунларни-шариат билиш, кейинроқ эса-ҳуқуқий казуистика (умумий ҳуқуқ илми ва илоҳиёт таълимотларини аниқ ва муайян холларга ёйиш) деб талқин этиларди. Бора- бора фақиҳ деганда “умуман донишманд, дин бЎйича мутахассис, ҳуқуқ соҳасида маслаҳатчи ва казуист (моҳир, билимдон юрист) деган маъно чиқарди. Шунинг учун фақиҳ қонуншунос- илоҳиётчи демакдир 4 . Фиқҳ илоҳиётнинг бир соҳаси сифатида мусулмон ҳуқуқшунослигида, шариат қонун-қоидаларини ишлаб чиқишда, ислом тарихида жуда муҳим Ўрин эгаллаган. Фақиҳларнинг ғайрати билан бирин-кетин шариат манбалари ишлаб чиқилган, шариат қонунлари расмийлаштирилиб, унинг анчагина тЎпламлари тузилган. Шариат жамиятдаги моддий ва маънавий ҳаётнинг барча томонларини Ўз назорати остига олган эди. Проф. 4 Қаралсин: Хидая: Комментарин мусульманского права. Т., 1994, с. 28.

www.arxiv.uz М.Усмоновнинг таъкидлашича, шариат қонунларини татбиқ қилишда мавжуд бЎлган кенг имконият, эркинлик туфайли ҳар бир фақиҳ бу қонунларни Ўзи лозим топган тарзда татбиқ этиш, унга ҳавола қилинган масалани Ўзи хоҳлаганидек ҳал қилиш учун керак бЎлган ривоятларни топиш имкониятига эга бЎлган. Шунинг учун ҳам фақиҳлар катта эътибор ва обрЎ билан ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий ва диний-ахлоқий ва оилавий масалаларда салмоқли Ўрин олганлар. Ислом илоҳиёти - каломнинг асосчиларидан бири Ал-Ашъарий (873- 935) фиқҳни “Мусулмонларнинг муқаддас ҳуқуқи” деб атаган эди. Фиқҳ шариатнинг ғоявий ва амалий қарашлари, тавсифи сифатида тақводор мусулмоннинг турмуш қоидалари бЎлиб, исломдаги ижтимоий қарашларнинг асосига айланиб қолган. Ўрта асрларда фиқҳ қоидалари оила, мактабда, мадрасада асосий дарсга, уламолар тортишувида асосий мавзуга айланган эди. Фиқҳ мусулмон суд жараёни, қози ва муфтийлар фаолиятининг асосига айланган. Ўрта асрларда фиқҳ асосларининг нозик томонларини билувчилар йирик мусулмон фақиҳлари, илоҳиётчилари - мужтаҳидлар юзага келган. Масалан, Самарқанд шайх ул-исломи, машҳур қонуншунос ва илоҳиётчи Иброҳим ас- Самарқандий Ўзининг “Фиқҳ хазинаси”, “Қуръон тафсири” каби асарлари билан ислом оламида машҳур эди. Имом ат-Термизий ҳам “Китоб ал-жомеъ ас-Саҳиҳ” ёки “Сунани Термизий” асарида ҳадис илмини фиқҳий масалаларга моҳирона татбиқ этган. Мужтаҳид (араб. - интилувчи, ғайрат, ҳаракат қилувчи) - Ўрта асрларда исломда ижтиҳод ҳуқуқига эга бЎлган, яъни мустақил ҳукм чиқара оладиган шахсдир. Суннийларда диний ҳуқуқ мазҳабларининг асосчилари, шиаларда юқори мартабали руҳонийлар ва диний ҳуқуқшунослар мужтаҳидлар деб аталган. Шаҳристонийнинг таъкидлашича, мужтаҳидлар уч даражага - олий, Ўрта, қуйи даражаларга бЎлинганлар.

