Инсон феномени. Диний ва дунёвий талқин - История - Рефераты

Инсон феномени. Диний ва дунёвий талқин

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

248 KB

Инсон феномени. Диний ва дунёвий талқин Режа: 1. Инсон ва олам яралишинннг мифологик диний талқини 2. Инсоннинг пайдо бўлиши ҳақидаги дунёвий қарашлар 3. Олам ичра олам 4. Оғиш нуқтаси 5. Дунёни гўзаллик ва эзгулик қутқаради 6. Ободлик қалбдан бошланади

Инсон ва олам яралишинннг мифологик диний талқини Мифологик тафаккур табиат ва жамият ҳодисаларини англаш, уни тушунишга интилишнинг, оламни ҳиссий би-лшпнинг энг қадимги куртакларидан биридир. Мифлар — асотирлар одатда эртаклардан фарқ қилиб, асосан олам-нинг қандай пайдо бўлгани, ер, осмон, юлдузлар, йил фаслларининг алмашуви, ҳаётнинг тугаши ва янгилани-ши, қор, бўрон, зилзила, тоғ кўчкилари, ер устидаги ва остидаги, даре, денгиз, уммонлардаги ва, ҳатто, бошқа оламлардаги мавжудотларнинг ўзаро боғлиқлигини, саба- бият ва оқибат жиҳатидан алоқадорлигини ибтидоий-хаё- лий поэтик, фалсафий ҳамда аллегорик — мажозий равишда тасаввур килишдан келиб чиққан. Мифологик тасаввурга кўра бутун олам мавжудотлари ҳис қилиш қобилиятига эга. Улар ўзига хос тарзда ўйлайди ва харакат қилади. Энг қадимий Миср мифологиясида бор-лиқ табиатнинг ҳар йили «ўлиб» ва яна «тирилиб» туриши «тангри» Озириснинг ҳаёти билан боғланади. Қадимги Миср динида Озириснинг садоқатли умр йўддоши, ҳосилдорлик, сув ва шамоллар илоҳаси Изида ўлганларнинг руҳини авай- лаб, асраб, яна тирилтиради. Қадимги юнон мифология-сига кўра (Ҳомернинг «Илиада», Овидийнинг «Метамор-фозалар» — «Эврилишлар» асарларида тасвирланишича), самовий юксак Олимп тоғида яшайдиган Қуёш ва момо- қалдироқ тангриси Зевс, ер, сув, оналик маъбудаси Ҳера, баҳодирлик ва санъат ҳомийси Аполлон, илм-фан, дониш-мандлик маъбудаси Афина, гўзаллик маъбудаси Афроди та, уруш тангриси Марс, марҳумлар юртининг тангриси Аид, денгиз, уммонлар тангриси Посейдон (ёки Нептун) ва бошқалар Ер юзидаги одамларнинг ҳаётини бошқариб, тақцирини ҳал этиб туришган. Кдцимги Миср ва юнон мифологиясининг айрим эътиқодлари йинчалик христиан динига, сўнгра ислом ди-нига ҳам кўчиб ўтган. Зотан, инсоният ибтидоси билан боғлиқ бўлган илк тасаввурлар, хаёлий-эҳтимолий қараш-лар одам қайси макон ва қандай шароитда яшамасин, одам ва олам, инсон ва

борлиқ ҳақидаги қарашларда умумий-лик мавжуд бўлган. Чунки, қарашлар, ўйлар ва тасаввур лар қанчалик хилма-хил бўлмасин, уларнинг замирида битта ҳақиқат, битта моҳият ётган. Бу - инсон ва унинг келиб чиқиши, оламнинг яралиши ва ҳаёт моҳияти. Шу-нинг учун ҳам мифологик тасаввурларга, илк одамлар-нинг мифологик эътиқодларига эътиборсизлик билан қараш мумкин эмас. Ана шу мифлар асосида минг йиллар давомида даҳо санъаткорлар адабиёт ва санъатнинг дур-дона асарларини вужудга келтирганки, уларда умуминсо-ний қадриятлар, одам ва олам тақдири билан боғлиқ қарашлар юксак бадиий-фалсафий, тарихий-табиий, маъ-навий-руҳий драматизм ўз ифодасини топган. Жумладан, Ҳомер («Илиада», «Одиссея»), Эсхил («Агомемнон», «Зан- жирбанд Прометей», «Эвминидалар»), Софокл («Шоҳ Эдип», «Антигона», «Аякс»), Эврипид («Ҳеракл», «Еле на», «Электра», «Ваюҳ қизлари»), Данте («Илоҳий коме дия»), Боккаччо («Декамерон»), Тассо («Қуддуснинг озод этилиши»), Мильтон («Бой берилган жаннат»), Шекспир («Лукреция», «Ёз кечасидаги туш», «Бўрон»), Гёте («Фа уст»), Байрон («Қиёмат манзаралари»), Лермонтов («Де мон»), Адам Мицкевич («Дзяди кўли») ва бошқа даҳо санъаткорлар линий мифология сюжета асосида ёзган асарларида, Леонардо да Винчи, Микеланжело, Рафаэл- нинг яратган тасвирий санъат намуналари энг муҳим умум- инсоний муаммоларни бадиий талқин этишган. Ҳозирги Ғарб эстетикасида ва умуман фалсафий тад-қиқотларида мифологик мактаб деб аталган йўналиш ву жудга келган. Ҳозирги мифологик мактаб вакиллари XVII — XVIII аср буюк мутафаккирлари Б. Фонтенель, Ж. Вико, И. Гердер фикрларидан келиб чиқиб миф - жамият тарақ-киёти ва инсон руҳияти босқичларини ифодаловчи қим-матли маданий хазиналардир, деган фикрга келишган. Инглиз олими Жеймс Фрезер ҳозирги мифшунослик йўналишининг асосчиларидан биридир. У ўзининг «Ол- тин бутоқ» ва «Аҳдул кадим («Таврот») фольклори» китоб ларида қадимги Хитой, Ҳиндистон, Миср халклари фольк лори ва христиан мифологияси илдизларини халқ эъти-

қодларининг шаклланиш босқичлари билан боғлаб тадқиқ этади. Ҳозирги мифологик йўналиш Зигмунд Фрейд таъ-лимотидан ҳам озикданган бўлса-да, ундан фарқ килиб, миф яратувчилар патологияси ва психикасига ортиқча эътибор бермай, фалсафий тафаккур ва эътиқодлар шакл-ланишига кенгроқ эътибор беради. Бу йўналиш вакиллари мифларни анимазм, тотемизм ва табу билан боғлайдилар. Мифологик мактабнинг йирик вакилларидан бири, То - ронто университета профессори Нортроп Фрай фикри-ча, мифлар инсон тасаввурларининг ибтидоийлигини эмас, балки поэтик ёрқинлиги ва фалсафий теранлигини акс эттиради. «Мусаввир асари, - дейди у, - яқиндан Кара ганда яхши кўринмайди, узокдан қараганда эса асарнинг барча фазилатлари яхлитликда кўринади» 1 . Демак, жаҳон тарихининг ибтидоси, инсоният тараққиётининг илк кур-таклари бевосита илк одамларнинг ибтидоий қарашлари ва хаёлотидан бошланади ва у кишилик жамияти эволю цией тараққиёти давомида шакллана борган, узоқ, ўта узоқ асрлар мобайнида ривожланган. Одам ва оламнинг яралиши ҳақидаги тасаввурлар, ўтмиш тўғрисидаги тушун- чалар ҳам вақт ўтгани сайин ёрқинлашиб бораверади. Америкалик атоқли шарқдгунос Франц Роузенталнинг «Билим тантанаси» 2 китобида илк ислом оламида «би-лим ва бинобарин, олимлар юксак қадрланганлигини бой фактик материаллар, биринчи манбалар — Қуръон сура-лари, оятлари асосида тадқиқ этади. Исломга қадар араб шеъриятидаёқ Гёте айтгандай, «Сўз қудрати ва ақл ишо-рати» кўзга ташланади. «Қадимий араб шоирлари, - деб ёзади «Билим тантанаси» китобининг масъул муҳаррири А. В. Сагадеев, — ўз қабиласи номидан гапиради, унинг шон-шарафини ҳимоя қилади ёки душман қабилаларни қоралайди, авлиё, пайғамбар сифатида қабиладошлари томонидан эъзозланади» 3 . Абул Фараж Исфахонийнинг машҳур «Оҳанглар кито- би»да ёзилишича, Муҳаммад алайҳиссалом бир дарбадар шоирнинг шеърларини севиб, такрорлаб ўтирганда, саф- дошлари ажабланиб «Нечун Сиздай улуғ зот

дарбадар шоир сўзларини севиб такрорлайсиз?» деб сўрашади. Шунда Му - ҳаммад, «Бу шоирга Худо буюк истеъдод бериб сийлаган, биз ҳам азиз деб биламиз», деб жавоб беради. Мана шу мисолдан ҳам ислом эътиқодларида поэтик тафаккур кж- сак қадрлангани сезилади. Албатта, бу ерда ran фақат шоир ёки шеърият ҳақида кетмаяпти. Гап кенг маънода руҳ ки-шилари, илҳом соҳиблари, тасаввур ва тафаккур эгалари ҳақида бормоқца. Қолаверса, Н. Г. Чернишевский ҳам «Шо-ирлар халқ ҳаётида қатнашганми?» деган мақоласида ёзади: «Биз ҳам агар пайғамбарларнинг китобларини яхши тар- жимада ўқисак, улар йўғрилган оташин поэзияга маҳлиё бўлишдан ўзимизни тиёлмай қоламиз. ... Демак, дин ин-сонларга ҳаммадан ҳам нафосат жиҳати билан таъсир эти-шига ҳозир деярли ҳеч ким шубҳа қилмайди». «Рамаяна», «Илиада», «Қуръон» асотирларининг поэ-тикаси, беқиёс жозибаси ҳақида ҳам Н. Г. Чернишевский шу фикрни айтади. Зотан, айни мифлар инсоннинг, хусу-сан, ижодкорнинг руҳий оламига чексиз озуқа, таъсир-чан руҳий таянч вазифасини ўтайди. Умуман олганда, асотирий тасаввурларда турли халқ-ларнинг қадимий, ўрта асрлардаги ва ҳозирги эътиқодла-ри акс этган бўлиб, уларни ўрганмай туриб, на диний эътиқод, на халқ маросимлари ва урф-одатлари, тарихи, маданий тараққиёти ҳақида гапириш амримаҳол. Шу маъ нода айтиш мумкинки, кишилик тарихий тараққиёти да-вомида ҳар бир халқнинг ўз қарашлари, маънавий эхти-ёжлари мифларда акс эттирилган ва у бевосита шаклла-наётган тафаккур ва тасаввурларнинг ўзига хос ифодаси-дир. Демакки, уларда қайсидир даражада ҳаёт фалсафаси, жамият ва тарихий тараққиёт моҳияти мавжуд. Ҳар бир халқ турмуш тарзи, ўзига хослиги, анъаналари умумий тарзда бўлса-да инсоният орзу-умидлари, мақсадлари миф ларда ўз ифодасини топган. Табиийки, ислом мифологияси араб халқлари оғзаки ижодида кенг ривожланган ва унинг кўпчилик мажозий, рамзий, аллегории тасвирлари «Қуръон» ва ҳадислардан ҳам кенг ўрин олган.

Ислом мифологиясида ҳам одамнинг пайдо бўлиши илоҳий кучларга боғлиқ ҳолда тасаввур қилинади. Ислом мифлари ва ҳадисларнинг кўпчилигини пайғамбар оила-сига яқин одамлардан бири, Муҳаммад алайҳиссалом ва-фоти арафасида, 13 ёшлигида билимга чанқоқлиги билан пайғамбар ва дастлабки халифаларнинг назарига тушган Абдуллоҳ ибн Аббос ёзиб, асрай бошлаган 1 . Ислом ми-фографларидан яна Ваҳб ибн ал- Мунаббих, Каъб ал-Ах-бор, Абу Ҳурайра Абул Мажид Саноий, Абул Ҳасан Ки-соийлар ҳам космологик мифларни ёзиб қолдиришган. Абдуллоҳ ибн Аббоснинг ёзишича, Оллоҳ ҳамма нар-садан аввал лавҳ ва қаламни яратган. Ислом мифология-сини билмай туриб, Шарқ классик поэзияси, фалсафа-сини, жумладан, тарихий тафаккурини ва ўтмиш моҳия- тини ҳам тушуниш қийин. Қалам ва сўз таърифида ҳазрат Навоий айтади: Сўз гуҳарига эрур онча шараф, щ Ким бўла олмас анга гавҳар садаф. Тўрт садаф гавҳарининг дуржи ул, Етти фалак ахтарининг буржи ул. Чун бу насим эсти азал тоғидин, Мунча гул очилди жаҳон боғидан... Навоий яна сўзни таърифлаб айтади: Тенгрики, инсонни қилиб ганжи роз, Сўз била ҳайвондин анга имгпиёз 3 . Шарқ мифологиясидан яхши хабардор Иоганн Вольф ганг Гётенинг «Фауст» асари қаҳрамони «Энг аввал Сўз бўлган» деб бежиз айтмайди. Нақлга кўра, Қаламнингузун- лиги 500 йилга тенг (масофа ўлчовларининг йиллар би лан ҳисобланиши оламдаги мавжудотларнинг узоқ асрлар мобайнида вужудга келишига ишора қилувчи мажозий маънога эга). Бу қалам учидан сиёҳ ўрнига нур томган ва у Худонинг амри билан ўз-ўзидан Лавҳул-маҳфузга дунё-нинг охиригача бўладиган воқеаларни ёза бошлаган. Мифга кўра, шундан сўнг Худой таоло жуда катта оқ марваридни пайдо қилган (катгалиги еру осмон билан тенг). У етмиш минг тилда Оллоҳга мадҳия ўқиган. Каъб ал-Ахборнинг айтишича, Худонинг амри билан улкан марварид эриб, сув пайдо бўлган ва тўлқинлар мавж ура бошлаган (эҳти-мол, бу мифда Ерда ҳали ҳаёт пайдо бўлмаган музлик дав-рига ишора бордир).

Афсонага кўра, Худо бошқа мавжу-дотларни (Одамдан ташқари) сувдан яратган. Кейин у Арш курсини пайдо қилган. К a димги яҳудийлик ва христианлик мифологияси би лан ҳам яхши таниш бўлган Ваҳб ибн Мунаббихнинг ёзи-шича, барча қадимий халқларнинг эски китобларида Арш - тахт ва курси тилга олинади. Мифга кўра, Худо илоҳий қудрат тимсоли. У Арш ва курсини сувга (уммонга) қўйган, уммонни эса шамоллар оқимига қўйган (ушбу миф Ер кур-расининг атмосфераси ва унинг фазодаги ҳаракатини ёдга туширади). Кейинроқ Арш курсини тўрт мавжудот кўтариб туради. Бу мавжудотлар гоҳ одам қиёфасига кириб, Ер юзи-даги одамларга раҳм-шафқат тилайди. Гоҳо уй ҳайвонлари қиёфасида чорвани ҳимояга олишни сўрайди. Гоҳо шерлар қиёфасида барча ҳайвонларга, сўнг бургутлар қиёфасида барча қушларга раҳм-шафқат сўрайди. Арш - тахтни кўта риб борувчи фаришталар чарчаб қолганида тахт муаллақ ҳаракатга келаверади. Тахт оёқларига ғоят катта аждаҳо ўра- либ олган. Бу аждаҳонинг 40 минг пати бўлиб, ҳар бир патида найза ушлаган фаришта туради. Ана шу 40 минг фаришта ҳам ҳар лаҳза Худони улуғлайди. Аждаҳо Худони улуғлаганида фаришталар овози эшитилмай қолади. Аждаҳо оғзини очиши билан осмонда яшин чақнайди ва агар у Худони мадҳ этиб турмаганида, оғзидан чиққан олов бу-тун оламни куйдириб юборар эди. Демак, ислом мифоло-гиясида Худони тинмай мадҳ этиш оламни ёмон ишлардан асрайди, деган ақида бор. Каъб ал-Ахборнинг ёзиб қолдиришича, худо сувни мавжлантиринг, деб шамолларга амр қилган. Тўлқинлар мавжланиб, сув устида кўпирган пўртана ҳосил бўлган. Ик- кинчи ва учинчи куни уммон кўпиги қотиб, Ер пайдо бўлган. Баъзи пўртаналар юксак кўтарилиб тоғларга ай- ланган. Мусулмонлар тасаввурида сув устидаги Ер чайқа-либ кетавермаслиги, ўз мувозанатини сақлаб туриши учун тоғлар яралган. Қуръони каримда шу ҳақда бундай дейилади: Биз Ерни тўшак қилиб қўймадикми?! Тоғларни эса (Ерни тутиб ту-рувчи) қозиқлар қилиб қўймадикми?! Биз сизларни жуфт- жуфт қилиб яратдик. Уйқуларингизни

