Тарих фалсафасининг қонуниятлари ва асосий тамойиллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

442.5 KB

Скачать

Тарих фалсафасининг қонуниятлари ва асосий тамойиллари Режа: 1. Тарих фалсафасинииг объекта ва методологияси 2. Тарих фалсафаси ва тарихий ўрганнш 3. Тарих фанининг предмети 4. Тарихий далил ва илмий таҳлил 5. Тарихий дунёқараш ва тарих фалсафаси 6. Тарих ва герменевтика 7. Тарихий жараён ва ворнсийлик 8. Тарих фалсафасида анъапавийлик ва замонавийлик

Тарих фалсафасинииг объекта ва методологияси Тарих фалсафаси реал тарихий жараённи тафаккур орқали англаш, тарихга инсон ақли ва феъл-атворининг маҳсули, манфаатлар ҳамда қизиқишлар натижаси си- фатида ёндашиш ва тушуниш, бошқача қилиб айтган- да тарихий жараённинг фалсафий интерпретациясидир. Тарих фалсафаси инсон ва табиат, инсон ва жами- ят, одам ва олам ҳақидаги фалсафий билимларнинг алоҳида соҳаси бўлиб, унда асосан инсоният тарихи асослари, тарихий жараён ва унинг моҳияти, кишилик жамияти тараққиёти босқичлари ҳақида сўз юритила- ди, улар илмий-назарий тадқиқ этилади. Тарихни фалсафий идрок этиш элементлари қадим- қадимдаёқ намоён бўлган. Инсоният ўтмишига нисба- тан бўлган илк қизиқишлар аста-секин қарашлар ти- зимига айланган. Демак, тарихни фалсафий англаш, инсоният ўтмиши ҳақида мушоҳада юритиш ҳолатлари антик фалсафа ва тарихнавислик шакллана бошлаган даврдаёқ мавжуд бўлган. У инсон тафаккурининг шакл- ланиш босқичлари, эволюцияси, инсоният тараққиёти жараёнлари билан узвий равишда динамик тарзда ри- вожланган. Бироқ уни фанга машҳур француз олими Вольтер (ҳақиқий исми Франсуа Мари Аруэ) кирит- ган. Айни пайтда тарих фалсафаси турли йўналишлар- да тадқиқ этилади. Жумладан: — теологнк (илоҳиёт) тарих фалсафаси нуқтаи наза- ридан борлиқ, жумладан, инсон ҳаёти Аллоҳ иродаси ор- қали бошқарилади, тарихни ҳаракатга келтирувчи куч — Аллоҳ иродаси сифатида талқин этилади. Бошқача қилиб айтганда ўтмиш Аллоҳ иродаси орқали тушунилади ва у илоҳий мазмун орқали тушунтирилади; — метафизик тарих фалсафаси ҳеч қандай чегаралар ва доиралар билан чекланмайдиган, турли шаклларга ва кўринишларга кирадиган тушунчалар тизими ҳисоб- ланади; идеалистик тарих фалсафасига кўра эса, ғоялар, ин соннинг ахлоқий тушунчалари, маънавий-руҳий кечин- малари асосида тарихга муносабат билдирилади;

— инсоният тарихига натуралистик ёндашиш тарих фал сафасинииг яна бир йирик оқимидир. Унда инсоният та рихига ва ҳаётига табиат орқали, тарихий жараенларга табиий ҳолат, табиий воқелик ва табиат қонунияти сифа тида қараш ғояси илгари сурилади. Инсон ҳиссиёти ва туйғуси ҳам қайсидир даражада табиат томонидан бошқа рилади, у қанчалик индивидуаллик касб этмасин, табиат мўъжизасидир. Шунинг учун табиат орқали оламни анг лаш, ўтмишга назар солиш ва уни баҳолаш асосий мезон қилиб олинади. Натуралистлар қарашларига кўра инсон табиати, феъл-атвори, хатти-ҳаракати табиий ҳолда юза га келади ва шаклланади; — материалистке тарих фалсафасида асосан иқтисо- дий омилларга катта эъткбор берилади. Унда тарихни йўналтирувчи куч сифатида тарихий жараёнлар моҳияти-ни, воқеликлар мазмунини моддий эҳтиёж ва иқтисодий зарурат орқали тушуниш асос қилиб олинади; — инсоният тарихига индивндуалистик ва коллектив- чилик (жамоачилик) жиҳатлардан қараб фикр юритади- ган тарих фалсафаси ва бошқа йўналишлар ҳам мавжуд. Бунда инсоннинг тарихда ва умуман инсоният тараққиё- тида тутган ўрнини аниқлашда индивидуал, яъни якка, алоҳида шахенинг ҳамда жамоатчилик, одамлар гуруҳи ёки фукаролар уюшмасининг роли, вазифаси ўрганилади. Тарих фалсафасида, шунингдек, тарих фани тушун- часи, қонуниятлари, тарихий жараён ва инсон, инсон мо ҳияти, феъл-атвори, хатти-ҳаракатлари, манфаатлари, турмуш тарзи, урф-одатлари, анъаналари, қарашлари ва эътиқодлари талқин этилади. Бу бевосита инсоният та- раққиётида, цивилизациялар моҳияти ва уларнинг «тўқна- шуви» да кишилик жамияти эволюцияси, инсон тафакку- ри ва эҳтиёжлари динамикаси билан жамият ривожи ди- намикаси ўртасидаги боғлиқлик, ренессанс ҳодисаси, унинг юз бериши ва инқирози сабаблари ўрганилади. Тарих фалсафаси иддизлари антик давр алломалари Геродот ва Фукидиднинг тарихий ҳаракатга дойр қараш ларига бориб тақалади. Кейинчалик у Полибий, Посидо- ний, Плутарх қарашларида анча-мунча шаклланди. Авгус тин

эса илохий давлат тарихи фалсафасини яратди ва ке-йинги минг йилларда тарихий тафаккурнинг шакллани-шида кучли таъсир кўрсатди. XVIII асрга келиб тарих фалсафасининг йўналишлари тубдан ўзгарди. Тарихий тараққиётда инсоннинг таъсири, ўрни ва роли, тарихга инсон қалби, ички дунёси, маъна-вий-руҳий олами маҳсули сифатида қараш тамойиллари шаклланди. Бироқ бунда ҳам турлича ёндашишлар мавжуд эди. Чунончи, Лебниц тарихда метафизика - кучлар ва гоялар устувор деб тушунса, Гегель тарихда инсон ақл-заковати ва тафаккурини устун қўяди. XIX — XX асрларда тарихни англашда мавҳум мантиқ ва тарихни билиш на-зарияси билан бир қаторда А. Шопенгауэр, Я. Буркхардт, О. Шпенглер тарихни тушкунлик орқали англаш, А. Тойн-би оптимизм, марксизм асосчилари эса тарихий матери ализм ғояларини илгари сурди. Айрим мутахассислар фалсафий тафаккур Юнонистон- дан тўғридан- тўғри Европага кўчганини, Ғарб донишманд-лари қадимий юнон фалсафаси таъсирида дунёга келга-нини пеш қилишади. Бироқ тарих ҳақиқати, цивилизация-ларнинг даврий ҳаракати буни инкор этади. Дарҳақиқат, юнон фалсафаси инсоният тафаккури оламининг сарчаш-маси. Ана шу файзиёб фалсафа вақт ўтиб Шарққа кўчди. Шарқда ривожланиб, миқёси кенгайиб, Шарқ фалсафий тафаккур мактаби вужудга келди ва бутун инсоният та - факкур тарзини кескин ўзгартириб юборди. Аникроқ қилиб айтганда, Ғарб ана шу буюк мактабнинг бахтиёр толиби, вориси ва давомчисидир. Шундай қилиб, Шарқда тарихни фалсафий англаш-нинг ўзига хос Йўналишлари бир неча минг йиллик та-раққиёт йўлини босиб ўтди. Гарчи у тарихшунослик, та-рихнавислик, манбашунослик, фалсафа ва бошқа соҳа-лар сингари аниқ бир йўналиш сифатида шаклланмаган бўлса-да, айни ана шу сохалар билан бирга демография, маданиятшунослик, аҳолишунослик, социология, руҳшу-нослик ва бошқа ижгимоий фанларнинг яхлит, уларнинг барча талаблариии ўзида мужассам этган тарихий-бади-иЙ, фалсафий- мантиқий тадқиқот сифатида юзага келди. Буни биз Берунийнинг «Ал- Жавохлр», «Тавдид» сингари асарларидан тортиб Мирхонднинг «Равзат-ус-