www.arxiv.uz Олий даражали мужтаҳидларга исломнинг илоҳиёт ва ҳуқуқий асослари (усул) хусусида ҳукм чиқаришга қодир дин арбоблари киритилган. Буларга саҳобалар ва уларга эргашган тобеъийлар ҳамда у мазҳабларни асослаган имомлар - шариат манбалари соҳасида ижтиҳод қилувчилар киритилган. Ўрта даражали мужтаҳидлар ҳам машҳур. Лекин улар фақат шариат соҳаларида фикр юритиб, ҳукм чиқарувчилар эдилар. Булар мазҳаб асосчиларининг шогирди сифатида улар ишининг давомчилари фақиҳлардир. Қуйи даражадаги мужтаҳидларга эса шариатга амал қилиб, иш юритувчи фақиҳлар киритиларди. Булар 1- ва 2-даражали мужтаҳидларга таянган ҳолда иш юритардилар. Вақти келиб ҳадислар ҳам Ўрта асрлар шароитида амалий талабларга жавоб бера олмай қолган. Қуръон, Суннанинг тафсилот доираси тор келиб қолганлигини сезган илоҳиётчилар шариатга қЎшимча яна бир манба - ижмоъни киритганлар. Ижмоъ - (араб. - бирдамлик, якдиллик билан қабул қилинган қарор, диний жамоанинг ягона фикри). Қуръон, ҳадисларда аниқ кЎрсатма берилмаган ҳуқуқий масалаларни ҳал этишда фақиҳ ва мужтаҳидларнинг тЎпланиб, ягона фикрга келган ҳолда ҳукм чиқариши (фатво бериши). Ижмоъ шариатнинг 3-манбаи сифатида муайян масалаларни ҳал қилишда оят ожизлик қила бошласа, бирор ҳадис шарҳланган. Шу асосда турли-туман қЎшимча, оғзаки талқинлар пайдо бЎлган. Буни машҳур уламолар тЎпланиб, якдиллик билан чиқарган ҳукми деб тушуниш керак. Бу гуруҳ уламоларнинг ҳукмига асосланиб чиқарилган фатволар илоҳий деб ҳам ҳисобланадиган бЎлган. Ижмоънинг талқинига қуйидаги ҳадис ҳам мисол бЎла олади: “Қайси бир хақда қирқ киши ва ундан зиёд одамлар бирор ишга гувоҳлик берсалар, тангри уларнинг гувоҳликларини қабул этади” 5 . Мадина, Ироқ, Суриядаги фиқҳ мактабларида олиб борилган тадқиқотлар Қуръон, Суннанинг диний ақоид ва ҳуқуқ масалаларининг 5 “Фан ва турмуш”, 7-сони, 1990, 16-бет.