(бадан ва асабларин- гиз учун) ором қилдик. Кечани (барча нарсани яшириб турадиган) либос қилдик. Кундузни эса, тирикчилик (вақ-ти) қиддик. Тепаларингизда етти (қават) мустаҳкам (ос- монни) бино қилдик. Яна чарақлаб турувчи чироқни (қуёш-ни) пайдо қилдик. Яна Биз сиқиб чиқарувчи (булут)лардан дув-дув сув (ёмғир) ёғдирдик. Токи, у сабабли дон ва на-ботот (ундириб) чиқарурмиз. Шунингдек, калин боғларни ҳам. Албатта, Ажрим Куни (ҳисоб-китоб учун) белгилан- ган вақтдир. У Кунда сур чалинур, бас, сизлар тўп-тўп бўлиб (маҳшаргоҳга) келурсизлар. Осмон ҳам очилиб, (фаришта лар учун) дарвозаларга айланиб қолур. Тоғлар ҳам (жойла- ридан) жилдирилур. Бас, у саробга айланиб қолур. Албат та, жаҳаннам пойловчи... («Набаъ» сураси 6—21-оятлар. Аб- дулазиз Мансур таржимаси. «Тошкент ислом университе-ти» нашриёти, 2001). Ислом эътиқодига кўра, «Ер юзидаги барча тоғлар-нинг илдизлари Кўҳи Қоҳф (Кавказ) тоғи илдизларига туташган. Сўнг Худой таоло етти денгизни қудрат калами билан пайдо қилган. Сўнгги денгиз яна еттита денгиздан иборат. Биринчи денгизни иккинчи денгиз қуршаб олган, иккинчисини учинчи денгиз, учинчисини тўртинчи ден гиз, тўртинчисини бешинчи денгиз, бешинчисини олтин-чи денгиз қуршаган. Еттинчи денгиз эса барча денгизлар-ни қуршаб олган (океан). Кэзвивийнинг «Ажойибул-Мах-луқот» китобида ҳам етти денгиз тилга олинади. Ислом космографияси юнонларнинг Ер атрофини денгиз ва ум- монлар ўраб туради, деган тасаввурларини қабул этган. Бу тасаввурлар ҳақиқатга яқинлигининг сабаби — араб саё-ҳатчилари жуда қадимги вақтлардаёқ ер атрофидаги ден гиз ва уммонларни кашф этишга интилишган». Ер етги кават бўлиб, Ар-Рамақа деб аталган биринчи ерда Баҳайбат Шамол яшайди. Шамолни етмиш минг фа- ришта тутиб туради. Буюк шамол ўз пайғамбарини ҳурмат қилмаган. У гуноҳкор халқларни жазолашга мўлжалланган. Иккинчи қават — Аш-Шалада деган ерда барча дўзахийлар тортадиган жазолар тўпланган. Бу ердаги аҳоли ўз гўштини еб, ўз қонини ичади. Учинчи қават — Ар-Дақа деган ерда бургутлар яшайди. Ҳар бир

бургутнинг найзага ўхшаш ду- мида 360 тадан заҳарли найза бор. Бу ернинг аҳолиси чанг ютиб кун кечиради. Ал-Харба деган тўртинчи қават ерда ўткир тишли илонлар яшайди. Илонлардан бирортаси тоғ-ни тишласа галқон қилиб юборади. Бу ернинг аҳолиси кўзсиз, қўлсиз, оёқсиз, лекин жуда узоқ яшайди. Мослама деб аталувчи бешинчи ерда фақат тошлар бор. Дўзахийлар мана шу тошлар билан ёндирилади. Бу ернинг аҳолиси бир- бирини еб кун кечиради. Сижжин деган олтинчи ерда дўза- хийларнинг қилмишлари ёзилган китоблар сақланади. Амаба деб аталган еттинчи ерда иблис яшайди. У ерда калта ҳай- вонсифат қора одамлар яъжуж-маъжужлар устидан ҳукм юритади. Аммо кейинроқўзлари улар чангалида халок бўла- ди. Яъжуж-маъжужлар ҳақидаги ривоят эрамиздан аввалги IV асрда яшаган македониялик Искандар сафарларига дойр «Искандарнома» («Роман об Александре») китобига бо-риб тақалади. Алишер Навоийнинг «Садди Искандарий» достонида хам бу махлуқдар тилга олинади. Ислом мифологаясига кўра Ерни жуда баҳайбат фа-ришта кўтариб туради. У оёғини жуда катта харсанг тошга тираб туради. Харсанг тошда етги минг кўл бор. Бу улкан тошни эса қирқ минг бошли улкан ҳўкиз — Ар-Райён ел-каси ва шохида кўгариб туради. Ҳўкиз эса жуда катта на-ҳанг устида жойлашган. Наҳангнинг нафас оладиган ўпка супрасига барча денгизлар сиғиб кетади. Наҳанг сувда, сув эса фазода жойлашган. Шундан сўнг Оллоҳ таоло бутун олам Ақлини яратган (Ақли кулл). Тангри Ақлга жуда юксак баҳо беради. Пай- ғамбар ҳадисида айтилишича, энг куркам одам акдли одам- дир, энг хунуги эса акдсиз одамдир. Каъб ал-Акбар ўғлига бундай васият қилган: — Билим билан зийнатланган ақл — энг гўзаддир. Тақво (художўйлик) билан зийнатланган билим энг гўзаддир. Садоқат, эътиқод билан зийнатланган тақво - энг гўзаддир. Яхшилик билан зийнатланган эътиқод — энг гўзаддир. Кам-таринлик билан зийнатланган яхшилик — энг гўзаддир. Ху- додан қўрқиш билан зийнатланган камтаринлик - энг гўзал- дир. Ҳақиқат билан зийнатланган худодан қўрқиш - энг гўзаддир.

Рационал ислом мафкурасига хос мўътазила оқимида ҳам ақл-идрок ва билимга жуда катта эътибор берилади. Қуръонда айтилишича, маҳшар куни тангри ақлли одам-ларни сийлайди, ақлсиз одамларга жазо беради. Мана шулардан кейин Худо етги қават осмон ва улар-да яшайдиган фаришталарни яратади. Етти осмон фариш-талари кечаю кундуз, юрганда ҳам, турганда ҳам, сажда пайтида ҳам Худонинг қудратини улуғлашади. Ислом ми-фологиясидаги лак-лак фаришталар орасида тўрттаси бош фаришталардир. Каъб ал-Акбар ҳикоя қилишича, фариш-таларнинг энг каттаси Жаброил (Библияда - Гавриил) тангрининг амр-фармонларини бошқа фаришталарга ет- казади (Жаброилга исломдан аввачги жаҳоний дин — хрис- тианлик эътиқодида ҳам катта аҳамият берилади. У билан бокира Биби Марям ўртасида Исо таваллуд топади). Жаб-роилнинг олти қаноти бўлиб, вужуди қордай оппоқ, соч-лари қоп-қора. Овози мағрибу машриққача эшитиладй. Унинг олти қаноти остида яна иккита яшил қаноти бўлиб, бу қанотлари фақат Охир замонда очилади. Азроил ҳам энг улуғ фаришталардан саналади. Унинт тўрт қаноти бор. Бир қанотини ёйса Шарқни, иккинчи қанотини ёйса Ғарбни, учинчи қанотини ёйса еру осмон-ни ёпиб қўяди. Тўртинчи қанотини ёйса Худога ҳам соя солади. Азроилнинг оёғи ернинг энг пастки каватида, боши Арш курсининг оёғига тегиб туради. Каъба ал-Акбарнинг ривоят қилишича, еттинчи ос-монда тошқин денгиз бор, унинг атрофини найза ушла-ган фаришталар қўриқлайди. Ҳар бир фаришта найзаси-нинг узунлиги бир йиллик йўлдир. Мана шу мавжли ден гиз ва фаришталарга Мекоил (Библияда — Михаил) ҳукм- ронлик қилади. Бу фариштанинг қиёфаси қандайлиги фа қат Худога аён. Аммо у оғзини очса, етти қават осмон гўё денгизга тушган ясмиқ донасига ўхшаб қолади. Қаҳр би лан боқса, етти қават еру осмон ёниб кетади. Космогония олимлари бу мифологик тасвирни Қуёшга ўхшаш ёки ун-дан ҳам катга фалак қувватининг мажозий ифодаси деб ўйлайдилар.

Айниқса ўлим фариштаси (Малакул-мавт) Азроил ҳам-мадан қўрқинчлидир. Азроилнинг 360 та кўзи, 360 та тили, 360 та кули, 360 та оёғи бор. Ҳар бир тили, қўли ва оёғида яна учтадан тили, қўли ва оёқлари бор. Шундан сўнг ислом мифологиясига кўра Оллоҳ таоло Қуёш ва Ойни яратади. Ислом мифографларининг фик-рича, Қуёш кундузни ёритиш, Ой тунни ёритиш учун яралган. Аммо илоҳиётчи олимлар ўртасида Қуёш билан Ойнинг маҳшар купи дўзахга ёки жаннатга юборилиши ҳақида ихтилоф, тортишувлар бор. Ривоятларга кўра, шундан сўнг танфи саккиз беҳишт ва етти дўзахни яратган. Ислом мифларида жаннат боғла-рининг тасвиридан кўра дўзах манзилларининг тасвирига кенг эътибор берилади. Бунинг сабаби - Ер юзидаги осий бандаларнинг гуноҳлари кўплигидандир. Саккиз жаннатдан ҳар бирининг алоҳида исми бор. Биринчиси — Арши аъло, иккинчиси — Оромгоҳ, учинчи- си — Поноҳ, тўртинчиси — Абадият боғи, бешинчиси — Зийнат боғи, олтинчиси — Фирдавс, еттинчиси — Сабот, саккизинчиси — Адан боғидир. Ибн Аббоснинг ёзишича жаннат боғларидан олти наҳр окиб ўтади. Биринчиси — Меҳр-шафқат, иккинчиси — Кавсар, учинчиси — Ғафур, яъни мағфират қилувчи, кечирувчи, тўртинчиси - Охур, бешинчиси - Жаннат булоғи, олтинчиси — Шарбат наҳ-ридир. Етти дўзахнинг ҳам алоҳида исмлари бор. Биринчиси — Жаҳаннам, иккинчиси - Лова, учинчиси — Ал-Хутома, тўртинчиси — Ас-Соир, бешинчиси — Сакар, олтинчиси — Ал-Жоҳим, еттинчиси — Ал-Говиййа деб аталади. Каъб ал-Акбарнинг айтишича, дўзахда олов дарахтлар усади, тиканлари - оловли найзалар; оловли бутоқларда оловли мевалар усади. Уларга ўралган илонлар гуноҳкорларга азоб беради. Заққум деган дарахтнинг мевалари шайтон бош-ларидан иборат. Ваҳоб ибн Мунаббиҳ тасвирлашича, шундан кейин тангри жинлар ва жонларни яратган. Жинларнинг машҳу-ри Иблис — алайҳи-л-лаънадур. Мифда айтилишича, Иблис жинлардан бир аёлга уйланган. Буларнинг авлодлари кейинчалик шу қадар кўпайиб кетганки, охири улар чу-моли ва

чивинга ўхшаб одамларнинг бошига чиқиб кет-ган. Мараз, ифрат ва шайтонлар ҳам шуларнинг уруғ-ав-лодларидандур. Араб истилочиларига қарши курашган халқ озодлик ҳаракатининг йўлбошчиси Муқанна кенг халқ оммаси-нинг диний тасаввурларини ўзгартириш мақсадида ўзи-нинг ортодоксал исломга қарши диний таълимотини ву-жудта келтиришда мифологиядан кенг фойдаланади. Му- қаннанинг космогоник таълимотига кўра, энг юксаклик- да олий руҳ — Худо бор. Худонинг тўққиз сояси пастроқда ҳаракатга келиб, биринчи осмонни ташкил этади. «Мана шу биринчи ибтидо ҳисобланмиш осмондан, — деб ёзади Шарқ маданияти мифологиясини яхши билувчи, ультра-изм (онгдан ташқари руҳий жараёнлар) адабий-фалсафий оқимнинг йирик вакили аргентиналик адиб Хорхе Луис Борхес, - иккинчи, янада пастроқцаги осмон пайдо бўлади ва унда ҳам фаришталар, турли руҳий кучлар, Арш кур-силари бор. Бу осмон аввалгисининг симметрик аксидир. Мана шу иккинчи муқаддас анжуман учинчи акс - осмон ни, у эса яна пастроқцаги аксни ҳосил қилади ва шу та- риқа 999 осмон акслари пайдо бўлади. Буларнинг ҳаммаси-га биринчи осмон ҳукмдори — сояларни ҳосил қилувчи зот раҳбарлик қилади. Бу ҳукмдор соясининг соялари бўлиниб, бўлиниб... нўлга, ҳечликка, ломаконга яқинлашади. Муқанна таълимотига кўра, биз яшаётган Ер юзаси - нўноқ бир соядир, кўзгулар ва одам туғилиши нафратга сазовордир, чунки уларнинг кўпайиши хатоларни кўпайтиради ва мус- таҳкамлайди. «Ҳаким (Муқанна) таълимотига кўра, - деб ёзади Луис Борхес, — жаннат билан дўзах янада қайғули- роқдир». «Ёнар сўз қудратини тан олмаганларга, шу билан Азиз парда ва Нурли жамолни инкор этганларга ғаройиб дўзах ваъда қиламан, - дейилади «Ғайб гули» дан сақланиб қолган қарғиш — дуода, — зеро, ҳар бирингиз охи-ратда 999 олов салтанатига подшо бўласиз, ҳар бир олов салтанатида 999 та олов тоғи бор ва ҳар бир олов тоғида 999 та олов минораси бор ва ҳар бир минорада 999 та олов оромгоҳи бор ва ҳар бир оромгохда 999 та олов ўрин-тўшаги бор, ва ҳар бир ўрин-тўшақда сизнинг

қиёфангиздаги 999 та олов башара сизнинг овозингиз билан фарёд қилиб, абадул-абад азоб'тортади». Жаннат эса бирмунча мавҳумроқ тасвирланади: «Жан- натда ҳаммаёқда ҳамиша зулумот ҳукм суради, ҳаммаёқда муқаддас тошҳовузлар бор ва бу ердаги ҳузур-ҳаловат - айрилиқлар, ўзликдан кечишлар ҳамда уйқудагиларНИНГ ҳузур-ҳаловатидир». Бошқа илоҳиётчилар ва муҳаддислар эса жаннат кўри- нишини анча равшанроқ тасвирлайдилар. Абул Ҳасан На-соий ана шу муҳаддисларга таяниб, ёзади: «Ҳар бир жан-натнинг алоҳида дарвозаси бор. Кирадилар. Лаъл — жаво-ҳир билан безалган жаннат дарвозаларидан биринчиси-нинг пештоқига: «Ло илоҳа ил-л-оллоҳ, Муҳаммадун ра-сул-ул-лоҳ» («Оллохдан бошқа илоҳ йўқ, Муҳаммад унинг (Ер юзидаги) элчисидир») деб ёзилган. Иккинчи дарвоза пештоқига: «Беш вақт намозни канда қилмаган покдомон бандалар учун очилади» деб ёзилган. Жаннатнинг учинчи дарвозаси пештоқига'- «Бу ердан очиқ кўнгиллилар кира-ди» деб ёзилган. Тўртинчи беҳишт дарвозаси пештоқида: «Яхши ишлар қилган ёмон ишлардан ўзини тийган бан далар учун» деган ёзув бор. Бешинчи жаннат дарвозаси пештоқига: «Бу ердан ўз жисмининг ҳузур-ҳаловатига мук- касидан кетмаган киради» деб ёзилган. Олтинчи беҳишт дарвозаси пештокдпа: «Муқаддас Байтуллоҳга бориб, уни тавоф қилганлар учун» деган ёзув бор. Еттинчи жаннат дарвозаси пештоқига: «Бу ердан кофирларга қарши ку- рашда шаҳид бўлган ғозийлар киради» деб ёзилган. Сак- кизинчи беҳишт дарвозаси «Яқинлари, қариндош-уруғ-ларига меҳр-шафқат кўрсатганлар кириши учун» мўлжал-ланган. Жаннат боғларига кирганлар оқбадан, қора кўз, гўзал ҳурлар билан ўйнаб-кулади... Кўриниб турибдики, ислом мифологиясидаги жаннат тасвири мусулмонларни бу дунёда яхши ишлар қилишга, айни вақтда (золимларга қарши) исён, қўзғолон каби «ёмон» ишлардан ўзини тийишга ундайдиган, ғайридин-ларга қарши курашни савоб деб ҳисоблайдиган ислом тар-ғиботи мақсадларига жавоб беради. Аммо бу мифологик тасаввурларнинг