сафо» ҳамда Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Заҳирид-дин Бобур ва бошқаларнинг қатор асарлари мисолида кўришимиз мумкин. Демак, Шарқда тарих фалсафаси тушунчаси ўзига хос жиҳатларга эга. Форобий қарашларига кўра жамият тарақ-қиётини илохий қонунлар бошқаради. У Аристотелнинг жамият ривожланиши ҳақидаги таълимотини илк марта жуда чуқур таҳлил этди ва уни ўз хулосалари билан бо-йитди. Беруний эса тарихий тараққиёт босқичларини та-биат, астрология, астрономия, кеча ва кундуз, фасллар алмашуви орқали ўрганади ва ўзининг «Ҳиндистон», «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарларида инсоният тарихига фалсафий нуқгаи назардан ёндашади, тарихни англаш, идрок этишда бутунлай янгича караш-ларни ўртага ташлайди. Айтиш мумкинки, Беруний дунё тарихшунослигида асотирлар, афсоналар ва ривоятлар-дан илмий билиш ва дунёвий таълимотга ўтишда муҳим ҳисса қўшди. У Геродотдан Шопенгауэр ва Шпенглерга-ча, Фукидиддан Тойнби ва Ясперсгача бўлган узундан-узоқдаврда мисли кўрилмаган фалсафа ва тафаккур кўпри-гини бунёд этди. Шарқ тарих фалсафаси бир неча йўналишларда кўзга ташланади: жумладан, подшоликлар тарихи юксак бади-ий ифодалар, характерлар, образлар, муносабатлар орқа ли очиб берилади. Воқеалар тахлили ибратли ҳикоятлар, панд-насиҳатлар, юксак ахлоқий меъёрлар билан мушта-рак ҳолда олиб борилади: Айрим ҳолларда тарихга жуғро-фий-ҳудудий жиҳатдан ёндашилади. Саёхатномалар орқа ли жамият тарихи яратилади, подшоликларнинг бошкд-рув усули, сиёсати, унинг моҳияти очиб берилади. Маълумки, инсоният тараққиёти бевосита тафаккур ва қарашлар тараққиётидир. Вақт ўтган сари тафаккурнинг янгидан-янги қирралари очилиши, ўзининг беқиёс им-кониятларини намоён этиши табиий. Ана шунинг нати-жасида одам ва олам, инсон ва табиат ўртасидаги муно сабатлар тобора такомиллашиб боргани сайин унинг ях лит тарихида изчил ривожланиш ҳодисаси юз беради. Даст- лабки одамларнинг ибтидоий хатти- ҳаракатларидан буюк цивилизациялар ва ренессанс ҳрдисаларигача бўлган

ин сон тафаккуридаги ривожланиш ҳодисаси асрлар, минг йилликлар билан ўлчанадиган умумжаҳон тарихий тарақ-қиетининг яхлит эволюциясини қамраб олади. Вақт ўтган сари инсоният тафакхури кенгайиб, ижти-моий фанлар тараққий топиб боргани натижасида тарих фалсафаси тушунчаси атрофидаги мушоҳадалар хам кен-гайди, мулоҳазалар анча тиниқлашди. Ижтимоий фанлар-нинг муҳим нўналиши сифатида унинг предмети ва тад-қиқот объектига аниқлик киритилди. Натижада у бугунги кунгача бўлган ўзига хос, катта ва салмоқли тараққиёт йўлини босиб ўтди. Бироқ илмий изланишнинг чегараси йўқ. Ана шу илмий ҳақиқатдан келиб чиқиб, ҳозирги за мон тарих фалсафаси олдида турган энг муҳим вазифалар нималардан иборат, деган ҳакли савол туғилади. Бизнинг-ча, бу қуйидагиларни қамраб олади: биринчқцан, инсоният тарихи ривожланиш қонуният- ларини, уларнинг манбалари ва моҳиятини ўрганиш; икхинчидан, инсоният тарихини, жумладан, миллий тарихни ҳам ҳозиргача таъсирини ўтказиб келаётган ком-мунистик мафкура асосидаги илмий методологияда мав-жуд бўлган тамойиллардан воз кечиб, миллий истиқлол ғояси асосида ўрганиш ва даврлаштириш муаммосини ҳал этиш; учинчидан, иивилизациялар ва маданиятлар юзага ке- лишининг яхлит тизимини ишлаб чиқиш, улар инқирози сабабларини чуқур таҳлил этиш; тўртинчидан, тарихий жараённинг умумий шаклини таҳлил этиш, уларни ўтмиш, бугун ва келажак тизимида мантиқан ўрганиш ҳамда инсоният истиқболи ҳақида та-саввурларга аниқлик киритиш; бешинчндан, тарихий тараққиёт омилларини линий ва дунёвий қонуниятлар нуқтаи назаридан ўрганиш, наза-рий жиҳатдан бақувват, илмий ва амалий жиҳатдан асос-ланган хулосаларни ишлаб чиқиш; олтннчндан, қадриятлар тизимини ҳозирги замон та лаблари нуқтаи назаридан тадқиқ этиш ва баҳолаш;

еттинчидан , инсоният тарихида тўпланган моддий, маънавий ва маданий қадриятларнинг тарихий таҳлил ор-қали мантиқий ва фалсафий асосларини ўрганиш; саккнзинчиддн, тарихни англашнинг янги йўналиш-ларини ҳозирги замон фалсафий тафаккур мезонлари асо сида'белгилаш ҳамда унга таянган ҳолда ва ижтимоий та раққиёт мақсадларини аниқлаш орқали тарихнинг мураб-бийлик ролини ошириш; тўққизинчидан, яхлит инсоният тараққиёти омилла рини ва манбаларини ўрганиш, шу асосда жаҳон тарихий тараққиёт истиқболларини белгилаш; ўнннчидан, тарих фани предмети ва методологиясини ҳозирги замон талаблари асосида қайта ишлаб чиқиш ҳамда тарихни тадқиқ этишнинг турли йўналишларини, жумла дан, сиёсий тарих, иқтисодий тарих, ижтимоий тарих, маданият тарихи, дин тарихи, саньат тарихи, этногене-зис ва бошқа йўналишлар билан муштарак ҳолда комплекс тадқиқотларни олиб бориш орқали инсон, инсоният ва унинг тарихи яхлит моҳиятини очиб бериш; ўн биринчидан, айни пайтда, хусусан, биз учун ҳуқуқ тарихи, давлатчилик тарихи, социология, антропология, инсоншунослик, инсон социогенези каби қатор фанлар билан боғлиқ ҳодца яхлит тарихни идрок этиш ва бошқа масалалар муаммо бўлиб қолмоқда. Ана шу вазифаларни ҳал этишда тарих фалсафаси ва тарих фани ўртасидаги ҳамкорлик муҳим аҳамият касб этади. Зотан, И. Лакатос фикрига кўра «Тарих фалсафаси тарих фанисиз бўшлиқ. Тарих фани эса тарих фалсафаси- сиз кўрдир» 1 . Демак, ушбу гоядан келиб чиқиб айтиш мум- кинки, тарих фанининг тараққиёти тарих ҳақиқатини тиклаш, тарихий жараённи у қайси даврга боғлиқ бўли-шидан қатьи назар қандай юз берган бўлса шундайлигича ифодалаш тарих фанининг бирдан-бир вазифасидир. Та рих фалсафасининг вазифаси эса тикланган тарихий жа-раён атрофида фалсафий, мантиқий фикр юритиб, му-шоҳада этиб, тарихий тафаккур орқали воқелик моҳияти ни тўғри ифодалаб бериш билан белгиланади.