www.arxiv.uz кЎпларига амалий жавоб бера олмаган. Бу шароитда келиб чиққан насҳ назарияси Қуръон, Суннадаги қайси ҳадислари (носиҳ) 6 ундан афзаллигига қараб бекор этилиши ёки умуман бекор этилишига (мансуҳ) 7 қаратилган адабиётлар кЎпайиб қолган. Албатта, бу соҳада жуда катта тортишувлар юзага келиб, оқилона тарзда мантиқ илми асосида Қуръон ва Суннадан Ўхшаш Ўринли далиллар топиб, унинг асосида ҳукм чиқариш келиб чиққан. Бундай усул - қиёс (солиштириш, таққослаш, Ўхшатиш, муқояа - аналогия) деб аталган. Шунинг учун шариатнинг тЎртинчи асоси, манбаи-қиёс келиб чиққан. Қиёс Қуръон ва Суннада учрамайдиган бирор ҳуқуқий масала, улардаги шунга Ўхшаш масала орқали берилган йЎл-йЎриққа, кЎрсатмага мантиқий таққослаш, Ўхшатиш йЎли билан шарҳ, изоҳ этиш асосида ҳукм ёки фатво чиқарилган ва илоҳий деб ҳисобланган. Қиёс фақиҳлар ҳуқуқини кенгайтириб, шариатни кишилар ҳаётининг турли томонларига татбиқ этишга имконият берган. Бу ҳолат ҳокимлар ва уламоларга ҳам кенгроқ эркинлик келтирган. Чунки улар ижмоънинг ёрдамисиз, бир гуруҳ уламолар Ўртасида муҳокама қилиб Ўтирмай, Қуръон ва ҳадислардаги бирорта таққослаш мумкин бЎлган Ўхшаш ҳолга асосланиб, мустақил равишда, ҳукм қилиш имконига эришганлар. Қиёс усули камчиликдан албатта холи эмас эди. Оддий мусулмонлар бу усулни жуда ҳам кенг миқёсда татбиқ этиб, янги-янги хулосалар яратишга имкон топиб, диндорлар орасида низо, келишмовчиликларга олиб келиши турган гап эди. Фиқҳнинг тараққиёти ислом қонунчилигининг алоҳида соҳаларини Ўрганишни тақозо қилган. Натижада қонунчиликнинг алоҳида соҳаларини тадқиқ қиладиган бирмунча мустақил илмлар вужудга келган. Масалан, “илм усул ал-фиқҳ”, яъни шароит манбалари ҳақида илм; “илм фуруъ ал-фиқҳ”, яъни фиқҳнинг айрим томонларини Ўрганадиган хилма-хил соҳалардаги қонунларни ва қонунлар мажмуини ишлаб чиқадиган илм; “илм ал-фароиз” - 6 Носиҳ - бекор қилувчи. 7 Мансуҳ - бекор қилинувчи.

www.arxiv.uz ворислик ҳуқуқига тааллуқли илм, “илм ал-ҳиял”, “яъни ҳийла илми-шариат қонунларини четлаб Ўтиш. Бунга, балким Қуръоннинг “Раъд” сурасидаги 42- оятда айтилган “...барча макр-ҳийлалар Оллоҳнинг (илкидадир)”... тасдиқи дастур бЎлгандир. Халқ орасида ва диний адабиётда бу соҳа ҳийлаи шаърий деб юритилган. Мусулмончилик тарихида ва ҳаётида бунга жуда ҳам кЎп мисоллар бор. Шоҳи матодан кийим кийиш ман этилган. “Бир минг бир Ҳадис шариф” тЎпламининг 107-саҳифасида келтирилган ҳадисда: “Кимки дунёда ипак кийим кийса, охиратда киймайди”, дейилган. Лекин унинг астарини читдан тикиб кийиш мумкин. Чунки шоҳи бевосита баданга тегмайди, олтин ва кумуш идишларда таом ёки ичимликлар ичиш ман этилган. Шариат олтин ёки кумушдан бЎлган идиш-товоқни шаклини бузиб ёки синдириб ишлатишни талаб қилади. Агар озиқ-овқат ва таом олтин ва кумуш идишларда сақланса,ҳаром ҳисобланмайди. Аммо уни бошқа идишга солиб истеъмол қилишни шариат талаб қилади. Таҳорат қилишда эса олтин ва кумуш идишлардан фойдаланиш бутунлай ман этилган. Юқорида зикр қилинган ҳадислар шу тЎпламдаги 917-рақамли ҳадисда “Тилла ва кумуш идишларда еб-ичишдан қайтардилар”, - дейилган. Лекин олтин ва кумуш идишлардаги таом ёки суюқликни чинни, шиша, сопол идишларга ағдариб олиб истеъмол қилиш мумкин. (Шариат томонидан олтин ва кумушни кундалик турмушда ишлатишни ман этилиши бу дунёда бойликка, шавқ-ҳавас қЎйишни ман қилувчи ислом таълимотидан келиб чиққан. Охиратни муҳайё этувчи тоат-ибодатни сусайтирувчи бу дунёнинг шавқи-ҳаваси ва лаззатидан, бойликдан камбағал мусулмонлар фикрини узоқлаштиради). Юқорида баён этилган фикрлардан билиниб турибдики, шариатда ислом қонунчилигининг манбаларидан ташқари бир қанча амал, тавсиф, урф, қонун, йЎл-йЎриқлар ҳам мавжуд. Диний ҳуқуқдан ташқари дунёвий ҳуқуқдан ҳали исломгача юзага келган маҳаллий одатий ҳуқуқ-одатлардан кенг фойдаланилган. Шариат қонунлари билан бир қаторда маҳаллий халқлар одати жамоа, давлат ҳаётини тартибга солишда муайян аҳамият касб