ҳаммасини бошдан-оёқ реакцион руҳда деб ҳисоблаш ҳам тўғри эмас. Бу тасаввурлар қисман жа-моа ижод маҳсули бўлиб, уларда (айниқса, дўзах ҳақида ги тасаввурлардан) мусулмонлиқда ўғрилик, судхўрлик, дилозорлик, такаббурлик, бировнинг ҳақига хиёнат қилиш, етим-есирларга азоб бериш каби иллатлар жазога мустаҳиқ деб^ҳисобланиши эътиборга лойиқдир. Зотан, биринчидан, бундай талаб ва меъёрлар инсонни яхши-ликка, эзгуликка, комилликка даъват этеа, иккинчи то-мондан, аниқ ҳаётий муаммолар, турмуш тарзи ва охир-оқибатда яхлит олганда ижтимоий ҳаёт, инсон ва жамият муносабатларини, кишилик жамияти моҳиятини белги- лайди. Натижада бундай мифологик тасаввурлар, албатта, аерлар мобайнида халқ ижоди маҳсули сифатида бойи-тиб, тўлдириб борилган. Қадимги мифология диний эътиқод, фольклор, санъ-ат, фалсафа ва илм- фаннинг дастлабки кўринишларидир. Шу маънода, айниқса, космогоник (оламнинг бошлани-ши) ва эсхатологик (оламнинг охири) мифология дин- шунослар, санъатшунослар, фаншунослар диққат-эъти-борини тортиб келмокда. Бу табиий ҳол. Умуман олганда одам ва оламнинг яралиши ҳодисаси ҳақидаги диний таьлимотда мифлардан ташқари аниқ ифо- далар ҳам мавжуд. Чунончи, одамнинг пайдо бўлиши тўғри- сида дунёвий динлардан бири насронийликнинг муқад дас китоби «Инжил»да ёзилишича: «...Яна Худо: «ўз суратимизга кўра, ўзимизга ўхшаш одамни яратайлик. У денгиздаги балиқлар, кўк юзидаги паррандалар, чорвалар, ҳа, бутун ер юзи ва ерда ҳаракат қилувчи барча махлуқот устидан ҳокимлик қилсин», деди. Шундай қилиб, Худо одамни ўз суратида, илоҳий суратда яратди. Уларни эркак ва хотин қилиб яратди. Ўша пайтда Худованди карим ернинг тупроғидан одамни ясаб, унинг димоғига ҳаёт нафасини пуфлади. Шу йўсинда одам ти-рик жон бўлди». Қуръони каримда бу жараён қуйидагича ифодаланган: «... Биз инсонни (Одамни) лойнинг сарасидан яратдик. Сўнгра уни (инсон наслини, аввало) мустаҳкам кдроргоҳ (бачадон)да маний қилдик. Сўнгра (бу) манийни лахта

қон қилиб яратдик, бас, лахта қонни парча гўшт қилиб ярат-дик, бас, парча гўштни суяклар қилиб яратдик, (бу) суяк-ларга гўшт қопладик, сўнфа (унга жон киргизиб, олдинги ҳолидан бутунлай) бошқача бир вужудни пайдо қилдик»'. Албатта, булар одамнинг яралиши, оламдаги барча мавжудотларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақидаги диний ту-шунчалар ва мифологик қарашлардан айримлари, холос. Инсоннинг пайдо бўлиши ҳақидаги дунёвий қарашлар Инсоннинг пайдо бўлиши, унинг омиллари, шароит-ларини илмий асосда ўрганиш масаласи атрофидаги ил-мий-назарий мунозараларни яхлит тизимга солишга ури-ниш фанда жуда катта тарихга эга эмас. У кейинги икки-уч аср мобайнида турли назарий қарашлар, эҳтимоллар, аниқ исботини тополмаган қарашлар тизими сифатида юзага келди ва ҳали-ҳамон хилма-хил ёндашувлар давом этмоқда. Бошқача қилиб айтганда, инсон антропогенези, социогенези, унинг биологик, физиологик, психологик ривожланиш тамойиллари, шаклланиш жараёнлари, эво-люцияси бир қарашда фанда ўз исботини топгандай, маъ-лум бир илмий-назарий умумлашмалар, хулосалар, асос-лар яратилгандай кўринади. Бироқ бу қарашлар ва наза-рияларнинг турли-туманлиги, хилма-хиллиги нуқтаи на- зардан қараганда ҳали фан инсоннинг пайдо бўлиши тўғри- сидаги аниқ бир хулосага келмаганидан далолат беради. Инсоннинг пайдо бўлиши ҳақидаги илмий тасаввур-ларнинг бир йўналиши тадрижийлик назарияси билан асосланади. Бу бевосита Ер сайёрасининг физик, кимё-вий, биологик тузилиши билан боғлиқ бўлган хулосалар-га бориб тақалади. Бошқа бир олимлар эса Қуёш тизими-нинг илк туманликлари назарияси билан боғлайдилар. Бунда табиий ҳодисалар, коинотдаги ўзгаришлар, фазо-вий ҳолатлар келтириб чиқарган шарт- шароитларни, кай хоний ҳодисаларнинг инсон пайдо бўлиши ва ривожла- нишига қулай муҳит яратганлигини рўкач қиладилар.

Инглиз табиатшуноси Эразм Дарвин ўзининг «Зооно-мия» китобида ҳайвонларнинг генезиси ва тадрижий ри вожланиш жараёнларини ташқи муҳит билан боғлаб изоҳ-лайди. Жан Ламарк эса яхлит органик олам эволюцияси хусусида гапирар экан, у ҳайвонот, ўсимликлар ва бошқа турларнинг ривожланиш асосларини бирмунча ўрганиб, унда ташқи табиий таъсир, табиий иқлим натижасида жонли тананинг мослашиши орқали аста- секинлик би лан мураккаблашиб бориши, ички салоҳиятнинг, ҳаётга интилишнинг ва яшашга иштиёқнинг тадрижий равишда ривожланиб бориши жараёнини инсоннинг пайдо бўли-шига асос деб билади. Умуман олганда инсоннинг пайдо бўлиши ва унинг «ақлли одам» даражасига етгунига қадарюз миллион йил-лар ўтгани фанда маълум. Инсон антропогенези ва табиат тараққиёти билан шуғулланувчи олимларнинг қарашлари ҳарҳолда ана шундай. Айрим мугахассисларнинг хулоса-ларига кўра дастлабки одамлар хордалилар типига мансуб бўлиб, улар бундан юз миллион йиллар муқаддам номаъ-лум кайхоний фалокатлар, табиий ҳодисалар туфайли йўқ бўлиб кетган. Умуртқалиларга мансуб бўлган динозаврлар эса 60 миллион йил муқаддам сут эмизувчилар сифатида дунёга келган. Инсоннинг энг қадимий аждодлари сифа тида гоминитлар тили пайдо бўлган. Дастлабки нутқ эле-ментларига, товуш орқали фикрларини ифодалаш имко-ниятларига, қўл ҳаракатлари орқали нималаргадир эри-шиш, қайсидир вазифаларни бажариш имкониятларига эга бўлган маймун-одам шаклидаги инсон бундан икки-уч миллион йил аввал пайдо бўлган ва у тадрижий ривож - ланиш, эволюцион тараққиёт орқали мураккаб мавжудот сифатида ўзини намоён қила билган. Ана шу мураккаблик бевосита тана тузилиши, яшашга интилиш ҳолатлари, илк аклий куртаклар ва онг элементларининг пайдо бўлиши жиҳати билан алоҳида ажралиб туради. Ана шу тарзда улар фанда қадимги одам мақомини эгаллашди. Бошқача қилиб айтганда, 150 минг йил муқаддам келиб чиққан одам ту-рининг мияси ривожлана бошлаган, нутқи бирмунча шаклланган, фикрини ва муносабатини сўз орқали ифо-далай оладиган, турли меҳнат қуролларини ясай олади-ган, икки оёққа таяниб,

гавдани кўтариб, тикка юра оладиган одам сифатида ўзини кўрсата билган. Бизнинг дав-римиздаги одам - фан тили билан айтадиган бўлсак, «ақл-ли одам» тури сайёрамизда 90-100 минг йил аввал пайдо бўлган ва улкан такомиллашув, шаклланиш ва ривожла-ниш босқичларини босиб ўтган. Юқорида айтганимиздай, инсоннинг пайдо бўлиши ҳақидаги тасаввурлар йўналишлари фанда хилма-хил ва ўзига хосдир. Жумладан, умумкайхоний назарияда тадри- жийлик нуқгаи назаридан умумсайёравий ҳолатлар, таби-ат ва коинотда юз берган ҳодисалар инсониятнинг келиб чиқишига шароит яратганлиги ғояси илгари сурилади. Айни ана шу табиий шарт-шароитлар туфайли ҳаётнинг вужудга келиши, унинг ривожланиши натижасида инсоннинг пай до бўлиши ҳақидаги қарашлар баён этилади. Дарвинизм назариясида эса ирсият ва ўзгарувчанлик омиллари асос қилиб олинади. Чарльз Дарвин (1809—1892) ўзининг назарий хулосаларига тирик табиатнинг тадри-жий ривожланиш ва биологик мослашиш — шаклланиш меъёрларини асос қилиб олади. Жумладан, унинг «Мада-ний ўсимликларнинг ва уй ҳайвонларининг ўзгариши», «Инсоннинг келиб чиқиши ва жинсий танланиш», «Ин-сон ва ҳайвонларда эмоциянинг ифодаланиши» сингари асарларида табиатнинг ривожланиш ғоялари, тирик мав-жудотнинг шаклланиш қонуниятлари хусусида ўзига хос назария илгари сурилади. Бироқ унинг таълимоти ҳали ге нетика фани юзага келмаган, инсоннинг биологик, ру-ҳий ва ижтимоий олами атрофдаги хулосалар шаклланма- ган пайтда юзага келганлиги яққол кўринади. Шунинг учун унинг тадрижийлик назариясида ижтимоий масалалар, жумладан, инсоннинг ижтимоий моҳияти, туйғу, онг ва ақл билан боғлиқ бўлган қадрияти ўз ифодасини топма-ган. Демак, бу таълимот ҳам инсоншуносликда тугал ечим мақомини эгаллай олмайди. Меҳнат назариясида эса инсонга, тирик мавжудот ола-мига ўзига хос урғу берилади ва унинг келиб чиқиши тур-ли туб ўзгаришлар, инқилобий янгиланишлар маҳсули сифатида талқин этилади. Бу жараёнда, албатга, меҳнат-нинг ўрни ва ролига алоҳида эътибор берилади. Айни ана шу

назарияга кўра инсоннинг қайси ҳайвондан қандай тарзда, қандай ҳолатда келиб чиққанлиги тўғрисидаги масалаларга жавоб изланади. Бунда ҳам Чарльз Дарвин ғоялари бирмунча устуворлик қилади. Жумладан, одам дастлаб маймунлар, хусусан, одамсифат маймунлар -шимпанзе ва горилла билан инсон қиёфаси ўзаро ўхшаш-лиги асос қилиб олинади. Бироқ, меҳнат назариясига кўра инсоннинг маймундан келиб чиққанлиги ҳақидаги қараш - лар фанда ҳамон муаммолигича қолмоқда. Масаланинг диққатга сазовор томони шундаки, Ч. Дар- виннинг материалистик қарашларига асосланган эволю-цион тараққиёт назарияси ислом дунёсида — тасаввуф фалсафасида бир неча аср олдин моҳиятан яқин, шаклан бутунлай бошқа ҳолатда кашф этилган. Масалан, матери алистик қарашларда моддият бирламчи бўлиб, моддий манфаатдорлик, нафс ва ҳаёт завқи устуворлик қилса, тасаввуф фалсафасида руҳ, маънавий тараққиёт, етукликка интилиш, камолотга эришиш иштиёқи баландлик қила ди. Жумладан, Жалолиддин Румий (1207-1273) қарашла-ри бунга яққол мисол бўла олади. Яъни унда «Инсон яра-лишидаги тадрижийлик ҳолати ва асосларини маъдандан ўсимликка, ўсимликдан ҳайвонга, ҳайвондан инсонга қараб ривожланиш тизимини кўзда тутади» 1 . Инсоннинг тадрижий камолоти, етукликка интилиб бориш жараёнида руҳнинг босқичма-босқич тараққиёти хусусида гапирар экан, Азизиддин Насафий (1240-1300) «Ҳар бир янги доирадан бошлаб янги ибтидо бошланади ва у камолотга эришиш учун даражама-даража интила- ди» 2 , — дейди. Агар ҳозиргача мавжуд илмий қарашлар ва назарий хулосалар ҳамда ҳозирги замон цивилизацияси ютуқлари таҳлил этилса, инсон ҳамиша камолотга муҳ-тож ва умри давомида эволюцион тараққиёт, тадрижий такомил, ўзини ўзи узлуксиз ривожлантириб боришга эҳтиёж сезиши зарурат эканлиги маълум бўлади. Инсоннинг яралиши ва унинг эволюцион тараққиёти ҳақидаги ушбу қарашларни тадқиқ этар экан, атокди та-саввуфшунос Нажмиддин Комилов ўзига хос хулосага

келади ва шундай дейди: «Оддийликдан мураккабликка; зоҳирдан — ботинга; саёзликдан — теранликка; кўринган вужуддан — кўринмас, ғайб вужуд моҳиятига қараб бо-риш - кжсалиш жараёни ана шудир» 1 . Бу ерда, албатта, муаллиф инсоннинг бебаҳо мавжудот - олий хилқат, ҳаёт сарвари сифатидаги камолотга эришиш каби қалб ва руҳ камолотини, маънавий етукликка интилиш сингари му-раккаб ва зиддиятли, ўзини ўзи енгиб яшащдай ички қуд-рат жараёнини назарда тутади. Бир қарашда жисмларнинг йўқ бўлиб кетмаслиги, фақат бир турдан иккинчи турга айланиши муқаррарлиги ҳақидаги табиат қонунига ўхшашроқ, аммо юксак маъна вий ва руҳий заминга асосланган ғояларни баён этган Ж. Румий «маъдан — ўсимлик — ҳайвон — инсон» форму- ласини илгари сурадики, бу ҳол доимий равишда айла-ниб турадиган улкан дойра мақомини эгаллайди. Кейинги асрда генетиклар, зоологлар, археологлар ва бошқа инсоннинг келиб чиқиши билан боғлиқ бўлган фан соҳалари намояндалари бутунлай бошқа қарашларни ил гари суришмоқда. Дейлик, археологларнинг Ҳиндистон ва Африкада топган суяк қоддиқлари энг қадимги одамларга тегишли эканлиги билан ҳозиргача топилган ашёлардан ҳам қадимийлигини исбот қилди. Демак унга асосланиб инсон кўринишидаги аждодларимиз аввалдан мавжуд бўлган ва турли қурол-яроғлар ясашга, меҳнат ашёлари-ни вужудга келтиришга интилишган дейиш мумкин. Зоологларнинг хулосаларига кўра эса оддий меҳнат қуролларини ясай олиш, дастлабки овчилик орқали яшаш-га интилиш ҳодисаларини назарда тутиб, одамсифат ҳай-вонларнинг аждоди сифатида маймунларни тушунадилар. Улар турли мехдаг фаолиятини, яшаш учун кураш қоби- лиятини ва дастлабки ақлий салоҳиятини намоён қила олмагани учун ўша ҳолатида сақланиб қолган. Бошқа бир қисми эса айни онг ва ақлий салоҳиятни шакллантириш-га, яшаш учун курашда ўзига хос, янгидан-янги имкони-ятларни кўрсата билгани, аста-секинлик билан ўзини ўзи