Вир қарашда тарих фалсафаси билан тарих фани бош-қа-бошқа, бир- бирига дахлсиз йўналишдай кўринади. Зо тан, реал жараёнга, реал воқеликка, инсоният тарихида-ги қайсидир ҳодисага тарихчи тарихчи кўзи билан, фай- ласуф файласуф кўзи билан қарайди. Бири ҳодисалар қай даражада тўғри, аниқ, ёрқин, саналар ва рақамлар асос-ланган ҳодда ифода этилган ёки этилмаганлигига жиддий эътибор берса, бошқаси айни ана шу воқеа-ҳодиса нима сабабдан, қандай қилиб, қандай шароитда, нима мақсад-да юз бергани, нега олдинроқ ёки кейинроқ юз бермага-ни атрофида фикр юритади. Аслида эса ҳар икки қараш-ларнинг тагида инсон тақдири, тафаккур тарзи ва манфа- атлар устуворлити ётадики, бу инсон феномени ҳамда ҳаёт фалсафасининг мантиғидир. Атокли файласуф А. А. Ивин фикрларига кўра тарих чи фақат ва фақат ўтмиш билан шуғулланишга интилади. У ҳеч қачон башорат қилмайди. Манбалар орқали кела-жакка қарамайди, унинг асослилигига катга эътибор бе-ради, фақат юз берган воқеаларни тўплайди. Тарихга та факкур орқали ёндашишдан ўзини тияди. Тарихчи ўтмишга бугундан туриб қарайди ва бугуннинг эҳтиёжи, бугун шакл- ланган тафаккур кенгликлари, ақлий имкониятлари дои-расида ўтмиш ҳақида фикр юритади, хулоса чиқаради. Лекин бари бир ҳар қандай шароитда ҳам тарихчи бор имкониятлари билан ўтмиш ҳақидаги ўз тасаввурларини қолипга солишга, бугун ҳақидаги, истиқбол тўғрисидаги хулосаларини чеклашга, уни қисқа, лўнда, қандай бўлса шундайлигича тўғридан-тўғри ифодалашга интилади. Файласуф эса тарихий воқеликдан мантиқ излайди. Ин сон, инсоният ўтмиши, бугуни ва истиқболи хусусида фикр юритади. Тарихий тақдир бизни қаёқларга олиб ке-тиши мумкинлигидаи изтироб чекади. Кишини ўтмиш- нинг аччиқҳақиқатларидан сабоқчиқаришга чақиради. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб А. А. Ивин шундай дейди: «Та рихий тафаккурга асосланган ғоялар ва умумий схемалар-ни тадқиқ этувчи тарих фалсафасининг нуқтаи назари, предмети ва тарихий воқеликни давридан қатьи назар та рих фанига нисбатан кенгроқ маънода тушунади, талқин этади. Тарих фалсафаси ўтмишдаги

воқеалар ривожининг муайян йўлларини аниқлаш асносида тегишли хулосалар чиқаради, ижобий тажрибаларни келажакда давом этти-ришга интилади. Нафақат бугунги кун, балки келажак ҳақидаги тасаввурлар фалсафий-тарихий мулоҳазаларнинг умумий чегараларини белтилашда муҳим аҳамиятга эга. Тарих фалсафаси «фикрий дунёлар тарихи» га маълум маъ нода эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишига қарамай, тарихий тараққиётнинг амалга ошмай қолган эҳтимолий турларини ҳам ўрганали». Шундай қилиб, тарих сингари тарих фалсафаси ҳам бугуннинг эҳтиёжи сифатида вужудга келади. Зотан, ҳар қандай давр одамлари ўтмишга ўз маънавий эҳтиёжлари, қарашлари ва тафаккур тарзи орқали ёндашади. Бошқача қилиб айтганда, тарихий тафаккур, тарихни англаш, уни фалсафий идрок этиш бугунги тафаккур тарзимизнинг маҳсули сифатида юзага келади. Бундай жараён узлуксиз ва тадрижий ҳолда давом этаверади. Бу, албатта, тарихий тафаккур тараққиёти, унинг эволюцияси чексизлигидан, чегарасизлигидан, вақт ўтгани сайин ўтмиш ҳақидаги та саввурлар ҳам кенгайиб, ҳам чуқурлашиб боришвдан да-лолат беради. Маълум бир даврда юз берган тарихий воқелик ёки ҳодиса ўша давр ижтимоий-сиёсий вазиятининг, одамлар ёки тарихий шахе мақсад- манфаатларининг маҳсулидир. Айни пайтда у тарихий тақдирга айланади ва бутун бир халқ, ҳўдуд ёки минтақа тақдирини, истиқболини белги-лаб қўяди. Унинг кутилмаганда тараққиётига ёки таназзу-лига сабаб бўлади. Ана шу нуқтаи назардан қараганда Заҳириддин Му-ҳаммад Бобурнинг Ҳиндистонни забт этиши ёки Чор Рус-сиясининг Ўрта Осиёни босиб олиши воқеаларини мисол сифатида келтириш мумкин. Тарихий жараён ва такдир тақозоси билан Ҳиндистоннинг майда-майда ҳудудлари-да турли қабилалар ўртасидаги низолар, тажовузлар, ку-рашлар, ўзаро манфаатлар атрофидаги хунрезликларга айни Бобур томонидан чек қўйидди ва яхлит ҳинд импе- рияси вужудга келтирилди. Инсоният иивилизациясига кучли таъсир ўтказган ҳинд маданияти парчаланиб, май-даланиб, таназзулга учраган бир

даврда ушбу маконга кишилик тараккиётига кучли таъсир ўтказган улкан ма- даниятни олиб кирди ва бутунлай янги тарихий шароитларда кутилмаган ҳинд цивилизациясига асос содди. Агар мабодо Бобур ўз ўрнида барқарор қолиб, ўз мамлакати, она Ватани тахтида муқим турганида бутунлай бошқа та-рихий жараёи, бутунлай бошқа воқеликлар юзага келиши мумкин эди. Худди шундай, Ўрта Осиё Чор ҳукумати мустамлака-сига айланмаганида ҳам ўлкамизда тарихий жараё'н ўзани бутунлай ўзгариб, тараққиёт йўналиши ва даражаси бош-қача туе олиши мумкин эди. Ана шу жиҳатдан Караганда тарихчи ўз вазифаси нуқтаи назаридан конкрет воқелик- ка конкрет ёндашади, файласуф эса ана шу конкрет во қелик атрофида фикр юритади, мушоҳада қилади, ман-тиқ излайди ва ундан сабоқ чиқариш чораларини кўради. Натижада тарих мураббийга айланади. Юқорида келтирилган мисоллар Европа олимлари то-монидан чуқур таҳлил этилган ва унга етарли баҳо берил-ган. Уларнинг хулосаларига кўра, Чор ҳукумати томони-дан Ўрта Осиёнинг босиб олиниши агрессив ҳодиса. Чун ки инсоният тараққиётига кучли таъсир кўрсатган, жа- ҳон цивилизациясига катта ҳисса қўштан Урта Осиёни забт этиб, уни хонавайрон қилди, зўравонлик ва тазйиқ орқа-ли сонсиз-саноқсиз одамлар қони тўкидди. Маданиятсиз, эътиқодсиз ҳаётни, ижтимоий танглик ва маънавий қаш- шоқлик жамиятини вужудга келтирди. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг Ҳиндистонни забт этиши эса прогрессив ҳодиса сифатида баҳоланади. Чун ки у ўзи билан бирга бу улкан ҳудудга юксак маданият, тинчлик ва барқарорлик олиб кирди, янги тараққиётга, ҳинд цивилизациясининг янги босқичига замин яратди. Натижада унинг фарзандлари улкан геофафик маконда мисли кўрилмаган маданиятни вужудга келтиришди. Жаҳон тарихига ёндашув турли даврларда турлича бўлган. Инсоният ўтмиши тўғрисидаги илк тасаввурлар асотирлар, ривоятлар ва афсоиалар орқали шаклланган. Вақг ўтгани сайин тарихий тафаккур фалсафий, манти- қий мазмун билан бойиб, ҳаётий реал воқелик атрофида-ги муносабатлар