www.arxiv.uz этган, чунки одат ҳуқуқи ёзилмаган, табиий равишда юзага келиб, кЎпинча иқтисодий, ахлоқий, оила ва турмуш тарзига тааллуқли одатий тартиб- қоидалар мажмуи сифатида шариат билан бир қаторда кенг амал қилган. Одатнинг жуда кЎп Ўзига хос тартиб-қоидалари, маромлари мавжуд. Албатта, ҳамма инсонлардаги каби, Марказий Осиё халқларининг урф- одатлари орасида соф халқчил, фуқаролик, инсонийлик одатлари диний тус олган жойлари ҳам бЎлган. Ўрта асрлар шароитида одатларнинг баъзилари ҳукмрон доиралар манфаатига хизмат ҳам қилган. Ҳозирги даврда Ўзбекистон халқлари орасида киши Ўлганидан кейин еттисини, йигирмасини, қирқини, йилини Ўтказиш одати кенг тарқалган. Ваҳоланки, шариат бундай маросимларни Ўтказиш ёки Ўтказмаслик ҳақида бирон-бир кЎрсатма бермаган. Бундай урф-одатлар исломдан олдинги эътиқодларга бориб тақалади. Шариат албатта мамлакат ҳукмдорлари жорий этган дунёвий қонун, йЎл-йЎриқ, низом ва фатволардан ҳам кенг фойдаланган. Демак, ҳар бир халқ Ўзига хос муайян шароитига қараб қонунларни амалда татбиқ этган. Шариат дастурлари, фиқҳ қонунлари ҳамма мамлкат шароити, тарихида турли оқим ва мазҳаб, муайян синф манфаатларига мосланган ҳолда умумий қонунлар, жузъий омиллар тарзида таҳлил этиб, бир қатор зиддиятларни келтириб чиқарган. Буларнинг зуҳур этилиши, юзага чиқиши оқибатида суннийлик доирасида бир қанча диний-ҳуқуқий мактаблар пайдо бЎлган.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Мустақиллик изоҳли илмий-оммабоп луғат. Т.: «Фан», 1998. Ислом дини (74-75 бет). 2. Азимов И. Ислом ва хозирги замон. 1992 й 3. Азимов И. Ислом ва хозирги замон: маърузалар матни. Т., 2000 4. Хасанов А.А. Макка ва Мадина тарихи. Т., 1992. 5. Караматов Қуръон ва Ўзбек адабиёти. Т., 1993 6. Мансур А. Иброхимов Н. ТЎхлиқов Н. Илми маърифат нури. Т., Миллий энциклопедияси. 1998 й. 7. Мухтасар (Шарият қонунларига қисқача шарх) Т., 1994 й. 8. МЎминов А. Имом Аъзам Абу Ханифа. Мулоқат журнали №7-8 1994й. 9. Ислом. Справочник. Т., 1989. 10. Эгамбердиев Н. Қуръоннинг тузилиши ва унинг мусулмонлар ҳаётидаги тарихий роли. Ўша тЎплам. 16-23 бет.

Похожие

Зардуштийлик дини

Ислом цивилизацияси

Ислом ва давлатчилик

Вазири Акбар Ислом Хужа

Ислом ва Марказий Осиё халклари