такомиллаштириб боргани туфайли инсонга айланган. Бироқ бу назария ҳам ҳали-ҳамон фанда тўла-тўкис ўз исботини тополганича йўқ. Коинот назариясида инсон антропогенезининг бошқа бир қатор назариялардан фарқ қиладиган томонлари мав жуд. Бу бевосига XX асрда космонавтиканинг ривожлани-ши, коинотни ўзлаштиришнинг янги даври бошлангани, осмон жисмлари ва турли планеталарнинг табиий, фи зик, кимёвий ва бошқа жиҳатлари бирмунча чуқурроқ ўрганилиб, аниқроқ илмий хулосаларнинг юзага келган-лиги билан боғлиқ. Ердан ташқаридаги цивилизациялар мавжудлиги ҳақидаги турли-туман қарашлар атрофидаги мунозараларнинг пайдо бўлиши ҳам бунга ўзига хос асос бўлди. Машҳур рус олими Н. Бехтереванинг қарашларига кўра инсон коинотдаги бошқа сайёралардан Ерга келиб, аста-секинлик билан кўпайиб кетган. Бундай қарашлар бево сига инсон миясининг беқиёс даражада кенг имконият-ларга эгалиги, инсон эса ўз ҳаёти давомида айни ана шу имкониятнинг жуда ҳам кам миқцоридан фойдаланаёт-ганлиги билан изоҳланади. Ҳатто мутахассислар инсон миясининг имконияти шу даражада чексиз ва ҳайрато-музки, унга инсоният ўз тарихий тараққиёти давомида тўплаган маълумотларнинг барчасини жойлаштириш мум- кинлигини айтишмоқда. Унда бугун биз «аср мўьжизаси» деб атаётганимиз компьютерлар эса инсон миясини мўьжизаси олдида арзимас воқеликка айланиб қолиши мумкин. Шу билан бирга инсон миясидаги имкониятлар, тасаввурлар ҳозиргача коинотий мўлжаллар билан боғла-ниб қолганлиги ҳодисаси ҳам сақланиб қолмоқда. Швейцариялик олим Эрих Деникеннинг «Келажак ҳақида хотиралар» китобида илгари сурган ғоялари ҳам Н. Бехтерева қарашларига ҳамоҳанг. Жумладан, унинг фикрича, Ердан ташқарида цивилизация мавжуд. Қачон- лардир ана шу цивилизация вакиллари Ерга келишган. Шу- нинг натижасида инсоннинг гоминид ажцодларида ирсий, физиологик ва биологик ўзгаришлар юз берган. Натижада ўша давр одамларида ақлий салоҳият ва нутқ имконият- лари кенгайган. Ердан ташқаридаги цивилизациянинг сайё- рамиз билан

алоқаси такрорланиб турган. Номаълум сайё ралардан вакиллар келиб туришган ва натижада Ерда ки-шилик ҳаётига асос солинган. Бу ҳаёт эса тадрижий тарз-да, эволюцион ҳолатда тараққий топтан, ривожланган. Э. Деникен ўзининг бу қарашларига Ерда, хусусан, Ироқ ва Мисрда топилган кристалл линзаларни, тўқилган газ-ламаларни, бу газламалардан тикилган кийим-кечаклар-ни, илк электр батареяларини мисол қилиб келтиради. Жумладан, у юқоридаги асарида «Ироқ ва Мисрда ишлов берилган кристалл линзалар топилдики, улар ҳозирги вақт- да электрокимёвий йўл билан олинадиган цезий оксиди қўллангандагина тайёрланади», - дейди. Албатта, Ердан ташқаридаги цивилизациянинг мавжудлигини яна ўта юмшоқ ва майин тўқилган газламаларни мисол келтириш билан исботлайди. Чунки бундай маҳсулотларни ҳозирги замон цивилизацияси юзага келтирган технологиялар асо-сидагина ишлаб чиқариш мумкин. Албатта, қадимий топилмалар, жумладан, бундан 10 минг йиллар аввалги юлдузларнинг жойлашуви ҳақидаги маълумотлар қайсидир олис замонларда тараққиёт мав-жуд эканлигидан далолат беради. Бироқ замонавий фанда инсонни коинотдан келиб Ерда қўним топиб, сайёрамиз-да кишилик ҳаётини бошлаб бергани ҳақидаги қарашлар ўз исботини тўлалигича топганича йўқ. Аномал ҳодисалар назарияси юқорида тилга олинган барча қарашларнинг ўзига хос исбот қилинмаган томон-ларининг ечимини топишга қаратилгандир. Жумладан, унга кўра табиий ҳодисалар - вулқрнларнинг табиатга таъсири, атроф муҳитни ўзгартириб юбориши, Ерда иқлимнинг ўзгариши, Ердан ташқаридаги сайёралар, Қуёш ва унинг тизимидаги жисмлардан келадиган таъ-сирлар, радиациялар рўкач қилинмоқда. Бироқ бу наза-рияда ҳам маълум бир ҳолатларда меҳнат назариясининг айрим жиҳатларига таянилади. Зотан, қадимги гоминид-ларнинг инсонга айланиш жараёни бевосита меҳнат ва ҳаётга интилиш билан боғлиқ деган ғояга бориб тақалади. Бироқ фақат шугина эмас. Унда бевосита аномал ҳодиса- ларнинг инсон келиб чиқишида тутган ўрнига кўпроқ эъти- бор берилади.

Умуман олганда инсоннинг келиб чиқиши, унинг пай-до бўлиши, ривожланиш омиллари, шарт-шароитлари хусусида бугунги фанда аниқ тўхтамга келинмаган. Зотан, инсоннинг мураккаб жонзот сифатидаги биологик, фи-зиологик, генетик, руҳий, ақлий имкониятлари фан ол-дида очилмаган қўриқ бўлиб қолмоқда. Яна ran шундаки, умуман жонзотларнинг ўзига хос тур сифатида мавжудли-ги фанда қанчалик маълум бўлса, уларнинг бир-бирита ўхшаш жиҳатлари, ўзига хос инстинктив хрлатлари шун-чалик ўрганилмаган. Албатта, инсон жонзот сифатида ўзининг ноёб табиа-ти, беқиёс ақлий салоҳияти, чексиз тафаккур қирралари, руҳий олами, маънавий ва ахлоқий дунёси билан ноёб воқеликдир. Айни ана шу имкониятлар жонзотлар ораси- да уни олий қадрият даражасига кўтаради. Лекин яна бир нарсага алохида эътибор бериш жоизки, ҳар қандай мав-жудот, ҳар қандай жонзот ноёб ва такрорланмасдир. Жум ладан, тоғ ўзининг пурвиқорлиги ва салобати билан, чўл ўзининг чексиз ва бепоёнлиги билан, дарахт йилнинг тўрт фаслига муносиб ривожланиш имкониятларига - япроқ чиқариш, гуллаш, мева қилиш жараёнининг давомийли-ги, доиравийлиги, маълум бир ёшга етгач қуриб қолиши, чумолиларнинг ғуж бўлиб яшаши, бир неча километрлаб масофани узлуксиз карвон каби ўз инидан озиқ-овқат май-донигача бўлган масофани боғлаб туриши ва адашмай бир текисда ҳаракат қилиш ҳолатлари ҳар бир мавжудотнинг ўзига хос ҳаёт қонунияти, ички тартиботи, қатъий амал қилиш лозим бўлган меъёрлари борлигини кўрсатадики, бу ҳали фанда ўз ечимини топганича йўқ. Инсон эса ўзи нинг келиб чиқиши ва ўз олами нуқтаи назаридан фан олдидаги жумбоқларнинг жумбоғидир. Олам ичра олам Инсоният, мана бир неча асрларки, ўзининг келиб чиқиши, жонзот сифатидаги имкониятлари, моҳияти ва табиатига қизиқиб, унинг атрофида доимо фикр юритиб, тушунишга ҳаракат қилиб келади. Инсоннинг мавжудот

сифатидаги ўзига хослиги ва ақлий салоҳияти жиҳатидан мўъжизакорлиги фанда ҳали аниқ ечимини, яхлит ҳолда ўз баҳосини топмаган. Инсон ҳақидаги тасаввурлар, унинг олами, моҳияти ва табиатини ўрганишга бўлган интилишлар кишилик жамияти ибтидоси билан тенг. Зотан, бундан қарийб уч минг йил аввал, қадимий маданий ёдгорлигамиз бўлган «Авесто» да илгари сурилган «эзгу сўз, эзгу фикр, эзгу амал» тамойили айни инсон эзгулик ва яратувчилик имконият-ларидан ташқари ёвузлик ҳамда вайронкорлик иллатла-рига ҳам эга эканлигини кўрсатади. Чунки ҳар қандай даъ- ват унга тескари ҳодиса мавжуд бўлган пайтдагина юзага келади. Ҳар қандай эҳтиёж нимагадир, қайси даражада-дир етишмовчилик, танқислик, камёблик мавжуд бўлган жойда туғилади. Ана шу жиҳатдан қараганда инсонни эзгу сўз, эзгу фикр ва эзгу амалга даъват этиш ҳодисаси ўша пайтлардаёқ инсон инсон учун муаммо эканлигини, ин сон олами ниҳоятда мураккаб, зиддиятли, ўзини ўзи ин-кор этиб, ўзини ўзи рад этиб яшайдиган олам эканлиги ни кўрсатади. Демак, у қанчалик буюк кашфиётлар, олам-шумул ихтиролар қилишга қодир бўлса, шунчалик унинг тескарисини ҳам амалга ошириш салоҳиятига эга бўлган ноёб жонзотдир. Ҳатто шу даражада бўлиши ҳам мумкинки, инсон та-биатан ўзига ўзи муаммо яратиб, ўзини бошини ўзи қоти-риб, ўз ҳаётини ўзи мураккаблаштириб қўядиган ноёб воқеликка айланади. Ана шу ҳолда' инсоннинг ўзига хос бетакрорлиги, бошқа жонзотлардан кескин фарқ қилади- ган жиҳатлари кўзга яққол ташланиши мумкин. Бундан икки ярим минг Йил муқаддам Софокл ўзининг «Антиго на» фожиасида инсон моҳиятини, унинг табиатини, сир-ли-синоатли оламини ифодалар экан, «мўъжизалар ичи-да энг ажойиби инсондир», деган эди. Демак, инсон табиатини ўрганишга интилишлар бу-гуннинггина ҳодисаси эмас. Не-не алломалар, донишманд-лар, мутафаккирлар инсон табиати ҳақида қатор-қатор асарлар яратишга, унинг бутун моҳиятини, кўламини, ўзига хос жиҳатларини ўрганишга ҳаракат қилишган. Бу тадқиқотларда қайсидир даражада илмий асос, фан мето-дологияси

талабларига жавоб берадиган ноёб назарий ху-лосалар мавжуд. Бироқ, уларнинг бирортаси инсон табиа ти ҳақида тўлақонли, яхлит ҳолда тавсиялар беролмайди. Чунки ҳар бир инсон алоҳида индивид сифатида ўзига хос алоҳида олам. Бу олам бошқа оламдан кескин фарқ қилади. Ҳар бир инсоннинг ўз феъл-атвори, ўз дунёқара-ши, маънавий-руҳий имкониятлари, ҳаёт ва жараёнлар моҳиятини англаш ва баҳолаш қобилияти унинг бир-би- ридан фарқини белгилайди. Инсон олами, ички дунёси мураккаблигининг яна бир жиҳати шундаки, бир муаммога бир неча одам бир неча шаклда ёндашиб, уни бир неча шакдда талқин қилади. Натижада моҳиятан ўз феъл-атворига мое равишда бир- биридан фарқ қиладиган хулосаларга келади. Ана шу ҳолат- нинг ўзи одамлар ўртасидаги хилма-хилликни, турфали-ликни ва баъзи ҳолларда ўзаро тушунмасликни, қарама-қаршиликлар ва зиддиятларни келтириб чиқаради. Инсон табиатининг «об-ҳаво»си ўзгарувчан, иқлими континентал. Унинг зиддиятлари, туйғулар ва ҳиссиётлар бўҳронлари шу даражада ўзгарувчанки, баъзан инсон ўз оламига сиғмай қолади ёки ўз қарашлари ва хулосаларига қарши хатти-ҳаракатларни амалга ошириши мумкин бўла- ди. Инсон тафаккурининг чексизлиги, унинг муьжизавий қудрати шу даражада беқиёски, у баъзан англаб турган нарсасининг англанмаган бошқа қирралари олдида ожиз ва нотавон бўлиб қолади. Ана шу ҳолатга тушган буюк физик олим Альберт Эйнштейн атомнинг парчаланиш на-зариясини яратиб, жаҳон фанида буюк инқилоб қилган эди. У айни атом орқали инсон меҳнатини енгиллашти-риш, машаққатини осонлаштириш, унинг ҳаётига кўмак- лашишга хизмат қиладиган фаннинг ақлга сиғмас жиҳат лари ва тасаввур қилиш қийин бўлган томонларини очиб, инсон даҳолик қудратининг ноёб мўъжизасини кўрсатган эди. Бироқ энг арзон ва чексиз энергия манбаи бўлган «беминнат» атом инсоният бошига миелсиз кулфатлар кел- тириши, инсониятнинг бутун тарихий тараққиёти даво-мида қўлга киритилган қадриятларининг, цивилизация-лар ютуқларининг кулини кўкка совуриши мумкинлиги-ни пайқагач, Эйнштейн умрининг охиригача ўзидан ўзи норози

бўлиб, ўзини ўзи қарғаб ўтганлигига эътибор бер-сак, буюк қалб эгасининг нақадар изтироблар гирдобида яшаганлигини назарда тутсак, инсон қалбидаги ички зид диятларни тушуниш унчалик қийин эмас. Бундай ҳолатлар буюк олимлар, бадиий ижодкорлар, санъат намояндалари ҳаётида аниқроқ кўзга ташланади. Қолаверса, ҳар қандай инсоннинг ўз ҳаёти, турмуш му-аммолари, кундалик вазифалари ва касб-кори доираси, ҳаёт завқи, турмуш лаззати ва яшаш моҳияти билан бирга ўз изтироблари, ўз дард-андуҳлари бўладики, бу бевосита инсон оламининг яна ҳам мураккаброқ, яна ҳам зиддият-лироқ, яна ҳам серқиррароқ эканлигини кўрсатади. Ер юзида яшаётган олти миллиард одамдан ҳеч қачон иккита айнан бир хилини топиш мумкин эмас. Бу инсон нинг биологик воқелик сифатидаги ташқи кўринишида ҳам, ақл-заковати, қувонч ва изтироблар олами сифатида ички дунёси, қалб туғёнида ҳам намоен бўлади. Туйғулар-ку табиатан турлича бўлиши муқаррар. Ҳиссиётлар, воқе-ликдан таъсирланиш, руҳий кечинмалар ҳар бир одам-нинг ўз табиий ривожланиш имкониятлари доирасида бўлади ва шу жиҳатдан бир-биридан фарқ қилади. Бироқ унинг биологик жиҳатдан ҳамма инсонда битта бош, ик кита кўз, иккита қулоқ, икки қўл ва оёқ бир хил бўлган ҳолатда ҳам миллиард одамлар ичида айнан ўхшашининг йўқлиги криминологияда фан нуқтаи назаридан тўла ис-бот этилган. Ана шу ҳолатнинг ўзи ҳар бир инсоннинг такрорланмас, ўзига хос ҳодиса, илоҳий мўъжиза экан лигини кўрсатади. Умуман олганда ҳозирга қадар инсон ҳақидаги фан-лар, жумладан физиология, биология, руҳшунослик, эт нография ва бошқа қатор фанлар тўплаган билимлар ва умумий хулосалар инсон табиати кўлами ва унинг ранг-баранглигини яхлитлигича қамраб ололганича йўқ. Инсоннинг табиий-биологик воқелик сифатида тана тузилиши ва бошқа жонзотлардан ўта нозиклиги, майин-лиги, анатомик жиҳатдан кескин фарқ қилиши борасида турли-туман фикрлар мавжуд. У кучли ҳайвонлар олдида