бирмунча қуюқлащди. Шундай қилиб, тарихнавислик, тарихшунослик тасаввурлардан концеп-туал ва методологик асосга эга бўлган фан мақомияи эгаллади. Тарих фалсафаси ва тарихий ўрганнш Кишилик жамияти ҳақидаги тасаввурлар қадимдан ин соният диққатини тортиб келмоқда. Зотан ҳар бир давр одами кишилик ҳаёти, жамият, унинг пайдо бўлиши, шаклланиши, ривожланиши, ютуклари ва таназзулига қизиқиб қарайди. Жамиятнинг маънавий-маърифий даражаси айнан ана шу жамият одамларининг тафаккури маҳсулидир. Чунки табиатан инсон ўз акд-закоси доирасида, тафаккури че-гарасида ўзига хос ва мое ҳаёт тарзини қуради. Жамият тарихи воқелик сифатида, Д. Вико таъбири билан айтганда, табиат тарихидан бутунлай фарқ қилади. Чунки жамият тархини одамлар яратади, табиат тарихи эса ўз қонуниятлари доирасида ривожланади. У инсон иро- дасига бўйсунмайдиган ўзига хос ҳодиса. Жамият тарихи одамларнинг ўзаро муносабатлари, алоқалари, тафаккур-нинг маҳсули сифатида юзага келади. Ана шу ҳолатнинг ўзи жамият аъзоларини тарихий драманинг ҳам ижрочи-актёри, ҳам ижодкор-муаллифига айлантиради. Ҳар қандай фаннинг асоси ўша фан предметининг объектив - қонуниятларини англаш ва ўрганишдан бошла-нади. Ана шу қонуниятдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, жамият фаолияти, унинг ривожланиш омиллари бевоси-та одамлар фаолияти ва яратувчилик омиллари билан уз- вий боғлиқ. Демак, объектив тарихий шароитда вужудга келган жамият ўша давр одамларининг тафаккури, иро-даси, кайфияти, феъл-атвори, инжикликлари ва фази-латларидан келиб чиққан ижтимоий ҳодисадир. Инсониятнинг реал ва яхлит тарихи бу бевосита бир неча мииг йиллар давомида шаклланган мамлакатлар, халқлар, миллатлар ва давлатлар тарихини қамраб олади. Инсоният тарихининг серқирралиги, мураккаблиги, унга баҳо беришнинг нисбийлиги хам, чекланганлиги ҳам худди ана шунда.

Одамлар тафаккуридаги маълум бир ижтимо-ий-тарихий воқелик ҳақидаги тасаввурлар ҳеч қачон мут-лақ ҳақиқат эмаслигини назарда тутсак, бу ўз- ўзидан ин сон, жамият, жараён орқали кишилик тарихига дойр ху- лосаларимиз ҳам чекланганлигини яққол сезамиз. Ҳар бир халқ, мамлакат тарихи - бу алоҳида ва улкан воқелик. Айни пайтда ана шу тарих ўша халқ учун такрор-ланмас ва ноёб қадриятдир. Инсоният тарихи эса қадри-ятлар яхлитлиги ҳисобланади. Зотан, кишилик жамияти, унинг бугунги тарихи сайёрамизда яшаётган олти милли ард одамзоднинг ҳаёти, фаолияти, хатти-ҳаракати орқа-ли умумий тарзда вужудга келган тарих ёки умуминсоний қадриятдир. Ижтимоий фанлар ижтимоий тафаккур маҳсули си фатида юзага келади. Ижтимоий тафаккур эса ижтимоий-фалсафий қарашларнинг шаклланиши ва тараққиёти би-лан боғлиқ бўлган ҳодиса. Жамият моҳияти унда яшаётган одамлар қарашлари ва танлаган тараққиёт дастурининг инъикоси. Демак, жамиятшунослик бу бевосита тарих, фалсафа, демография, руҳшунослик, маданиятшунослик, санъат ва адабиётнинг серқирра ва ранг-баранг имкони- ятлари орқали ўрганиладиган кенг миқёсли соҳани қам-раб олади. Мутахассислар жамиятнинг тарихий тараққиё ти қонуниятларини ўрганишар экан, учта асосий, ўзаро алоқада бўладиган ва бир-бирини тўлдириб турадиган йўналишга жиддий эътибор берадилар. Булар қуйидаги-лардан иборат: — тарихий билимлар инсоният реаа тарихи, унинг ри-вожланиш босқичлари билан боғлиқ бўлган узлуксиз жа-раён; — ижтимоий ҳаётнинг алоҳида соҳалари ёки воқелик-ларини таҳлил қиладиган, уни тушунтириб берадиган иж-тимоий-гуманитар фанлар тизими; — жамиятнинг умумий назарий қонуниятларини, жа мият ҳақидаги тасаввурларни, ижтимой-тарихий тарақ қиёт босқичларини ўрганадиган тарихий ва аниқ ижти моий фанлар методологик асосларига хизмат қиладиган сиёсий ва фалсафий-социологик билим.

Ана шу уч йўналиш кишилик жамияти ҳақидаги анъ-анавий тасаввурларни фан шаклидаги билимларга айлан-тиради. Ижтимоий-тарихий тараққиётни ўрганар экан, бугунги фан аниқ социология, ижтимоий психология, меҳнатни илмий ташкил этиш — менежмент ва бошқа соҳалар орқали ҳам ўрганади. Жамият табиат тараққиётидан фарқли ҳолда анча чек-ланган вақт ва фазо мутаносиблиги маҳсули сифатида ҳам юзага келади. Зотан, табиат табиий ўзгаришлар ва янга-ланишлар ҳодисаси бўлса, жамият илмий-амалий, доимо ўзгариб турадиган, замон ва макон эҳтиёжлари асосида қуриладиган, маълум ижтимоий гуруҳ, халқ, мамлакат манфаатлари устуворлигининг маҳсули сифатида вужудга келади. Янги жамиятни вужудга келтириш, уни шаклланти-риш ва тараққиётини таъминлаш омма ялпи ижодий фао-лиятининг ўзини тархий ҳодиса сифатида қай даражада намоён этишининг ўзига хос кўринишидир. Кишилик жамияти моҳиятини, уни ислоҳ қилиш ва ривожланти-риш қонуниятларини ўрганар экан, илмий тарих фалса-фаси бевосита ижтимоий тафаккур, тарихий тараққиёт умумий қонуниятларини ўрганиш орқали юзага келади. Айни пайтда жамият ҳақидаги тасаввурлар, ижтимоий тафаккур, конкрет одамлар, шахе сифатида ўзини намо ён этган кишилар фаолияти орқали ҳам ўрганилиши мум- кин. Бу бевосита мустақиллик билан боғлиқ бўлган ва Ўзбе- кистонда юз бераётган янгиланишлар ва туб ислоҳотлар жараёнлари мисолида кўзга яққол ташланди. Тариҳни англаш туйғуси инсоннинг ўзлигини англа-ши, ўзига қизиқиши, ўзининг мавжудот сифатида бор-лиқ оламда қандай мавқега эгалиги, бошқа жонзотлар-дан қандай фарқ қилиши билан қизиқишдан бошланади. Зотан, ҳар қандай инсон тасодифий ҳодиса эмаслити, у ижтимоий воқелик, ҳаёт гултожи, бошқа жонзотлардан фарқ қилган ҳолда ҳаёт мазмунини бойитишга қодир бўлган ноёб қобилиятга, яратувчилик салоҳиятига эга-лигини, ҳис-туйғу соҳибилигини, фикрлай олиши, му-

носабат билдириши мумкин бўлган ноёб қадрият экан-лигини англамоғи лозим. Қолаверса, англаш жараёни ҳар қандай инсон шунча-ки яшашга интилаётган воқелик эмаслигини, аксинча, у ўз аждодлари, ўтмиши, ўзининг турмуш анъаналари, яшаш тарзига эга бўлган ва бу қадриятлар авлоддан- авлодга, аждоддан-аждодга ўтиши, улкан ворисийлик туйғусини тушунишдан келиб чиқади. Тарихни англаш тарихий билим манбаларига қизиқиш дан, уни ўрганишдан бошланади. Дарҳақиқат, ҳар қандай англаш жараёни тасаввурлар ва тафаккур дебочаси, унинг шаклланиш босқичининг бошланиши эканлиги жиҳати-дан қарайдиган бўлсак, айни тарихий билимга эҳтиёж инсоннинг ўзига, келиб чиқишига, инсоният тақлири ва тарихига қизиқишнинг мавжудлигидан эканлигига шубҳа қолмайди. Тарихий билим табиатига кўра энг қадимги, дастлаб-ки инсоннинг пайдо бўлиши, кишилик жамиятининг шаклланиши, одамларнинг гуруҳ- гуруҳ, жамоа бўлиб яшашга эҳтиёжининг пайдо бўлиши, ана шу гуруҳ, қаби- ла ва жамоани бошқариш усулларининг вужудга келиши билан боғлиқ бўлган ва ҳамон давом этаётган улкан ша-жарани ўрганишни тақозо этади. Бу бевосита тарихий би лим ошгани сайин шаклланган тизимга эга бўлган тарих фани методологиясини ишлаб чиқишни, илмий-назарий тадқиқ этиш меъёрларини белгилаб олишни, уни маълум бир тартибга солишни талаб қилади. Тарихий билим деб аташ мумкин бўлган таассурот-лар, тасаввурлар ва тафаккур билан боғлиқ бўлган одам-лар ўтмиши ҳақидаги тушунчалар ана шу методология ва билимлар тизими асосида шаклланмоғи лозим. Тарихий билим ва тарихни англаш жараёнининг аста-секинлик билан фан мақомига эга бўлиши унинг методо-логик аҳамиятини яна ҳам оширади ва, ҳатто, уни дол-зарб қилиб қўяди. Баъзан шундай ҳодисалар ҳам бўладики, ижтимоий ҳаёт моҳияти тубдан ўзгараётган, анъанавий турмуш тарзи кес-кин янгиланаётган, тафаккуримиз