нозик ва ожиз бўлишига қарамай, ақл-идрок ва тафакку-ри билан улардан анча устун ва қудратли эканлиги ҳай-ратланарли ҳодиса. Инсон ижтимоий табиатига кўра ўз турмуш тарзини ўзи йўлга қўяди, ўзини ўзи бошқаради. Ўз хаёллари, орзу-умидлари ва мақсадларини рўёбга чиқариш жараёни ор-қали мавҳум ҳолатларни реал воқеликка айлантира ола- ди, уларни манфаат орқали моддийлаштира олади ва фой-даланади. Яхшилик ва ёмонлик, сахийлик ва бахиллик, кўнгилчанлик ва бемеҳрлик, муҳаббат ва нафрат унинг бутун маънавий-руҳий қадриятини белгилайди. Умуман олганда инсоннинг бошқа жонзотлардан фарқ қиладиган жиҳати бевосита унинг фикрлаш ва хулосалар чиқара олиши билан боғлиқ бўлган маънавий оламидир. Айнан ана шу маънавий олам инсон ҳаётининг бутун онг-ли фаолиятида ўзини намоен этади ва унинг замирида ички руҳий жараёнлар ётади. Шунинг учун ҳам инсонга нисбатан олам сўзининг қўлланиши ҳар бир инсон учун алоҳида дунё мавжудлиги ва бу дунё унгагина хос ва фа-қат уники эканлигидан далолат беради. «Инсон ўзида дунёни, макрооламни мужассам этган мик- роком (микроолам) сифатида фикр юритади. Инсон алоҳи- да моҳиятга эга эмас, у яхлит олам сифатида ўзини намоен этади» 1 , - дейди К. Ясперс. Бунда улуғ файласуф инсон фикр юритмаса, ақлини ишлатмаса, тафаккур қилмаса, ташқи олам, ўраб турган дунё моҳиятини англашга интилмаса ўз моҳиятини йўқотади, деган хулосани илгари суради. Зотан, инсон олами (микроолам) макроолам билан доимий, уз- луксиз мулоқотда, ўзаро алоқада бўлмоғи шарт. Аниқроғи, инсон макроолам ичида яшаб туриб, уни бутун салмоғи, мураккаблиги, ранг-баранглигини ўз оламига жойлаб яшайди. Ана шу ҳолатнинг ўзи инсоннинг бошқа жонзотлардан фар- қини белгилайди. Айни пайтда инсоннинг доимий ривож ланиш, тадрижий камолот йўналишлари интеллектуал са-лоҳият ва ҳиссий барқарорлик имкониятларини рўёбга чи- қарадиган муҳим омилдир. Шунинг учун ҳам К. Ясперс ўз фикрини давом эттириб, «Оламни тадкиқ этиш тафаккури-мизнинг ягона йўли. Оламни

англаш экзистенциал англаш- нинг бирдан-бир йўли. Оламни йўқотиш билан бирга биз ўзимизни ҳам йўқотамиз» 2 , — деган эди. Инсонга ижтимоий воқелик нуқтаи назаридан қарай-диган бўлсак, унда бу ички оламнинг моҳияти ва кўлами яна ҳам ошади. Чунки бунда инсон англаш ва фаолият кўрсатиш орқали кишилик жамияти, ижтимоий ҳаёт тақ- дири билан боғлиқ жараёнларни ҳам қамраб олади. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб айрим мутахассислар олам ту-шунчасини учга бўладилар. Жумладан, табиий олам, иж тимоий олам ва маънавий олам. Табиий олам деганда инсоннинг генетик ва биологик ўзига хослиги, жисмоний имкониятлари назарда тутилади. Ижтимоий олам тушунчасига эса инсоннинг ижтимо ий воқелик сифатидаги моҳияти, унинг жамият ва табиат билан боғлиқлиги, тарихий жараёнларга иштироки ёки таъсири, шахсий ҳаёти билан жамият ҳаёти ўртасидаги боғлиқлик масалалари киради. Маънавий олам эса ҳар бир индивиднинг ўзига хос маъ- навий-маърифий, ахлок11Й-руҳий имкониятлари, ҳиссиет- лари ва туйғулари, акд-закоси, яхшилик ва ёмонлик ўрта сидаги фарқни англаш даражаси, ўз феъл-атвори доираси-да ўзини ўзи бошқариш имкониятларини қамраб олади. Айни ана шу учинчи олам инсоннинг мавжудот сифа тидаги бутун қадриятини белгилайди. Албатта, юқорида келтирилган икки олам ҳам инсонгагина хос ва унинг ўзли- гини белгилайдиган воқелик. Бироқ фақат ички оламдаги ҳолатгина унинг кишилик жамиятидаги ўрнидан, ташқи оламга таъсиридан, моҳиятидан келиб чиқади ва бу ўзига хос ижтимоий қатламлар, синфлар ва у яшаётган жамият тараққиётига бевосита таъсир этади. Чунки худци ана шу ички моҳият, инсоннинг ички олами бевосита феъл-ат вори, муносабатлари ва хатти-ҳаракатларини шаклланти-ради, ривожлантиради, бошқаради. Инсон моҳияти хусусида гапирар экан, И. П. Павлов «Инсон ўзини ўзи мувофиклаштириб турадиган, ҳимоя қиладиган, ўзини ўзи тиклайдиган,

ўзини ўзи йўлга сола-диган ва ҳатто шакллантирадиган энг олий даражадаги тизимдир» 1 , деган эди. Дарҳақиқат, ана шу ҳолатда инсон тирик материянинг ятона воқелиги сифатида кўзга ташланади. Унинг моҳия ти фақат шундагина эмас. Балки у ўз-ўзини такомиллаш-тириб бориш орқали ўзининг янгидан-янги қирраларини намоён қилиб борадиган, ноёб имкониятларини юзага чиқаришга қодир бўлган ҳодиса. Кишилик тарихи бевосита одамлар фаолиятининг ях-лит мажмуи сифатида юзага келади. Демак, жаҳон тарихи инсон тадрижий тараққиётининг инъикосидир. Ҳар бир индивидуал тафаккур бевосита ижтимоий тафаккурнинг бир бўлаги, жамият маънавий-маърифий даражасининг ўзига хос чекланган кўринишидир. Де мак, индивидуал ва ижтимоий тафаккур ўзаро чамбар-час боғлиқ. Е. В. Шарохова хулосаларига кўра «Индиви дуал тафаккурнинг ижтимоий тафаккур хазинасига ўз натижаларини ўтказиши бевосита ижтимоий-тарихий шароит билан боғлиқ. Мабодо шундай шароит бўлмаса, илмий кашфиётлар ҳам, ихтиролар ҳам, алоҳида шахс-ларнинг амалий фаолият натижалари ҳам ижтимоий аҳамият касб этмаслиги ёки жамоатчилик томонидан тан олинмаслиги мумкин» 1 . Демак, ҳамма вақг ҳам инсон ўзини ҳар томонлама баркамол ва етук ички дунёсини, ноёб имкониятларини кўрсата олмайди. Аниқроғи, ҳамма инсон бунга бирдай тайёр эмас ва иқгидори, табиий-генетик, биологик ва маъ-навий-руҳий камолот нуктаи назаридан бир-биридан фарқ қилади. Фақат ҳар ким ўз имконияти ва фаолияти доира-сида ноёб ҳодисага айлансагина у ижтимоий моҳият касб этади, жамият уни тан олади. Инсоннинг туйғулари ва ҳиссиётлари ҳақида гапирар экан, Г. X . Шингаров қуйидагиларни айтади: «Ҳиссиёт ўз эҳтирослар доирасидан ташқарига чиқа олмайди. Бироқ унинг моҳияти ижтимоийдир. Масалан, ватанга бўлган муҳаббат аниқ ижтимоий мазмун ва моҳият касб этади. Бироқ унинг пайдо бўлиши мавжуд шароитга боғлиқ. Қай-сики, шахе турли

эҳтирослар реакцияси доирасида яшаб туриб, энг аҳамиятли ва ижтимоий характердаги туйғуни асрай билади» 2 . Дарҳақиқат, инсон табиатан туйғулар ва эҳгирослар мажмуи. У айни ана шу ноёб мўъжиза орқали ўз моҳиятини кашф этади ва намоён қилади. Бу эҳтирос лар ва туйғулар салбий ё ижобий бўлишидан қатъи назар, ижтимоийдир. Чунки инсон салбий эҳтирослар оқимида қанчалик жаҳолат, қабоҳат, нафрат ва ёвузлик намунала-рини кўрсатса, жамият, кишилик такдири шунчалик та-лафот кўради, ҳаётда эзгулик, муҳаббат, яхшилик топта-лади. Агар инсон ўз туйғулари ва эхтиросларини бошқа-ришга қодир бўлсаю, уни ақл йўриғи билан яхшилик сари бура олса, юқоридаги ҳолатнинг акси — ижтимоий тарақ-қиёт, равнақ ва фаровонлик юзага келади. Инсон ҳиссий олами ва эҳтиросларини маънавий-ру-ҳий имкониятлар нуқтаи назаридан қараганда қуйидаги-ларга бўлиш мумкин: Биринчи — ижтимоий-сиёсий туйғу. Бу бевосита ва- танга, мустақилликка садоқат, байналминаллик, ватан-парварлик, миллий ғурур ва ифтихор билан боғлиқ бўлган туйғулар. Иккинчиси — интеллектуал туйғулар. Бу фикр ёрқин-лиги ва тиниқлиги, ҳайратланиш, иккиланиш, ишонч-лилик ва ишончсизлик, охиригача ўйламай иш қилиш, ўзини камситиш ёки калондимоғлик ва бошқалар. Инсон худди ана шундай имконияти билан яратувчилик, бунёд-корлик, кашфиётлар қилиш намунасини кўрсатади. Ақл қувватини, зако мўъжизасйНЙ намоён этади. Учинчи — эзгулик ва ёвузлик, қадр-қимматни билиш, муҳаббат ва нафрат, ҳавас ва ҳасад туйғулари билан боғ лиқ бўлган ахлоқий жараён. Тўртинчиси — эстетик туйғу. Бу бевосита гўзалликни ҳис қилиш, ҳиссиёт ва туйғуларнинг покизалиги, беғу-борлиги, уларнинг шакли, ўзаро мутаносиблиги, ҳаяжон-ланиш, қувониш, изтироб чекиш, нафратланиш ва бош қалар. Ана шу ҳолатларда инсон ўзининг яхлит оламини ву-жудга келтиради, шакллантиради, натижада унинг бутун феномени қандай бўлса шундайлигича намоён бўлади.

Инсон моҳиятида ирода кучи алоҳида аҳамият касб этади. У бевосита ақл ва туйғунинг амалий фаолиятидаги ифодаси сифатида инсон маънавий оламининг идеал да- ражасини белгилайди. Бошқача қилиб айтганда «туйғу- ақл- фаолият» бирлиги ирода кучи орқали феъл-атворга ай-ланган механизм мақомига эга бўлади ва ана шу учлик нинг синтези сифатида ўзини намоён этади. У ҳар қандай воқеликка — адолатли ва адолатсиз ҳодисаларга чидамли-лик, бардош бериш фазилатларини ўзида мужассам этади. Умуман олганда, инсон мураккаб мавжудот сифатида ҳали фанда ўзининг тўла баҳосини ололганича йўқ. Акаде мик Ф. Константинов ишонч билан таъкидлаганидек, «Инсон, унинг мияси, ақли шу даражада кўп қиррали, хилма-хил, англаш қийин бўлган ҳолат ва башорат қилиш мумкин бўлмаган хазина. Ўзида мужассам этган беқиёс имкониятлари билан ноёб мўъжиза. Бу муаммо жуда му раккаб ва, балки, ундан ҳам қийин бўлган ҳодисаки, уни фан ҳали-бери ҳал эта олмайди» 1 . Инсон табиатан мураккаб жонзот. У мумкин қадар бир- бирини рад этиш, бир-бирини инкор этиш, ўзини мут-лақ ҳақиқат деб билиш кайфияти билан яшаиди. Ана шу ҳолатнинг ўзи инсоннинг бир-бирини тушунмасликка, бир- бирини қабул қилмасликка, баъзан, ҳатто, бир-би-ридан қочишга олиб келади. Бошқа бир шаклда инсон алоҳида мавжудот, алоҳида индивид сифатида ўзи бир олам. Улуғ донишмандлардан бири «Инсон олам ичра бир оламдирки, ташқи олам ин сон олами олдида ниҳоятда кичикдир», деган эди. Дарҳа-қиқат, инсон ташқи олам таркибида бир зарра мисол, кишилик ҳаёти олдида инсоннинг умри капалак умрига тенг. Ёки Мирзо Абдулқодир Бедил ибораси билан айт ганда, инсон умри киприкка илиниб турган ёшга ўхшай-ди. Бироқ, инсоннинг беқиёс имкониятлари, ички ола мининг кенглиги, оламни англаш, идрок этиш ва қабул қилиш салоҳияти нуқтаи назаридан ташқи олам унинг ички оламига бемалол сиғади. Ана шу жиҳатдан қараганда ин соннинг ички олами ташқи оламдан кўра кенгроқ, ранг-барангроқ, уни бус-бутунича, яхлитлигича қамраб олиш-га қодир. Шунинг учун баъзан инсон бу кенг

оламга сиғ- маслиги, кенг олам эса унинг муштдек қалбида жо бўлмоғи мумкин. Бағри кенг, феъли кенг одамлар кўпинча оламга сиғмаслик изтиробини камроқ чекадилар. Зотан, бағри кенг, ақлли, катта масалалар ҳақида ўйлайдиганлар оламни бағрига сиғдира олади. Майдакаш, феъли тор одамлар кенг оламга сиғмайди. Виз инсонни мураккаб жонзот делик. Дарҳақиқат, у нафақат бир- бирини, баъзан ўзини ўзи инкор қилиб яшай-ди. Ўзини ўзи рад этади, ўз ҳукмига ўзи қарши чиқали. Бундай пайтда руҳият, кайфият алоҳида ҳукмдорлик ро-лини бажаради. Инсон феномени ҳақидаги тасаввурлар ҳар хил, баҳо-лар турли-туман. Инсон оламини ўрганишга ёндашишлар хам турлича. Лекин улар моҳиятан бир-бирини тўлдира-ди, мазмунан бир-бирини давом эттиради. Жумладан, Аристотель «Табиат инсон қўлига интеллектуал ва ахло-қий куч ни берган, аммо, у бу қуролдан тескари томонга ҳам фойдаланиши мумкин. Шунинг учун ахлоқий кафо-латларсиз бўлган инсон энг муртад ва ёввойи мавжудот- дир» 1 ,- деган бўлса, Алишер Навоий ўзининг «Маҳбубул қулуб» асарида «Одам икки дунёнинг энг азиз ва энг та риф махлуқидир» 2 , - деб ёзади. Бунда у инсонни бебаҳо хилқат даражасига кўтаради, беқиёс мўъжизалар олами сифатида таъриф беради. Америкалик атоқли ёзувчи Жек Лондон эса «Инсон бебаҳо махлуқларнинг энг охиргисидир» 3 , — дейди. Бунда адиб инсоннинг яратувчиликда ҳам, вайронагарчиликда ҳам, эзгулик қилиш ва ёвузлик борасида ҳам ноёб экан-лигини таъкидлайди ва акл-заковат мўьжизасини кўрса-тиш билан бирга, айни ана шу аклни ёмонлик қуролига айлантиришга ҳам қодир мавжудот сифатида тушунади. Аслини олганда ана шундай бир- бирига тескари, бир-бирига зил руҳий олам яхлит инсон дунёси мураккаблик- ларини кўрсатади. Руҳшуносларнинг фикрига кўра инсон ўз оламининг ҳукмдори бўлмоғи лозим. Ана шу ҳукм қанча эзгуликка, яхшиликка, меҳр-мурувватга йўналтирилган бўлса, у ўзи нинг бунёдкорлик, яратувчанлик иқтидорини

шунчалик ёркинроқ намоён этади. Ёмонлик, ёвузликка йўналтирил ган бўлса, мисли курилмаган фожиаларни келтириши мумкин. Ана шунда инсон асосий мақсадлардан чекиниб, лаҳзалик туйғулар асирига айланади ва кутилмаган фожиа-ларга қўл уради. Террорчилар учун эса бундай кайфият яна ҳам жиддийроқ, я на ҳам хавфлироқ туе олади. Улар алоҳида тайёргарлик кўриш, тажриба тўплаш, махсус мод-дий ва техникавий база яратиш, мақсадга эришиш учун ҳеч нарсадан қайтмаслик, ҳеч нарсадан тап тортмаслик, қон тўкиш ва вайронагарчиликлар йўлидан борадилар. Умуман олганда ҳаммамиз ҳам инсонмиз. Хоҳлаймиз-ми йўқми, ҳаммамизнинг қонимизда мурувватлилик би лан худбинлик, сахийлик билан бахиллик, яхшилик би лан ёмонлик, эзгулик билан ёвузлик туйғулари параллел равишда яшайди. Фақат қайси биримиздадир яхшилик, эзгулик туйғулари нисбатан кўпроқ, бошқа биримизда ёвузлик туйғулари устуворроқ бўлиши мумкин. Ана шу жиҳатдан қараганда ана у одам яхши, мана бу одам ёмон деган хулосага келамиз. Аслини олганда мутлақ яхши ёки мутлақ ёмон одам бўлмайди. Демак, инсон олами ана шундай мураккаб, зиддиятли, қарама-қаршиликларга тўла олам. Демак, инсон ҳамиша икки қарама-қарши қутб тўқнашуви орасида яшайди. Инсон ҳақида ran кетганда «инсон олами», «инсон нинг ички дунёси» сингари атамалар бежиз ишлатилмай-ди. Зотан, ҳар бир инсон алоҳида бир олам, алоҳида бир дунё. Инсон маънавияти, унинг маънавий қиёфаси, ахло - қий даражаси, феъл-атвори ва хатти-ҳаракатлари ҳақида ran борганда бевосита ана шу ички дунё қиёфаси, ички олам кўриниши орқали баҳо берилади. Инсоннинг ички дунёси — маънавий олами ўзини ақл-заковат, тафаккур. ирода ва ўзаро муносабатлар орқали намоён этади. Айни ана шу унсурлар кимда қандай шакл-да мавжудлиги, унинг даражаси ва миқёслари орқали ин - соннинг жамиятдаги ўрни белгиланади. Инсон бутун моҳияти билан маданият олами. Юксак маданият фақат ва фақат унгагина хос. Унинг қадрияти бевосита ана шу ўлчов билан