ва ҳаётимизда радикал ўзгаришларни амалга ошириш зарур бўлиб қолган пайт-ларда тарихга мурожаат қилишга, тарихий билимлар да-ражасини оширишга, ўтмишимизга янгича назар билан қарашга эҳтиёж ҳар галгидан кўра ошади. Ана шундай ян-гиланишлар жараёнида ҳар қандай одам бундай кескин ўзгаришларга, туб бурилишларга олиб келаётган омиллар-ни ўрганишга, қандай сабаблар билан, нимага асосланиб юзага келаётганини англаб етишга ҳаракат қиладилар. Ўз ҳаётларини ва ўзларидан олдин ўтган аждодлари турму-шини бирма-бир тарозига солиб, ижобий томонларидан сабоқ чиқаришга, салбий томонлардан тегишли хулоса чиқаришга ҳаракат қиладилар. Бу - биринчидан. Иккинчидан, истиқболни белгилаш, келажак режаларини тузиш ва тараққиёт омилларини белгилаш учун ўтмиш кўзгу ролини ўйнайди. Ана шу тарих деб аталган мўътабар ойна орқали биз ўз инсоний моҳиятимизнинг, ақлу заковагимизнинг, қудратимиз ва салоҳиятимизнинг нималарга қодирлигини ва ўтмишимизда қандай «каро-мат» лар кўрсатиб, қандай ҳаёт кечирганимизни аниқ-рав-шан кўрамиз. Учинчидан, ўтмиш билан истиқбол ўртасида турган ҳар қандай одам инсон моҳиятини, аждодлар ва авлодлар ол-дидаги маъсулиятини, кишилик жамияти тақдирига тақ-дирдош, масъул ва дахлдор эканлигини англагани сайин қайсидир даражада жунбишга келади. Таҳлика ва таҳдид қуршовида қолади. Эртанги куним қандай бўларкан, ўзимга муносиб келажак ярата оламанми, йўқми, деган саволлар гирдобига тушади. Ҳаёт ҳақиқати деб аталган ана шу шаф- қатсиз ва айни пайтда адолатли гирдобда йўқ бўлиб кет- маслик учун ўтмишга, тарихга назар солиш зарур бўлиб қолади. Ўтмиш тажрибаси ва тарихий воқелик фалсафаси моҳиятини тушунишга эҳтиёж сезади, унга суянади ва ун-дан нажот ахтаради. Бугун биз янгиланишлар оқимида худди ана шундай ҳолатнй бошдаи кечиряпмиз. Биз ўз келажагимизга қанча-лик қаттиқ ишонсак, ўз истиқболимизни муносиб тарзда яратишимизга қанчалик қатьий умид қилсак, ўтмишни ўрганишга ҳам шунчалик катта эҳтиёж сезяпмиз. Бундай

ҳолат турли даврларда турли шаклларда юзага келган. На- тижада тарихий билим ва тарихни англаш билан боғлиқ бўлган тарих фани тараққиётига катта замин яратилган. Дарҳақиқат, ҳар қандай тараққиёт эҳтиёж фарзандидир. Тарихни англаш тушунчаси турли даврларда мутахас-сислар, олимлар ва бошқа маърифатпарварлар томони-дан турлича талқин этилган. Натижада тарихий билим ва тарихни англашнинг хилма-хил шакллари юзага келди. Кимдир тарихий жараённи тарихий-хронологик тарзда ўрганиш ғоясини илгари сурса, кимдир маълум бир давр-да юз берган тарихий жараён, воқеа ва ҳодисаларни фал-сафий ўрганишга қизиққан. Яна бошқаси эса ижтимоий моҳият, ижтимоий тақдир ва ижтимоий мантиқ излаш орқали тарихий тафаккурни шакллантириш усулларини юзага келтирган. Г. Лукач, И. Берлин сингари олимлар тарихни англаш ва тарихий билим моҳияти сифатида тари - хий ҳис-туйғуни биринчи даражали ҳодиса деб билишган. И. Вейнберг эса тарих ҳақида фикрлаш ва тарихий тафак-курни англашнинг олий даражаси сифатида тушунган. Ю. Левада, Ю. Афанасьев, В. Яковлев ва бошқалар эса та рихий билимни ижтимоий хотира сифатида тушунишга, улар историзм — ҳар бир нарса ёки ҳодисага тарих нуқтаи назаридан қараш тарихий билим ва тарихни англашнинг асоси деб билишган. Афсуски, яқин ўтмишимизда тарихга бир хил муноса-батда бўлиш, унга юзаки ёндашиш, ҳамманинг бир хил ўйлаши сингари номақбул тузумнинг вужудга келиши та рихий билим ва тарихни англашни чегаралаб қўйди. Бу ўз навбатида одамларнинг маънавий дунёсини бойитишга, ўзлигини англашига монеълик қидди ва ижтимоий фао-лиятнинг барча соҳаларида сусткашлик кайфиятини ву жудга келтирди. Тарихий онг, тарихий тафаккур илмий назариясининг йўқлиги, тарих фанининг илмий жиҳатдан асосланмаган, унинг методологик жиҳатдан ноилмий ва сохталаштирил-ган дастур асосида ўрганиш ушбу соҳа назарий тараққиё-тини тўхтатиб қўйди. Натижада ўтмишни нотўғри талқин қилиш орқали истиқбол ҳам аниқ-равшан тасаввур қилин-мади. Мубҳам ва фикрий

маҳдудлик тарих фанининг мо-ҳиятини бутунлай чеклаб қўйди, унинг илмий-назарий савиясини пасайтириб юборди. Албатта, тарихни англаш ва тарихий билимга эҳтиёж бугунгина туғилгани йўқ. Унга қизиқиш олис аждодлари-мизда ҳам мавжуд бўлган. Бироқ уларнинг тарихий тасав-вурлари худди ўз ҳаётлари сингари содда, жўн ва ибти-доий бўлган. Инсоният тараққиётининг бир неча минг йиллик йўли бевосита тарихий тараққиёт ва инсон та-факкурининг эволюцияси билан боғлиқ. Бошқача қилиб айтганда, бу ҳар иккала ҳодиса параллел равишда бир-бирини тўлдириб, бир-бирини бойитиб борган. Юқори-да айтганимиздек, тарихни англашнинг, дастлабки кўри-нишлари, илк элементлари пайдо бўлгандан бошлаб улар инсоният такомиллашуви билан бирга тизимли тарзда, динамик ҳолда ривожланиш йўлини босиб ўтмоқда. Инсоният мавжудлигининг дастлабки босқичларида унинг хусусиятларини тарихий англашнинг илк генетик шакллари билан боғлаш мумкин. Агар инсоннинг биоло гик ва генетик нуқтаи назардан шаклланиш ва такомил-лашиш жараёни унинг меҳнат қуролларини яратиш орқа ли моддий қизиқиш ва ишлаб чиқариш билан боғланади-ган бўлса, тарихий тафаккурни айни ана шу моддий ман-фаат ва ишлаб чиқариш моҳиятини англаш, ўз шахсий ҳаёти мазмунини бойитиш, унинг истиқболини белгилаш билан ифодалаш мумкин. Демак, инсон ҳамиша фаровон-лик сари, сурурли ҳаёт сари интилар экан, у ўтмиш таж-рибаси орқали ўзининг тасаввурларини бойитади, таж-рибаларини такомиллаштиради, ривожлантиради. Авлодлар шажараси, давомийлиги орқали ўрнатилган алоқалар, одамларнинг ўз мавжудлигини англаши ва бу мавжудликни қадрият сифатида англаб, уни такомиллаш-тиришга интилиши акд-заковат такомиллашувига олиб келади. Кишилар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, фикрий алмашувлар, моддий ва маънавий эҳтиёжларни ҳамкор-ликда қондириш зарурати ўз-ўзидан қайсидир даражада гуруҳ, қабила ва жамоаларнинг ўзига хос урф-одатлари-ни, анъаналарини, муносабатлар шакли ва усулларини вужудга келтирди. Вақт ўггани сари бу урф-одатлар,

анъ-аналар, ўзаро алоқалар такомиллашиб борди. Натижада бир неча юз йиллик ёки минг йилликлар сарҳадида туриб бугунги тафаккур чегараларини масофанинг нариёғидаги қарашлар ва муносабатларга қиёслаганда тараққиёт дара жаси ва кўлами кўзга яққол ташланади. Ана шу урф-одат лар, анъаналар ва турмуш тарзи тарихий тараққиёт нати-жасида одамларнинг амалий фаолияти, хатти-ҳаракатла-ри билан чамбарчас боғлиқ бўлган қадриятлар тизимига айланганини кўрамиз. Албатта, англаш жараёни дастлабки пайтларда муста-қил фикрнинг аниқ йўналишларини ва концепциялари-ни ўзида мужассам этмаган. Балки асотирлар, афсона ва ривоятлар, ундан сўнгроқ эса бадиий, диний ва ахлоқий мезонлар атрофидаги қарашлар билан кифояланди. Ибти-доий англашнинг асосий хусусияти бу бевосита мифоло-гизмдир. Бироқ ҳар қандай мифлар ва афсоналар тагида инсоният ўтмиши ҳақидаги таассуротлар ётади. Бу бево - сита тақдирлар, кечинмалар билан боғлиқ бўлган ҳаёт мантиғи орқали тобора жилоланиб, мазмуни бойиб бор-ган узлуксиз жараённинг ўзига хос моҳиятидир. Ўз вақтида асотирлар маълум бир қабила, этнос ёки уруғ доирасида авлоддан-авлодга узлуксиз тарзда ўтиб бор- ган умумий қарашлар тизими сифатида мавжуд бўлсада, увдан аста-секинлик билан жаҳон, бошқа минтақаларда яшаётган халқчар ҳақидаги маълумотлар ҳам ўрип ола борган. Р. Коллинтвуд бу жараённи ўрганар экан. жами-ятни тарихий англашни теократик тарих деб номлайди. Унда ҳар бир ривоят ва афсоналар қатнашчилари ўша во-қеаларнинг иштирокчиси ёки ташкилотчиси эмас, балки Худо хоҳиш-иродасини, аниқроғи, амрини бажарувчи шахслар сифатида гавдяланган. Тарихчи А. Лосев тўғри таъкидлаганидек, асотирлар-даги тарихий давр ҳали бу тўла англанган ҳодиса эмас. У худди ҳаракатсиздай. «Бизнинг фикримизча, тарих учун шахе керак, жамият керак, шахе ва жамиятнинг бир ҳолат-дан иккинчи бир ҳолатга ўтишига эҳтиёж керак. Асотир лар даврида эса шахе ҳам, жамият ҳам, ҳаракат ҳам йўқ».

Ундан кейинги тараққиёт йўли бевосита тарихни анг- лаш йўли - жаҳон тарихи, инсоният ўтмиши ва шу билан бирга алоҳида-алоҳида халқлар, мамлакатлар, қолаверса, минтақалар доирасидаги тарихни ўрганишга олиб келди. Янги учинчи минг йилликда дунё тарихини янгича назар билан ўрганиш, унинг бутун силсилалари орқали киши-лик жамияти тараққиёти, инсоният тафккурининг мезон-лари ҳамда бизга мерос қолган буюк тарихнинг ёруғ ва қоронғу томонларини мумкин қадар ўрганиш вазифаси зиммамизда турибди. Янги минг йиллик тараққиёт йўли бизни ўтмиш билан ана шу тарзда боғлаб турибди. Тарих фанининг предмети Ҳар қандай фаннинг тадқиқот майдони, ўрганиш ман-баи бўлади. Жумладан, тарих фанининг ҳам. Тарих фани нинг предметини белгилаш тарихий билим назариясидаги энг муҳим муаммолардан бири ҳисобланади. Унинг ечими- ни тўғри, илмий асосланган, назарий жиҳатдан пишиқ- пухта, ҳаётий ва амалий жиҳатдан асосли бўлган ҳолатда яратиш бевосита фан тараққиётиии белгилайди. Бу эса ўз ўзидан тарихий билим табиатини, унинг ўзига хослигини белгилашдан иборат. Ана шу илмий мезон ва меъёр бево сита тарихий маълумотга эришиш йўллари ва воситалари-ни қай даражада тўғри ва аниқ белгилашни тақозо этади. Бундай қараганда тарих фани предметини белгилаш осондай туюлади. Бироқ, мутахассисларнинг фикрича, та рих тушунчаси ҳақида 30 га яқин ёндашув ва тадқиқ этиш усуллари мавжуд экан. Ана шу фикрлар хилма- хиллиги. ёндашувлар турличалиги, тарих фанига бўлган муноса-батларнинг ҳар хиллиги унинг предметини аниқлашни бирмунча мураккаблаштиради. Тарихшунос Н. Дорошенко тарих фани предметини «Тарихий онгда ўз аксини топган, турли тарихий йўна-лишларга асосланган, турли тарихий ролни бажаруви одамларнинг тарихий турмушидан таркиб топган реал қонуний, тарихий жараён муҳим элементлардан бири деб хисобланган тизим» сифатида тушунади. В.Иванов тарих фани предмети ҳақида гапирар

экан, «Тарих оммавий ҳаёт қонуниятларининг конкрет шаклларини ўрганишни пред мет» деб қисоблайди. Б. Могильницкий эса «Тарих одамлар фаолияти, шу-нингдек, ушбу фаолият оқибатлари билан боғлиқ бўлган конкрет оммавий тараққиёт қонуниятларини тадқиқ қила- ди», дейди. Атоқли тарихчи И. Ковальченко ўзига хос фикр юритади ва «Тарихий тараққиёт ўз мақсадига эга бўлган одам фаолиятини ўзида акс эттиради, бу эса илғор қону ний ҳамда ички шартларга эга бўлган жараёндир. Бу жара ённинг конкрет йуналишида органик равишда моддий-лик ва маънавийлик, объективлик ва индивидуаллик уй-ғунлашади. Бу уйғунликнинг ўзи эса таркибий шакл ва сифат бирлиги ҳолатида намоён бўлади», деган фикрни илгари суради. Уз-ўзидан кўриниб турибдики, қарашлар турлича, ёндашувлар хилма- хил. Бироқ барчасининг моҳиятида инсон, унинг ўтмиши, бугуни ва истиқболи ётади. Та рихнинг муаллифи, яратувчиси, иштирокчиси инсон ва фақат инсон деган ғоя илгари сурилади. Демак, тарих фанининг предмети инсоншунослик, инсон олами ва хатти-ҳаракати, қарашлари ва манфаатлар тўқнашуви-даги феъл-атворининг тадқиқотидир. Тарих фанининг предмети атрофидаги мунозаралар фақат шугана эмас. Инглиз тарихчиси Р. Коллингвуд «Қан- дайдир тарихий жараён ва уни англашнинг аниқ нули йўқ. Тарихий жараён ўз-ўзидан онг жараёни ҳисобланади», деса, М. Оукшот тарих фанининг предмети бу шунчаки «Тарихчининг тадқиқот олами, унинг конструкцияси. Та рих — бу тарихчи ғояларининг специфик олами» дейди. Бу билан у тарих фани пердметини бирмунча бўшаштирган-дай кўринади. Унинг бундай ғоясида тарихчи тарихни қан-дай хоҳласа шундай тадқиқ қилаверади. Ҳар бир киши-нинг ўз олами бўлганидай, тарихчининг ҳам ўз олами мав-жуд. У ўтмишни кандай тушунса шундай ифодалайвера-ди, деган хулоса ҳам бор. Бироқ тарих фани методология-си фанга жиддий ёндашишни ва асосли хулосалар чиқа-ришни тақозо этади. У инсоният тарихининг бутун моҳи-ятини, севинчу