баҳоланади. Зотан, маданият йўқ жойда О. Шпенглер ибораси билан айтганда «мазмун-сизлик, зоология ҳукмронлик қила бошлайди. Ҳамма нар-сага бефарқлик бошланади. Маданий организм тарихий ҳодиса сифатида ўлади. Лекин бу ҳамма инсон ўлиб кети-шини англатмайди, балки улар фақат биологик мавжудот сифатида яшайди». Гегель инсон олами ва унинг моҳияти хусусида гапи-рар экан, «Айримлар фавқулодда чуқур фикр билдириб, инсон табиатига кўра эзгудир, дейишади. Бироқ улар ун-дан ҳам чуқурроқ мазмунга эга бўлган инсон ўз табиатига кўра ёвуздир, деган фикрни унутадилар» 2 , — дейди. Улуғ файласуф бу фикри билан инсоннинг мавжудот сифати-даги беқиёс имкониятларини, махлуқот оламида мўъжи-залар кўрсатиш билан бирга ёмонлик ва ёвузлик борасида ҳам такрорланмас имкониятларга эга эканлигига ишора қилади. Ҳар бир инсон ўз фаолияти билан ўз-ўзини мувофиқ-лаштириб турадиган, ўз-ўзини ҳимоя қилиб, ўз-ўзини та-комиллаштириб, тўлдириб ва, ҳатто, шакллантириб, му-каммаллаштириб бориш имкониятига эга бўлган олий даражадаги яхлит тизимдир. Айни ана шу жиҳатдан қара-ганда у тирик материя, яъни ҳар бир инсон алоҳида олам, бир-бирини такрорламайдиган дунё! Ҳар қандай мустақил инсон - алоҳида шахе. У хоҳлай- мизми ёки йўқми, ижтимоий воқелик, ижтимоий моҳи-ятга эга. Чунки унинг ҳаёт тарзи бевосита жамият ҳаётига дахлдор. У қанчалик ўзини алоҳида дунё сифатида баҳола-масин, айни пайтда кенг оламнинг бир зарраси, мавжуд жамиятнинг бир аъзосидир. Демак, ҳар қандай шахеий хатти-ҳаракатлар, индивидуал фаолият бевосита жамоа фаолияти, жамият тақдири ва ҳаёти билан, албатта, боғ-лангандир. Айни ана шу моҳиятнинг ўзи инсоннинг ат-роф билан ҳисоб- китоб қилишга, ёнидагилар билан ба ҳамжиҳат яшашга, қолаверса, жамоатчилик ва жамият тақдирига тақдирдош эканлигини англашига мажбур эта- ди. Ана шу нуқтаи назардан Караганда инсон моҳияти мав- ҳум, маълум бир алоҳида индивид доирасидаги воқелик эмас, айни пайтда у фаолияти,

муносабатлари, феъл-ат-вори ва хатти-ҳаракатлари билан бирга яхлит ижтимоий муносабатдир. Инсоннинг бефарқлиги, бетарафлиги нафақат алоҳи да шахе, балки бутун жамият ҳаётида салбий ҳодисалар-ни келтириб чиқаради. Донишмандларнинг ақидаларига кўра душманлардан қўрқма, улар жуда зўр бўлса сени ўдди- ришади. Дўстлардан қўрқма, улар жуда зарур бўлиб қол- ганда сени сотишади. Бетарафлардан қўрқ. Улар ўлдириш-майди ҳам, сотишмайди ҳам. Фақат уларнинг сукутлари, бетарафликлари туфайли дунёда сотқинлик ва ўлдириш-лар яшайверади. Ана шу ҳолатнинг ўзи инсон ва жамият ўртасидаги муносабатларнинг нақадар чигаллигини ва нақадар мураккаб эканлигини кўрсатади. Бошқача қилиб айтганда, мамлакатимизда юз берган террорчилик ҳаракатлари айни бизнинг бефарқлигимиз, ҳодисаларга баҳо беришда бетарафлигимиз натижасидир. Ижтимоий-сиёсий жараёнларга иштирокимизнинг сустли- ги, умумий манфаатлар ва энг мукаддас ғояларимиз атро-фида жипелашмаслик иллатлари ҳаётимизга таҳдид сол- моқда. Тажовузкорларнинг кучайишига имкон бермоқда. Инсон, унинг миясини, ақлий имкониятларининг че-гараларини, омилларини ўрганиш ва башорат қилиш анча қийин. Уни бутун кўлами билан ўрганишнинг имкони ҳозирча йўқ. Бугунги фан коинот сирларини ўрганишга қодир. Инсонни клонлаштириш, сунъий одамни яратиш фан учун қанчалик мўъжиза бўлса, шунчалик фожиа ҳам. Умуман олганда XXI аср фани қанчалик мўъжизалар ярат-масин, инсон оламини ўрганиш, тадқиқ этиш олдида ожизлик қилмоқда. Биология, физика, амалий математи ка, астрономия, электроника, кимё, ген муҳандислиги ва бошқа қатор-қатор ихтисослашган соҳаларда мисли кўрилмаган кашфиётлар қилинмоқда. Жумладан, компью тер бир қарашда инсон ақтидан бир неча минг баробар тез ишлайди. Инсон иарокига сиғмаган жараёнларни лаҳ-заларда бажаради. Инсон бажариши қийин бўлган опера цияларни роботлар амалга оширмоқда. Бироқ, унда ҳаяжон йўқ, туйгу йўқ. ҳиссиёт йўқ! У шеър ёза олмайди, мусиқа

ярата олмайди, муносабат билдира олмайди. Асабийлаш-майди, изтироб чекмайди, қувона олмайди, бахт наши-дасини сура олмайди. Инсон худди ана шу жиҳати билан қимматли. Зотан, ҳис-ҳаяжон ва туйғунинг ранги ҳам, кўлами, миқёси, ўлчови ҳам йўқ. Унинг фақат қудратию мўъжизаси бор, холос! Ҳиссиёт, туйғу қанчалик шахсий ҳодиса бўлмасин, у атрофдагиларга таъсири орқали ижтимоийдир. Демак, ўз-ўзидан адолат, ҳақиқат, эзгулик, ватанпарварлик туйғу-лари бир қалбнинг мулки бўлса-да, у том маънода улкан ижтимоий қадриятдир. У ҳамиша ижтимоий мазмун касб этади. Тарихий тараққиёт, жамият ривожи бевосита ҳар бир шахснинг маънавий камолоти, етуклик даражаси, ўзини ўзи идора этиш, ўзини ўзи бошқара олиш, ўзини ўзи такомиллаштира билиш ҳодисаси билан боғлиқ. Оғиш нуқтаси Бугун жаҳон ҳамжамиятида, жумладан, унинг тўла ҳуқуқли субъекта бўлган Ўзбекистонда ҳам юз берган но-хушликлар мисли кўрилмаган тарихий ютуқлар, оламшу-мул янгиланишлар, тафаккурдаги жиддий ўзгаришлар билан бирга бир қатор одам ни ўйлашга, шиддатли воқеа-лар жараёнини таҳлил этиб, унинг моҳиятини очишга мажбур этмоқда. Дарҳақиқат, энг инсонпарвар ғоялар би лан бирга террорчилик, терроризм бугун нафақат бизга. балки бугун инсоният ҳаётига таҳлид солмоқла. У инсо- ният истиқболининг, тараққиёт омилларининг, бахтли келажаги ва турмуш фароғатию ҳаёт лаззатининг бетим-сол кушандаси сифатида ўзининг янгидан-янги қиррала-рини намоён этмоқда. Инсон феномени, унинг мавжудот сифатидаги қадрия-ти атрофидаги илмий-назарий хулосалар бугунги кунда айни инсон туфайли юз бераётган ақлга сиғмас воқеалар моҳиятини очишга қодир бўлолмай қолди. XX асрда юз берган жаҳон тарихининг янги даври (Арнольд Тойнби) буюк кашфиётлар билан бир қаторда кўз кўриб, қулоқ эшитмаган қўпорувчилик, вайронагарчилик ва инсоннинг ўзини ўзи ўлимга маҳкум этиш ҳоллари

инсон олами, унинг руҳияти ва феъл-атвори кескин ўзгараётганидан, натижада эса инсоният тарихий тараққиётида бутунлай янги давр бошланаётганидан далолат беради. Бу давр ишонч ва ишончсизлик, умид ва умидсизлик, эзгулик ва ёвуз-лик ўртасидаги аёвсиз кураши, фикрат оламнинг мўъжи заси ва фожиаси сифатида ўзини намоён этмоқда. Терроризм табиатан қон ҳидини қўмсаб яшайдиган, қон ҳиди билан нафас оладиган мислсиз жаҳолат, чек-сиз-чегарасиз қабоҳат, миқёси ҳеч нарса билан ўлчанмай-диган разолат намунасидир. Шунинг учун у айни инсон даҳолик қудратининг тимсоли, инсон ақл-идрокининг мўъжизаси бўлган ноёб қадриятларни барбод этишдан ҳузурланади. Ўзининг даҳшату ваҳшатларга ва вайронагар- чиликларга қодир эканлигидан мамнун бўлади. Афсуски, бу мамнунлик, бу куч-қудрат кишилик ҳаети, инсон қадр-қиммати ва ҳаёт мазмуни олдида, унинг буюк тарихи би лан қиёслаганда ҳеч нима эмаслигини, у ўзининг мангу тавқи-лаънатларга маҳкум этилганини англамайди. Атрофимизда юз берган воқеалар бир қатор саволлар- ни ўртага ташлайди. Жумладан, террорчи ким, у ҳам ҳамма қатори инсонми, у ҳам шу жамиятнинг аъзосими, ками-кадзелик нима, у қандай пайдо бўлади, унинг илдизлари қаерда, у қандай шаклланади, унинг ҳаёт мазмуни нима-лардан иборат? Бундай саволлар ўзининг асосли жавоби-ни кутмоқда. Биз буюк келажак сари дадил қадам қўяёт-ган, мустақилликни ҳар биримизнинг шахсий қадрияти-миз билан боғлиқ ҳолда тушунаётган, мустақиллик бевосита ҳар биримизнинг шаънимиз, ориятимиз, қадру қимматимиз, ҳаёт мазмуни ва жамият аъзоси сифатидаги бурчимиз, вазифамизга айланган бир пайтда бу жуда му-ҳим аҳамият касб этади. * * * Инсон, ақаий ва жисмоний жиҳатдан соғлом одам ҳамиша ўзини бошқара олади ва инсон сифатидаги қад-риятини, ҳаёт гултожи сифатидаги эзгулик тимсоли экан-лигини чуқур англайди. Ана шунда у турли йўлларга кир-майди, қалб изтироблари ва ички кечинмаларининг ўзаро зиддиятларини,

қарама-қаршиликларини тартибга сола олади. Ахлоқ ўзининг бетимсол куч- қудратини инсон феъл- атвори ва хатти-ҳаракатлари орқали намоён қилади. Маълумки, ҳар қандай жисмоний соғлом одам ер те-кислигига нисбатан 90 фадусда тикка туради. Юраётган пайтда 85—95 градус доирасида оғиши ёки чайқалиши мум- кин. Бу нормал ҳолат. Агар инсон ақлий жиҳатдан соғлом бўлмаса, маънавий ва руҳий жиҳатдан ўзини ўзи бошқа-ришга қодир бўлмаса, оғиш нуқтасининг чегараларини белгилаш қийин бўлади. Чунки бу ҳолат ҳар кимда ҳар хил кечади ва такрорланмас, бир-бирига ўхшамаган ҳодиса-ларни келтириб чиқаради. Инсоннинг қадрият сифатида- ги баҳосини камайтиради. Чунки, ҳақиқатан ҳам ақли заиф, руҳияти шикаста, маънавий жиҳатдан қашшоқ, ички иро да, ички маданият ва юксак ахлоқий меъерлардан бегона бўлган қалб ўзини ўзи бошқаришга мутлақо қодир эмас. Ҳаёт ҳам, ўлим ҳам у учун бир қадам. Шунинг учун ҳам алломаларимиз инсон руҳиятига, руҳий тетиклик, руҳий тозалик туйғуларига алоҳида эътибор беришади ва инсонга баҳо бераётганда айнан ана шу ўлчовлар орқали ёндаши-шади. Аристотель қарашларига кўра «Руҳ энг эзгу олам бўлга- ни учун инсон аввало ўзининг руҳини камол топтириши зарур» 1 , экан. Демак, руҳан тоза, руҳан баркамол, руҳан бақувват, руҳан кучли одам ўз-ўзидан ёмонликлар ва ғай-риинсоний унсурларга кирувчи барча иллатлардан ўзини тозалай олади. Эзгулиютарга интилади. Руҳий тозалик — инсон табиатида, феъл-атворида ҳаёт нашидасини англаш, ҳаётдан гўзаллик излаш, турмуш икир-чикирларидан кўра кўпроқ турмуш фароғати, оила ва фарзандлар камоли ҳамда шулар орқали яхлит жамият, яхлит кишилик дунёси бахту иқболини кўзлаш фазилат-ларининг асоси. Бошқача қилиб айтганда, руҳий тозалик орқали инсон ҳаёт гўзаллиги, яшаш шавқи ва нашъу на-мосини чуқурроқ англайди. Руҳий қудрат - бу айни руҳий тозалик орқали англан-ган қадриятларни асрай билиш, уларни такомиллаштириш ва бойитишга даъват этадиган жуда катта маънавий қуд рат, инсоний фазилат. Инсоннинг яратувчилик иқтидори,

даҳолик қудрати, ақлий мўъжизаси айни ана шу руҳий ирода орқали, руҳий қудрат орқали бошқарилади ва ўзининг чек- сиз имкониятларини намоён этади. Демак, у ҳаракатдаги ҳодиса, инсонни фаолиятга даъват этувчи куч. Имом Ғаззолий ўзининг «Кимёи саодат» китобида таъ- кидлашича: «Инсон фаришта ва ҳайвон орасидаги мах- луқдир. Ҳайвон ривожланмайди, чунки унинг камолот қув- вати йўқ. Фаришта ҳам ривожланмайди, чунки унинг ўзи пок, илоҳий нурдан иборат. Фақат инсонда ривожланиш, руҳий камолот хислати мавжуд»'. Демак, ҳайвонда шакл-ланишга, ривожланишга, ўзини ўзи бойитишга, ўзини қадриятга айлантиришга даъват этадиган руҳ йўқ. Фариш та эса азалу абад пок бўлганлиги учун унинг шаклланиши ва ривожланишига эҳтиёж йўқ. У шундоқ ҳам тоза, щун-доқ ҳам покиза, нур янглиғ безавол. Фақат инсондагина руҳий камолотга интилиш туйғуси мавжуд ва унинг ко-милликка интилишида, етуклик сари ҳаракат қилишида, ҳаёти мазмунини бойитишга, шу аснода яхлит кишилик жамиятининг гўзал ва куркам бўлишига даъват этади. Ру ҳий камолот туйғуси инсон феноменининг таянчи, уни қадриятга айлантиргувчи буюк мўьжиза. Худди шу фикрни атоқли немис файласуфи К.Ясперс бошқача талкин этади. Яъни у «ҳис-туйғу моҳияти сифа-тида у (инсон - Н. Ж.) ҳайвондан юқори, маънавий-ру-ҳий жиҳатдан фариштадан пастда туради. Ўз моҳиятининг ана шу икки томони билан уларга қавмдош бўлса-да, ҳай вон ҳам эмас, фаришта ҳам эмас. Уларнинг ҳар иккови-дан ҳам устун томонлари бор. Бу бевосита Аллоҳ томони-дан яралганлиги билан белгиланади» 2 , — деган эди. Абу Наср Форобий инсон ҳақида фикр юритар экан, у инсон моҳиятини, қадр-қимматини ақллилик даража-сига қараб белгилайди. Унинг назарида ақл инсонни ҳай вондан фарқлайдиган ва ҳатто инсонни бир-биридан фарқ- лайдиган ўлчов. Гарчи инсон қадрият сифатида бир-би ридан кам бўлмаса-да, ҳар қандай инсон эъзозга ва ҳур-матга лойиқ бўлса-да, ақл даражаси нуқтаи назаридан фаркланади ва ана шу мезон билан баҳоланади. «Инсон моҳияти ақлда, ақлнинг моҳияти эса хатти-ҳаракатда би-линади» 1 , — дейди Форобий.