изтиробларини, шукуҳли ва ситамли дам-ларини яхлитлигича ифода этмоғи лозим. Ҳозирги замон Америка тарихчиси Г. Коммаджер та рихий бил им предмети ҳақида фикр юритар экан, у тад қиқот объектига идеалистик нуқтаи назардан ёндашади ва фан моҳиятини қуйидагича ифода этади: «Тарих амал- да атом, кимёвий воситалар сингари ўзини намоён этол-майди. Ушбу воситалар табиатда мавжуд. Улар инсон йўқ қилгунига қадар мавжуд бўлади. Тарих эса табиатда яша-майди. Балки инсон тасаввурида, хотирасида яшайди». Демак тарих узлуксиз ва яшовчан. Инсон, инсоният мавжуд экан, унинг шажараси давом этар экан, тарих хо-тираларда қайсидир даражада яшайверади. Ворисийлик, авлодлар шажараси тарихнинг тадрижийлигини, давомий-лигини сақлаб қолади. Ана шу ҳолатнинг ўзи тарихий би-лим манбаи, тарих фани предмети масаласига аниқлик киритади. Инсон хотираси ва аждодлар ҳаётини ўрганиш эҳтиёжи орқали яхлит инсоният тарихини тадқиқ этиш, уни шаклланган фан қонуниятлари асосида ривожланти-риш муаммосини кун тартибига қўяди. Дарҳақиқат, тарих буюм ёки бойлик ҳам эмас. Шу- нингдек, ҳаёт учун, яшаш учун курашмайди. У ўзини ҳимоя қилолмайди, амалий фаолият кўрсатолмайди. Буларнинг ҳаммаси инсонда мужассам. У беқиёс бойлик ва неъмат-лар яратади, курашади, инкор этади, қўллаб-қувватлайди, муносабат билдиради. Натижада ўзи ҳам изтироб че-кади, қувонади. Амалий фаолият, хатти-ҳаракатлар нати-жасини баҳолайди. Аста-секинлик билан унинг ўтаетган ҳар бир куни тарихга айланиб бораверади. Бу албатта, индивидуал воқелик. Битта шахсга боғлиқ бўлган жараён. Якка-якка шахсларнинг бирлигидан ташкил топган жа-миятда ушбу амалий фаолиятлар йиғиндиси — коллектив моҳият касб этади ва шу тарзда жамият, халқ тарихи ву-жудга келади. Демак, тарих фани кишилик жамиятининг ўтмишини ўрганар экан, у том маънода инсоншунослик-дир. Ана шу хулосадан келиб чиқиб айтиш мумкинки, та рих фанининг предмети — инсондир.

Умуман олганда юқорида келтирилган иқгибослардан кўриниб турибдики, улар асосида тарихни идеалистик ёки материалистик нуқтаи назардан ўрганиш учун турли ме- тодологиялар тавсия этилади. Бироқ тавсиялар, ёндашув-лар, тадқиқот усуллари қанчалик хилма-хил бўлмасин, тарих фани предмети инсондир, инсоншуносликдир. Во қелик инсон орқали юзага келар экан, ҳар қандай тари хий жараён инсон феъл-атворининг, маънавий-маърифий даражасининг, руҳий ва ахлоқий имкониятларининг ҳамда манфаатларининг инъикоси экан, ўтмишга инсон орқали назар ташлаш, инсон моҳиятини очиш орқали тарих мо хиятини очиш илмий ҳақиқатга яқинроқ, деб ўйлаймиз. Тарихни яхлитлигича, бир бутунлигича англаш учун тарих предметининг бутун моҳиятини англамоқзарур. Ана шу фикрдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, тарихчининг вазифаси тарихий жараённинг асосий белгиловчи ҳукм-рон тенденциясини ифода этишдир. Чунки маълум бир даврда юз берган ҳар қандай воқеа-ҳодиса тагида турли-туман бир-бирини рад қиладиган, бир-бирини инкор эта-диган қарашлар ҳам ётади. Юз берган воқеани тан олмай- диган, уни тушунишни хохдамайдиган ёки умуман тушун- майдиган одамлар гуруҳи ҳамма вақт ҳамма даврда бўли-ши табиий. Тарихни тўғри белгилаш, тўғри баҳолаш ва тўғри тушунишнинг мураккаблиги ҳам ана шунда. Дей-лик, эзгулик йўлида, яхши ниятда амалга оширилган кенг миқёсли ўзгаришлардан норози бўлган, уни ўзига қабул қилолмайдиган, маънавий жиҳатдан кемтик одамлар ҳам умумий сафарбарлик йўлида жамоадан, жамиятдан ажралиб қолмаслик учун қўшилиб кетишади, холос. Аслида эса улар умумий тараққиётга тўғаноқ, умумий равнаққа тўсиқ бўлиб қолаверадилар. Агар тарихчи тарихга баҳо беришда ана игундайларнинг қарашларига эътибор бериб, уларнинг хулосаларига таяниб, фанга улар манфаатлари нуқтаи на-заридан ёндашса, жамиятнинг ҳақиқий қиёфаси тарих фанила тўла-тўкис ўз ифодасини топа олмайди. Демак, тарих фанининг предмета инсон экан. Инсон моҳияти, унинг қарашлари ва манфааатлари орқали ҳар бир даврга баҳо бериш тарих

ҳақиқати сифатида қабул қилинган бўлса, хоҳ салбий бўлсин, хоҳ ижобий бўлсин, ўша воқеалар юз берган даврда яшаган олдамлар асосий кўпчилигининг мақсад ва интилишлари, манфаатлари та-дқиқот объектига айлан.моги лозим. Тарихий далил ва илмий таҳлил Тарихий далил категорияси тарих фани тадқиқотчи-лари олдидаги энг муҳим илмий ўлчов, илмий мезон ҳисобланади. Зотан, тарихий далилсиз тарих ҳақидаги та-саввурлар мавҳум ва фикрлар исботсиздир. Ҳар қандай та - рихий тадқиқот иши, илмий-назарий таҳлилнинг тарих ҳақиқатига қай даражада яқин ёки узоқлиги ана шу тари хий далилнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги билан боғлиқ. Далил тушунчаси тарихшунослик нуқтаи назаридан алоҳида мақомни, атоҳида таърифни, ўзига хос қоидани талаб қилади. Дарҳақиқат, тарихий далил тушунча сифа тида тарих фанининг асоси ва манбаи ролини бажарар экан, унга илмий-назарий жиҳатдан ёндашиш, моҳияти-дан келиб чиқиб ўзига хос таъриф бериш зарур. Тарихчи далил ва унинг ўзига хос жиҳатларига жид-дий эътибор беради. Жумладан, тадқиқотчининг бевосита изланишидан, манба устида ишлашидан мақсад катта. Чунки у маълум бир тарихий жараён, воқелик ёки ҳодиса ҳақидаги хулосаларини исбот қилиш, уни инкор қилиб бўлмайдиган даражада кўрсата билиш учун далилга тая- нади, далиддан иажот излайди. Бундай ҳолат тарихчи учун осон кечадиган ҳодиса эмас. У ўзига хос мураккабликлар-ни, қийинчиликларни, далил топиш билан боғлиқ бўлган машаққатни енгишни тақозо этади. Тарихий жараён, во қеалар силсиласи, инсоният ибтидосидан ҳозиргача да-вом этиб келаётган улкан аждодлар занжирининг ҳар бир ҳалқасини ўрганишда, уни тарихий, фалсафий, манти- қий, маънавий ва руҳий жиҳатдан яхлит ҳолда тадқиқ этищда ўзига хос далилларга таяиишни фаннинг ўзи, унинг методологияси долзарб қилиб қўяди.