Дарҳақиқат, инсон моҳиятан ақл эгаси, у ақл йўриғи билан иш тутадиган жонзот. Унинг бошқа жонзотлардан фарқи ҳам худди ана шунда. Бироқ, ақл даражаси ҳаммада бирдай эмас. Кимладир у кўпроқ, кимдадир камроқ, чек- ланган. Буни баҳолашнинг энг тўғри ва адолатли мезони Форобий нинг фикрича хатга-ҳаракатлардир. Ҳар бир шахс- нинг хатти-ҳаракати, бажараётган иши, одамларга муно-сабати ва вазифасию бурчини англаш даражаси ақл маҳ-сулидир. Демак, ҳар биримизнинг феъл-атворимиз дои- расидаги хатти-ҳаракатларимиз, шак-шубҳасиз, ақлимиз доирасида намоён бўлади ва ақлимиз даражасини белги-лайди. Террорчилар, камикадзелар ҳақида ran борганда, биз ана шу нуқтаи назардан уларга баҳо беришимиз керак. Ўзини ўзи ўлимга маҳкум этишнинг шакллари кўп. Бир пайтлар ўзига ўзи ўт қўйиш ҳолатлари юз берганди. Ота- онаси севган йигитига бермагани ёки ўқишга юбормага- ни учун ўзига ўг қўйиш ҳолатларига гувоҳ бўлганмиз. Ана шу ҳолатнинг ўзи руҳий кемтиклик ва руҳий қудратнинг ожизлигидан келиб чиқади. Айни ана шу кемтиклик ва ожизлик қайсидир бир вужудда фазилатга, қудратли ру ҳий иродага, заковат қувватига айлана олмаганидан, ақл-дан кўра ҳиссиётнинг устун келганидан далолат беради. Агар ўзини ўзи ўлимга маҳкум этиш шахсий ҳаёт доира- сидан чиқиб кетиб, жамиятга, бегуноҳ одамлар ҳаётига хавф солса, уларни яшаш неъматидан бебаҳра қилса, шу йўл билан инсоният тараққиётига тўсиқ бўлса, уни ҳеч нарса билан оқлаб бўлмайди. Бу энди — жаҳолат, разолат ва қабоҳатдир. Бугунги дунё глобал муаммолар тобора хуруж қилаёт- ган даврни бошдан кечиряпти. Термоядро хавфи, уруш ва тинчлик муаммолари, ялпи экологик таҳдид, геноцид, генофонд масалаларига бефарқ қараб бўлмайди. Бу жид-дий ва инсоният тақдири билан боғлиқ муаммоларни мум-кин қадар бартараф этиш Инсон зиммасидаги энг оғир масъулиятдир. Ушбу глобал масалалар энг аввало Инсон-дан баркамолликни, маънавий ва руҳий етукликни тақо-зо этади. Демак, инсон даставвал ўз салоҳиятини, эзгу-ликка йўналтирилган қобилияти ва фаолиятини такомил-лаштириши, уни мувофиклаштириб

туриши зарур. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, бугунги дунё гло бал муаммолари орасида энг глобали Инсон муаммоси-дир! Янги даврда Инсон ўзига ўзи баҳо бериши, ўзининг фазилатию нуқсонларини холислик билан тафтиш этиши лозим. Дунё халоскори, ҳаёт ва тараққиёт нажоткори Ин сон экан, унинг ўзи комилликка, тарбияга, юксак ахло-қий даражага муҳтож эканлигини англамоғи лозим. Ёлланма қотиллик, террор, камикадзелик ва бошқа ғайриинсоний иллатлар кишилик жамиятида ялпи ҳис-сизликни келтириб чиқармоқда. Ҳадик ва қўрқув билан яшаш инсон имкониятларини чеклаб, туйғу ва ҳиссиётни маҳв этмоқда. Натижада ҳиссиз жамият хавфи бутун дунё- га тобора таҳдид солмоқда. «Бундай шароитда ҳар бир ки-шида худбинлик, фақат ўзини ўйлаш, ўз эҳтиёжларини қондиришга интилиш ҳисси кучаяди. Зўравонлик, асабий-лик, бефарқлик ва, ҳатто, ахлоқсиз, муҳаббатсиз кўнгил- хушликлар авж олади. Энг эзгу инсоний туйғуларни пой-мол этиш рағбатлантириладики, бу охир-оқибатда бизни заминдаги жаннатга эмас, Освенцумга олиб боради» 1 , — дейди инглиз адибаси Памела X . Жонсон. Инсон қатъий ишонч, мустаҳкам ирода билан бирга ишончсизлик ва тушкунлик олами ҳам. Шунинг учун ҳам у қанчалик оптимистик руҳ билан яшамасин, кетма-кет тазйиқ ва зўравонлик, адолатсизлик ва таҳқир орқали ўз ирода кучини йўқотади. Мазмунсиз ва мақсадсиз ҳаёт ко-мига тушиб қолади. Натижада «Қандайдир бемаънилик яқинлашаётганлигини англаган сари инсон ўз мувозана-тини йўқотади, ҳолатидан чиқиб кетади. Бемаънилик ва гўзаллик ўртасидаги ўзаро таъсир орқали инсоининг туй ғулари кучи, ҳаётга чанқоқлик кучи сўниб боради» 1 , де-ган эди Ницше. Бундай маънавий-руҳий ҳолат жамиятда-ги мавжуд ижтимоий-тарихий жараёнлар таъсирида юза-га келади. Натижада одамлар кайфияти тушкунлик, эр-танги кунга ишончеизлик, руҳий озурдалик ва пессимис-тик кайфият вазияти пайдо бўладики, бу охир-оқибатда инсоннинг, жамиятнинг ялпи таназзулига олиб келади.

Терроризм дунёни эгаллашга интилмокда. У жиддий ра- вшцда XXI аернинг битиши қийин бўлган жароҳатларидан бири. Глобал дунё унинг таҳдидидан қутула олмаяпти. Де мак, терроризм глобал миқёс касб этаётган бир пайтда унга қарши курашиш ҳар бир фуқаро бурчига айланмоқда. Чун- ки, у энг аввало, ўз ҳаётини, болалари, оиласи ҳаётини ҳимоя қилишдан манфаатдор. Ҳар бир фуқаро ўзига ўзи шундай талаб қўйса, шундай масъулият билан яшаса, ях-лит жамият, бутун инсоният ҳаёти кафолатланиши муқар-рар. Ер юзида эзгулик тантана қилиши шубҳасиз. Қуръони каримнинг «Бақара» сураси 76-оятида «Ақл ин соннинг инсонийлигини белгиловчи буюк неъматдир», — дейилса, «Анфол» сурасининг 22-ояти, «Фурқон» сураси-нинг 34-ояти ва «Мулк» сурасининг 10-оятида ақлсизлик, ақли заифлик, ақли ноқислик инсоннинг инсонийлигини емирувчи, унинг моҳиятини пасайтирувчи иллат сифатида қораланади 2 . Ақли заиф, нодон кишилар шайтон йўлдан оздирган кимсаларга ва, ҳатто, ҳайвонларга қиёсланади. Бошқача қилиб айтганда ақта заиф ва нодон кишилар жоҳилдирлар. «Жаҳолат», «разолат», «адоват» ва «қабоҳат» сўзлари шунчаки оҳангдош сўзлар эмас. Улар мазмунан ва моҳиятан бир- бирини тўлдириб борадиган ҳодиса. Улар-нинг асоси, тагзамини битта — нодонлик, гумроҳлик ва ақли пастликдир! Умуман олганда, ислом қоидалари ва тасаввуф таъли-мотида ўзини ўзи ўлимга маҳкум этиш тўғридан-тўғри Худога қарши исён, Худога қарши интиқом сифатида қабул қилинади. Чунки ҳар бир одамнинг қандай ҳолатда, қачон дунёга келиши ва қандай ҳолатда, қачон фоний дунёдан боқий дунёга ўтиши фақат Худонинг амри билан бўлади, холос. Уни фақат ва фақат Аллоҳнинг ўзи билади, башорат қилиш мумкин эмас. Демак, туғилиш, яшаш ва ўлим ҳам ёлғиз унинг ҳукмида. Шунинг учун худкушлик, қандай мақсадда, қандай шакдда бўлмасин, дунёвий таъ-лимотда ақлий ноқислик, руҳий кемтиклик белгиси деб таърифланса, исломий таълимотда Аллоҳга қарши иш тут-моқдеб баҳоланади.

Жалолиддин Румий инсон моҳиятини иймон орқали кўради ва иймон инсонни баҳолашнинг бош мезони деб билади. Эътиқод, тақво, сажда ва бошқа ибодатга дойр барча ўлчовлардан иймонни баланд қўяди. Жумладан, «Иймон намоздан устундир. Намоз узрли сабаб билан қол-дирилиб, фурсат бўлиши билан адо этилиши мумкин. Иймон учун ҳеч қандай узрли сабаб билан бузилиб, ке-йинроқ бажариш рухсати йўқ. Намозсиз иймоннинг фой- даси бўлади. Бироқ иймонсиз намознинг фойдаси йўқ. Худди мунофиқларнинг намози сингари. Намоз ҳар динда турлича, иймон эса ўзгармайди. Ахво- ли, қибласи ва бу каби нарсалари ҳам ўзгармайди» 1 , — дейди. Зотан, иймон - қалб ва руҳ инъикоси. Қалби тоза, руҳияти нокиза, хаёлоти безавол инсон маърифатли ва баркамолдир. Маълум бир дақиқаларда Аллоҳга сажда қилиб, қолган пайтларда ғайриахлоқий ҳаракатлар қила-диган, хусусан исломни ниқоб қилиб, одамларга зулм қиладиган, ҳаттоки уларнинг қонини тўкадиган банда диндан бегона, муртаддир. Ушбу ғоя ҳадиси шарифда яна бошқача бир шакдда ифода этилади. Жумладан, «Оллоҳ Сизнинг суратларин-гиз ва амалларингизга эмас, балки қалбларингизга ва ниятларингизга боқар» 2 , дейилади. Дарҳақиқат, қалб — иймон ватани, макони. Ният эса руҳ ва туйғуларнинг хаё- лий суврати. Иймон қалбда туғилади, шаклланади, камолга етади. Охир-оқибатда бутун қалбни эгаллаш орқали яхлит инсон моҳиятига, қадриятига айланади. Ният, орзу, умид эса руҳдан, туйғулардан озиқ олади, уларнинг мазмуни, шакли руҳ тозалиги, туйғулар безаволлиги билан боғлиқ. Аристотель эса инсон моҳиятини лунёвий тафаккур мсзонлари орқали тушунтириб беради. Унинг фикрича, одамзот фақат ва фақат ақл орқалигина ўзини намоён эт-моғи лозим. У ўзини акл кучи билан бошқаради, маъна-вий- ахлоқий қудрат билан атроф муҳитга таъсир ўтказади. Акдий салоҳият, интеллектуал қобилият ва маънавий ка-молот фақат инсонгагина хос. Ана шу ғоядан келиб чиқиб у «табиат инсон қўлига интеллектуал ва ахлоқий куч бер- ган, аммо у бу қуролдан тескари томонга ҳам фойдалани-ши мумкин.

Шунинг учун ахлоқий кафолатларсиз бўлган инсон энг муртад ва ёввойи мавжудотдир», — дейди. Ана шу ерда жамият ва фуқаро, инсон ва инсоният, одам ва олам муносабатларига бирмунча аниқлик киритилади. Зо-тан, фақат инсонгина емонликни, ва, ҳатто, евузликни ақл йўриғи билан, ўйлаб, фикрлаб, янгидан-янги усул-ларни кашф этиб амалга ошириши мумкин. Ахлоқий жи-ҳатдан кафолатланмаган, маънавий жиҳатдан ўзини ўзи бошқариш, тартибга солиш, умумжамият томонидан эъти-роф этилган меъёрларга бўйсуниш имкониятига эга бўлма- ган шахе хавфли ва зарарлидир. Бундай пайтда Аристо тель айтганидек ақл, интеллектуал салоҳият ва Румий илгари сурган Иймон ғояси уйғунлашиб, инсонни ўзини ўзи тартибга солувчи, ўзини ҳар қандай шароитда ҳам йиғиб туришга даъват этувчи беқиёс қудратга айланади. Кейинчалик Абу Наср Форобий ҳам Аристотелга ўхшаб инсонда ақл устуворлиги ғоясини илгари суради ва инсон моҳиятини, бутун қадриятини ақтда кўради. Бироқ, Арис-тотелдан фарқти ҳолда, Форобийда ақл ва руҳ, тафаккур ва туйғу уйғун, бир-бирини тўлдирадиган, инсоннинт баркамол қиёфасини белгилайдиган омил даражасига кўта- рилади. Дунёни гўзаллик... ва эзгулик қутқаради Бундан бир неча йил муқаддам, аниқроғи, истикло-лимизнинг дастлабки йилларида, Ўзбекистон мустақил та-раққиёт йўлини танлаган, қатор, бир- биридан қийин, оғир муаммоларни ҳал қилишга чоғланган, турли қарама-қар- шиликлар ва зиддиятларни енгиб бораётган изтиробли бир паллада «Литературная газета» газетасининг мухбири Пре зидент И. Каримовдан интервью ола туриб: «Дунёни гўзал лик қутқаради», — деган ran бор. Сиз бунга қандай қарай-сиз?» - деб сўрайди. Унга жавобан Президент: «Дунёни гўзаллик ва эзгулик қутқаради», - деб жавоб берди. Ана шу икки оғизгина ганда олам-олам маъно борлиги бугун кўзга яққол ташланмокда. Қачонки мустақил ҳаётимизга таҳдид кучайиб, халқаро терроризм, наркобизнес, линий фундаментализм авж олиб бораётган бир пайтда бу ҳик-матнинг

янгидан-янги қирралари, бизга номаълум бўлган маънолари очилиб бормоқда. Аслини олганда гўзалликғги яхши курган, гўзалликни чуқур ҳис қиладиган ва ундан завқлана оладиган одамда табиатан ёмонлик бўлмайди. Бироқ, фақат ҳаёт гўзалли-гини англаш, тушуниш ва ундан завқланишнинг ўзи бу гун кифоя қилмай қолди. Санъат, адабиётни севиш ёки табиат гўзалликларини томоша қилиш одам руҳиятини то-задаши, унга хуш кайфият бағишлаши, маънавий-ахло-қий жиҳатдан бойиб боришига хизмат қилиши шубҳасиз. Бироқ инсон қалбида эзгулик бўлмаса, мавжуд гўзаллик ни асрай олмайди. Ундан айрилиб қолиши аниқ. Эзгулик туйғусида гўзалликни англашдан кўра кўпроқ ҳаракат, интилиш", фаолият мавжуд. Ана шу фаолият бизнинг тур-муш тарзимизга айланмоғи лозим. Эзгу туйғулар бизни бирлаштирмоғи, миллий яхлитликка, миллийбирликка ва умумий хонадонимиз бўлган жаннатмакон Ўзбекисто-нимизнинг ҳар томонлама баркамол ва гўзал неъматлари-ни асрашга даъват этадиган туйғуга эга бўлмоғимиз керак. Гўзалликнинг, ҳаёт нашидасининг топталаётганидан ачи- ниб, изтироб чекиш яхши. Бироқ, уни ҳимоя қила олиш учун, ички қудратни ҳаракатга келтириш учун эзгулик туйғулари жонланмоғи лозим. Дарҳақиқат, дунёни фақат гўзалликкина эмас, у билан бирга эзгулик қутқаради. Зо-тан, эзгулик бор жойда адоват, разолат, жаҳолатга ўрин йўқ. Эзгуликка ошно қалб уларнинг барчасини бартараф этишга қодир бўлади, бунга эришишга интилади. Форобийнинг эзгулик ҳақидаги хулосаларига назар сол- сак, Президент И. Каримов ғоясининг яна ҳам янги қир-ралари очилади. Жумладан, «Агар инсон илоҳий эзгулик ларга эришишни умид қилса, унинг ҳаёти қувончли, ҳаёт тарзи эса, жуда гўзал бўлади. Гўзал ҳаёт тарзи эса халқ назарида ҳам, Худо назарида ҳам кжсак бўлади» 1 , - дей-ди Форобий. Демак, ҳаёт гўзаллиги, нашъу намоси, шавқу завқи бевосита эзгулик билан боғлиқ экан. Эзгуликсиз барча ях-шиликларнинг, яратувчиликнинг,

бунёдкорликларнинг бўлиши мумкин эмас. Эзгулик инсон ва ҳаёт, одам ва олам халоскоридир! Инсон буюк яратувчилик қудратига эта. Бугун ақлга сиғмайдиган ихтиролар, тасаввур қилиш қийин бўлган кашфиётлар оламида яшаяпмиз. Бу инсоннинг олий қуд-рати ва ноёб мўьжизаси. Айни пайтда ана шундай мўъжи-заларнинг кушандаси ҳам инсондир. Зотан, инсонга бу дунёда инсончалик қудратли душман йўқ. Ана шу жиҳат-дан қараганда баъзан жаҳолат ва қабоҳат устувор келган пайтда меҳр-мурувват, саховат ва қадр- қиммат ҳақида чуқурроқ ўйлашга мажбур бўласан киши. Жаҳолат устун келган ҳолатлар ўтмишда куп учрайди. Дейлик, Насимийнинг товонидан сўйилиши, Мирзо Улуғ-бекнинг ўз фарзанди Абдуллатиф ҳукми билан ўлдирили-ши жаҳолат ва қабоҳатнинг ёрқин мисолидир. Бу ҳолатлар қайсидир даражада шахсий адоват, ўзаро келишмовчи-лик, шахсий манфаат доирасида юз берган эди. Айни пайт да Инсон яхлит қиёфасининг ёрқин ифодасидир. Агар жаҳолат умумжамият миқёсини касб этса, одам-лар ҳаётига таҳдид соладиган бўлса, қолаверса, бугун ин соният тараққиёти кушандасига айланадиган бўлса, уни қандай баҳолаш мумкин? Бундай ҳодисаларнинг ўлчови борми? Албатта, уларнинг миқёсини баҳолаш, тарозига со-лиш, қайсидир даражада хулосага келиш ҳам мумкиндир. Бироқ, энг муҳими, жаҳолатга қарши курашиш, қабоҳат-ни барбод этиш, инсоният ҳаётини турли таҳдид ва таҳ-ликалардан халос этиш инсоният тақдири билан боғлиқ бўлган ғоятда улкан воқеликдир. Биз жамиятни эркинлаштириш йўлидан бормоқдамиз. Фикр эркинлиги, ғоялар хилма-хшшиги шароити вужуд-га келмоқда. Озод шахе, эркин фуқаролик жамияти барпо этилмоқца. Бироқ ана шу фикр эркинлиги ва шахе озод-лигидан ким қандай фойдаланмоқда? Бу жуда катта ахло-қий, маънавий, маърифий ҳодиса! Бироқ сўз эркинлиги-дан, шахе

озодлигидан ким, қандай мақсадларда фойда-ланаяпти? Бу жуда оғир, жуда масъулиятли ўлчовдир. Турли ғоя ва фикрдаги кишилар ҳаракати авж олаёт-ган бир пайтда умумманфаат йўлида хизмат қиладиган соғлом ғояларни асрай билиш ва қўллаб-қувватлаш му-ҳим аҳамиятга эга. Ана шунинг учун ҳам Президент И. Ка римов «Тафаккур» журнали бош муҳаррири саволларига жавоб бера туриб: «Фикрга қарши — фикр, ғояга қарши -ғоя, жаҳолатга қарши - маърифат» 1 тамойилини илгари сурган эди. Дарҳакиқат, биз бугун маълум бир мақсад йўлида ўзи-нинг шахсий манфаатларини рўёбга чиқариш учун тинч-лигимизни бузаётган, тараққиётимиз йўлига ғов бўлаёт- ган ғояларга қарши, барча учун манфаатли бўлган ғояларни қарши қўйиб, жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш йўлидан бормоғимиз лозим. Зотан, маърифаттина инсон ҳаётини асрай олади, жамият тараққиётини таъминлай-ди, умумий манфаатлар атрофида одамларни бирлаштира олади. Бу — биринчидан. Масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Маърифат киши қалбида эзгулик туйғуларини уйғотади, ҳаётга интилиш-ларини тартибга солади, ҳаёт мазмунини чуқурроқ анг-лашга даъват этади. Оламни англаш, оламни тушуниш, оламни идрок этиш орқали одамнинг ўзини ўзи англаши, ўзини ўзи идрок этиши ва ўзини ўзи қадрият сифатида тушунишига имкон беради. Учинчидан, маърифатли кишини йўлдан оғдириб бўлмайди. Маърифатли киши билан факат юксак маъри фат орқалигина гаплашиш ё келишиш мумкин бўлади. Бундай одамларда қатъият, ирода, юксак ахлоқ, маъна вий етуклик фазилатлари мужассам бўладики, ушахе иро дасини чиниқгиради, чархлайди, қатъиятини оширади. Буюк маърифатпарвар Абдулла Авлоний «Маърифат — шижоатдир» деганида худди ана шуни назарда тутган бўлса, ажаб эмас. Зотан, маърифатли киши шижоатли бўлади. У ҳар қандай хурофотга қарши кураша олади. Ҳар қандай бидъатнинг йўлини тўса олади. Демак, маърифатли жами- ятда жаҳолат яшай олмайди. Қабоҳат йўл тополмайди.

Умуман олганда инсон маънавияти, унинг ички ола- ми хусусида фикр юритар эканмиз, унинг энг муҳим жи- ҳатларини қуйидаги соҳаларда кўришимиз мумкин: — ижтимоий тафаккурнинг назарий даражаси билан боғлиқ бўлган маърифат, инсон ва жамият, унинг жамо- атчилик билан алоқаси орқали юзага келадиган, ижтимо- ий-тарихий жараёнлар иштирокидан келиб чиқадиган амалий фаолият; — кундалик ҳаёт жараёнини ва воқеликларни нечоғ- лик англаш, идрок этиш ва ўзлаштиришдан келиб чиқа диган ҳис-туйғу билан боғлиқ бўлган ҳис қилиш соҳаси; — юқоридаги ҳар икки соҳа синтези сифатида юзага келадиган, яъни ақл ва туйғу уйғунлигининг ҳосиласи бўлган ирода кучи, ўзини ўзи бошқариш салоҳияти. Айни ана шу уч йўналиш кесишган жойда инсоннинг яхлит маънавий қиёфаси вужудга келади. Инсон феноме- нининг бутун кўлами, моҳияти ана шу йўналишлар уй- ғунлигида намоён бўлади. Ободлик қалбдан бошланади Улуғ бобокалонимиз Абдухолиқ Ғиждувонийнинг юби лей тантаналарида Президент И. Каримов нутқ сўзлар экан, бир иборага алоҳида эътибор берди ва уни такрор-такрор таъкидлади: «Ободлик қалбдан бошланади» 1 . Ушбу ҳикматли гапнинг моҳияти бевосита инсон ор қали очилади. Чунки, ran қалб ҳақида борар экан, бево сита қалб эгаси бўлган инсон тақдири, унинг ҳаёти, жа- миятда тутган ўрни, мавқеи, жамиятдан нима олаётга- нию нима бераётгани хусусида боради. Дарҳақиқат, қалби тоза инсон фақат яратувчилик, яш натувчилик иши билан шуғулланади. Қалби куркам одам ҳаётни яна ҳам гўзаллаштиришга интилади. Қалби обод одам энг аввало уйини обод қилади, қишлоғини ёки ма- ҳалласини обод қилади, қолаверса, юртини обод қилади. Демакки, ҳаёт обод бўлади!

Мамлакатимиз қиёфасининг тобора кўркамлашиб, гўзаллашиб бораётганини ана шу обод қалб маҳсули, гўзал туйғулар натижаси, фараҳбахш ва ҳаётбахш орзу-умидлар рўёби десак, хато қилмаймиз. Қалб ободлиги маърифатдан, қалб равшанлиги, хаё- лот ёруғлиги илм нуридан. Шунинг учун ҳам ақлли, доно кишиларни кенг маънода зиёли дейишади. Бу биз тушун- ган «интеллигент» тушунчасидан кўра кенгроқ ва чуқур- роқдир. Нодонлик донишмандлик ва ақллиликнинг акси си фатида жоҳилликни келтириб чиқаради ва халқ бошига кулфат келтиради. Нодоннинг юрагида ёвузлик, кахр-ғазаб устунлик қилади. У ҳамиша манқуртлик оламида яшайди. Алишер Навоий «Маҳбуб ул-қулуб» асарида нодонлик ҳақида катта нафрат билан гапиради ва унинг моҳиятини қуйидагича очади: «Нодон - эшак, балки эшакдан ҳам баттар. Эшакка нимани юкласанг кўтаради, қаёққа ҳайда- санг ўша ёққа боради, унда ақл-фаросат даъвоси йўқ, бер-масанг оч, берсанг тўқ. Бу бир бечорадур юк ташувчи, ўтин-чўп ташувчи, балки ғалла ташувчи. Нодон... зоти би- лим либосидан маҳрум. Нодоннинг иши такаббурлик, кек- кайиш, хаёлида юз хил ташвиш...» 1 . Маълумки, такаббурлик, кеккайиш маърифатли ки- шига хос эмас. Маърифатли киши латиф, халим ва зариф бўлади. Унинг қиёфасидан, юз-кўзидан атрофдагиларни ўзига жалб этадиган нур ёғилиб туради. Нодон «хаелидага юз хил беҳуда ташвиш» орасида жаҳолат, ёвузлик, одам- лар дилини оғритиб ҳаловат топиш иллатлари яшайди. Айрим ҳолларда эса бу нуқсонлар жазавага тушиб, ўзини ўзи ўлимга маҳкум этиш орқали бошқаларга озор етка- зишдан, бегуноҳ одамлар умрига зомин бўлишдан ҳам қайтмайди. Эзгулик билан ёвузлик, яхшилик билан ёмонлик ўрта- сидаги кураш ҳеч қачон ёмонлик ва ёвузлик тантанаси билан тугамаган. Албатга, баъзи ҳолларда унинг кули ба ланд келган вақтлар бўлган. Бироқ, туб моҳияти, бутун кўлами билан қийинчиликлар, зиддиятлар ва қарама-қар- шиликларга бардош бериб, чуқур изтироблар ва руҳий озурдаликларни енгиб, ҳамиша яхшилик ва эзгулик ғолиб бўлган. Бунга буюк тарих гувоҳ. Қолаверса, мустақиллик- нинг тарихан қисқа, аммо залворли даври гувоҳ.

Биз ана шу тарихан жуда киска даврда катта яратувчи- лик, тарих кўрмаган ва билмаган бунёдкорлик, инсон қал- бидаги ва онгидаги буюк ўзгаришлар, маънавий ва маъ-рифий ислоҳотлар орқали бутунлай янгиланаётган инсон ва янгиланаётган жамиятга гувоҳ бўлмоқцамиз. Бу жуда катта қадрият. Юртимиз, кўчаларимиз, уйларимиз обод бўлаётгани халкимиз руҳининг тозалигидан, қалбининг ободлигидан, хаёлотининг, орзу-умидларининг гўзалли- гидан далолатдир. Бундай халқни енгиб бўлмайди! Кдлб ободлиги, руҳ саломатлиги, хуллас, комил ин сон ҳакида гапирар экан, атоқли тасаввуфшунос, муҳта- рам устоз Нажмиддин Комилов «Инсон тарбияси, инсонни нуқсонлар, гуноҳлардан қутқариш улуғ аждодларимизнинг қайғуси бўлиб келган. Улар савоб ва гуноҳ, соя ва нур, раҳмон ва шайтон, хайру шарр чегарасида яратилган ин сон деган мубҳам хилқатни (таъкид бизники — Н. Ж.) анг- лаш, унга раҳмоний ва шайтоний қувватларни қачон, қаерда кучга кириши, бу кучларнинг сабаби нима экан- лигини тушунишга жиддий аҳд қилганлар» 1 , - дейди ва тасаввуф фалсафаси мохиятидан келиб чикиб, инсоннинг мураккаб, зиддиятли олами ҳамиша тарбияга муҳтож экан- лигини айтади. Дарҳақиқат, инсон олами — мубҳам дунё, кашф этил- маган олам. Минг йиллар мобайнида не-не донишманд- лар, алломалар бу олам сир-асрорини очишга ҳаракат қилишган. Унга чексиз ҳайрат ва ҳаяжон билан қарашган. Кўпдан-кўп тадқиқотлар қилишган ва асосли хулосалар- ни баён этишган. Бироқ, уларнинг ҳеч бири инсон олами га бус-бутунлигича, бутун яхлитлигича баҳо бера олмаган. Ҳамон дунё фанида Инсон моҳиятини очиш қийин бўлган тилсимот, англаб бўлмас хилқат, сирли-синоатли мўьжиза сифатида алоҳида тадқиқот мавқеини эгалламоқда. Президент И. Каримов маънавий баркамол инсонни тарбиялаш ҳақида кўп гапиради ва ислоҳотлар ислоҳот учун эмас, ислоҳот инсон учун эканлигини, ҳар қандай яхшиликлар энг аввало инсон қалби ва онги орқали ўтка- зилишини, шу тарзда мустақил Ватан фуқароларини шакл- лантириш зарурлигини таъкидлайди. Обод Ватан қалбан ва руҳан обод Инсон орқали, озод Ватан озодликни чу қур

англаган, маънавий ва руҳий жиҳатдан пок Инсон орқали вужудга келиши муқаррар эканлигини уқтиради. Шайх Азизиддин Насафий оламни асраш, дунёни ҳимоя қилиш, ҳаёт мазмунини гўзаллаштириш хусусида фикр юритар экан, у юксак маърифат соҳиби бўлган ко мил инсонга таянади. Баркамоллик, етуклик, маънавий ва руҳий камолот барча яхшиликларнинг ва эзгуликлар- нинг сарчашмаси эканлигини алоҳида уктиради. Жумла- дан, у «Жумлаи мавжудот одамзотга шунинг учун сажда қиладики, одамлар орасида комил инсон бор. Бас, жум лаи одам комил инсон туфайли шарафлидир. Мавжудот ичра комил инсондан улуғроқ, шарафлироқ ва донороқ зот йўқ, чунки комил инсон энг пастдан энг юқоригача мартабалардаги мавжудотнинг хулосаси ва қаймоғидир ва фаришталар, руҳоний мавжудотлар ва аршу курси, само- воту кавокиб — ҳаммаси комил инсон хизматидадирлар ва ҳамиша комил инсон фойдасини тавоф қилурлар ва комил инсон ишларини бажо келтирурлар. Комил инсон илм мазҳаридир, комил инсон илоҳий зот сифатларининг ҳам мазҳаридир» 1 , — дейди. Демак, кишилик ҳаёти давом этмоқда. Орамизда эзгу зотлар борлиги учун инсоният ҳаёти олдинлаб бормоқда. Тарих ҳақиқати шундаки, кишилик жамияти ҳамиша эзгуликка муҳтож! Баркамолликка муҳтож!

Адабиётлар: 1. Авдеев Р. Ф. Философия информационной цивилизации. Учеб. пособие. - М.: «ВЛАДОС», 1994. 2. Абдумаев И. Беруний ва унинг «Қадимги халқлардан қол- ган ёдгорликлар» асари. //Беруний. Танланган асарлар. 1-жидд. — Т.: «Фан», 1968. 3. Абдураҳмонов М., Зоҳидий А., А.З. Валидий Тўғоннинг Тур- кистонта сафари (1913—1914-йиллар). — Т.: «Фан», 1997. 4. Авесто. Лившиц В. А. Предисловие. «Адиб», 1990. 5. Авесто. — Т.: «Шарқ» нашриёт-матбаа акцияцорлик ком-панияси, 2001. 6. Авторхонов А. Кремль салтанати. — Т.: «Чўлпон», 1993. 7. Амир Темур. Темур тузуклари. — Т.: « Hyp », 1992. 8. Арон Р. Демократия и тоталитаризм. 9. Бартольд В. В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. 10. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. - М.: 1979. 11. Бердяев Н. Смысл истории. - М.. «Мысль», 1990. 12. А. Беруний. Танланган асарлар. — Т.: «Фан», 1968. 13. А. Беруний. 100 ҳикмат. - Т.: «Фан», 1993.

Похожие

Диний экстремизм ва фундаментализм

Тарих фалсафасининг мактаблари ва оқимлари шарқ тарих фалсафаси

Миллий динлар

Зардуштийлик дини

Тарих фалсафасининг қонуниятлари ва асосий тамойиллари