Тарих фани ўзининг бир неча минг йиллик тараққиёт йўлида тарихий дапилга бўлган муносабатни аниқлашти-риб олиш учун анча-мунча мураккаб, илмий тафаккур, илмий билиш ва илмий хулосалар чиқариш тажрибасини ўтади. Тарих фани ибтидосида, албатта, тадқиқотчининг вазифаси фақат далил йиғиш деб ҳисобланган. Асотир-лар, ривоятлар, афсоналар асосида тарихни тасвирлаб беришдан илк илмий асосланган хулосаларга ўтиш дав-ридан бошлаб тарихчининг вазифаси мураккаблашиб бо-раверди. Жумладан, у «эртаклар тўқиш» дан конкрет воқе-ликни ўрганиш учун конкрет далил излаш мажбуриятини зиммасига олди. Бу эса осон эмас эди. Аста-секинлик билан далил ва унинг изоҳи ўртасида-ги зиддиятлар, қарашлар хилма-хиллиги юзага келди. Зо тан, ҳар қандай тарихчи ўз нуқтаи назари, ўз қарашлари, ўз манфаати орқали далилга ёндашади. Кимдир бир да- лилнинг оқ томонларини курса, бошқаси айни ана шу далилнинг қора томонларини кўради. Бунда тарих ҳақиқати тарозисининг гоҳ у, гоҳ бу палласи босиб кетиб, бир ёқдама фикрлар авж олади, тарих замон ёки ҳукмрон маф-кура қурбонига айланади. Учинчиси эса худди шу далил нинг оқ ва қора томонларини яхлит ҳолда воқелик моҳи-ятидан келиб чиқиб адолат ва ҳақиқат тенглигида тадқиқ этади. Тарих ана шу тарзда бутунлай оқҳам, бутунлай қора ҳам бўлмайди. Барча нуқсону фазилатлари, ёвузлигу эзгу-ликлари билан яхлит ҳолда инсон феъл-атворининг нати-жаси сифатида ифода этилади ва натижада тарих ҳақиқати юзага келади. Тарих фанининг илк тараққиёт даврида тарихчилар мавжуд реалликни изоҳлаш ёки тушунтиришдан боШ торт- дилар. Уларнинг назарида агар далилга изоҳ беришса, уни шарҳлашса, воқеликнинг моҳиятини очишса, тарих ўзи нинг объектив мазмунини йўқотар эмиш. Аслини олганда эса тадқиқотчининг илк текширувидан сўнг ҳар қандай далил ҳеч қачон мутлақо бетараф бўла олмайди. У ўз пози-циясига эга. Тарихий ҳақиқат сифатида ўз ҳукмини қўлдан бермайди. Тарихчи устидан ҳукмронлик қилади, тарихчи-ни

ўзига бўйсундиради. Тарихчи ўз-ўзидан далил, хужжат қулига айланади ва хулосалари исботини топгани сайин ўзини эркин ҳис эта бошлайди. Айрим тарихшунослар, хусусан, жаҳон тарихнависли-гида тарихий далилга реаллик сифатида қараб бўлмайди, деган фикрни биддиришади. Бундай қарашларга кўра ҳар қандай далил тарихчининг қарашлари ва хулосаларини маълум бир шаклга киритиб, қолипга солиб қўйиши мум-кин. Натижада унинг мазмуни ҳам, моҳияти ҳам ўзгаради. Бу, албатта, тўғри. Бироқ ҳар қандай тарихчи тарихий да лил устида ишлар экан, унинг изланишлари самараси далилнинг қай даражада асосли ёки асосли эмаслиги, у тегишли бўлган давр моҳиятини, силсилалар кўламини, тарихий жараён ва ижтимоий-сиёсий воқеликларни бу-тун моҳияти билан ўзида қай даражада акс этгани билан боғлиқ. Америкалик тарихшунос Э. Карр хулосаларига кўра ҳар қандай воқеа эмас, балки тарихий аҳамиятлиларигина та рихий далил бўлиши мумкин. Тадқиқотчи ўзи ўрганаётган давр тўғрисидаги маълумотларнинг максимал миқдорини билиши ва уларга эга бўлиши лозим. Унинг фикрича, та-рих бу изоҳ беришдир, тарихчи ва далил ўзаро тенглик муносабатида бўлиши лозим. Иккови ҳам ўз ҳукмига эга бўлмоғи керак. Тарихчи холисликка, далил эса воқелик-нинг асоси сифатида исботланганликка эга бўлмоғи дар-кор. Ана шунда кучлар нисбати тенг бўлади, бир-бирини назорат қилади, натижада холис хулоса вужудга келади. Карр бундай ҳолатни назарда тутиб, «Тарих — бу тарихчи ва далилнинг ўзаро алоқасига боғлиқ бўлган узлуксиз жа раён бўлиб, у ўтмиш ва бугун ўртасидаги туганмас муло- қотдир» 1 , дейди. Е. Топольский эса тарихий далилларни ўзгарувчан яхлит тизим сифатида ўрганиб, бу тизим дои мо ўзгариб, унга муносабатлар янгиланиб, дунёқарашлар кенгайиб боргани сари далил орқали воқелик моҳияти-нинг янгидан-янги қарралари очилиб бориши муқаррар-лигини айтади. Масаланинг мураккаб томони шундаки, манба устида ишлашнинг ўзига хос қийин томони шу билан белгила-надики, маълум бир даврга дойр улкан ҳужжатлар уюми, далиллар массаси орасидан энг долзарбини, энг асосли-

сини, ўша давр ва воқелик моқиятини тўлақонли ифода этган, ўзида мужассам этган далилни ажратиб олиш учун тарихчи ўша давр моҳиятини илмий-назарий жиҳатдан чуқур ўрганиши, уни чуқур ҳис қила олиши, қолаверса, интуиция қобилиятига эга бўлмоғи лозим. Ана шу қоби-лият орқали у далилнинг муҳим ёки муҳим эмаслигини ажрата олади. Сўнг унга суянган ҳодда ўз тушунчасини исбот қилади ва тарихий тафаккурнинг янги босқичини кашф этади. Тарихшуносликда объектив реаллик сифатидаги далил ва илмий далил ўртасидаги фарқни аниқлаб олиш зарур бўлади. Илмий далил — бу энди мавжуд воқеликнинг эмас, балки унинг ўзига хос шаклдаги акси ёки ифодасидир. Бошқача қилиб айтганда, объектив реалликка айланга-ни, расмий мақомга эга бўлганидир. Демак, объектив ре-алликдаги далил илмий реалликдаги далилга айлангач, у изоҳлар, шарҳлар орқали мазмунан чуқурлашган, моҳия-тан кенгайган бўлади. Ана шундан келиб чиқиб тарихчи Топольский тарихий далилни илмий таъмирлаш ёки тад қиқотчининг қайта ишлови натижасидир, деган фикрни илгари суради. Тарихий далилга муносабат ва уни таҳлил қилиш усул- лари ҳам турлича. Ана шу ёндашувлар хилма-хиллигидан келиб чиқиб айтиш мумкинки, биринчидан, тарихий да лил ҳеч қандай мафкуралар, қарашлар ва манфаатлар қур-бонига айланмаслиги, уларнинг таъсирида «таъмир» лан-маслиги лозим ва далилга ҳар қандай бўёқлар суртиб, унинг ўз моҳиятини йўқотмаслик зарур. Иккинчидан, бу гун тарихий далил ҳисобланмаган ёки муҳим ҳужжат си фатида қабул қилинмаган далил эртага бутунлигича тари хий далилга айланиши мумкин. Бу бир томондан тарихий тафаккур ва тарихни англаш асносида юзага келган эҳти-ёж бўлса, иккинчи томондан қайсидир тарихчи эътибор бермаган далил бошқа бир тарихчи томонидан моҳияти очилиб, муҳим бир воқеликка айланиши мумкин. Бу ҳам илмий тадқиқотнинг ўзи хос қонунияти. Зотан, ҳамма тад-Қиқотчи ҳам бир хил фикрламайди, бир хил илмий сало-ҳиятга, бир хил назарий тайёргарлик ва кўникмага эта эмас. Ана шу илмий ҳақиқатдан келиб чиқиб айтиш мум-кинки, маълум бир тадқиқотчи

сезмаган муайян далил устида бошқа тадқиқотчи иш олиб бориб, кутилмаган янгиликка эришиши мумкин. Яна шундай ҳодисалар юз берадики, тарих фанида маъ лум бир муҳим далил узоқ вақт давомида ҳеч кимнинг назарига тушмайди. Қайсидир ҳужжатлар орасида қолиб кетади. Ёки бошқа бир манбалар орасида тарихий тақдир тақозоси билан бошқа бир ҳудуддаги архивларда сақла-ниши мумкин. Бирмунча вақт ўтгач, у тасодифий ҳодда ёки изчил изланишлар натижасида юзага чиқиб, маълум бир воқелик ҳақидаги шаклланган хулосаларни бугунлай ўзгартириб юбориши мумкин. Тарихчи нафакат тарихий далиллар ҳақидаги билимга эга бўлиши, балки ушбу маълумот унга нима бера олиши, бу топилган далил қай даражада асосли ёки асосли эмас-лиги, тарихий тараққиетда қай даражада муҳим аҳамиятга эга бўлганлиги ҳақидаги мантиқий-фалсафий тафаккурга ҳам эга бўлмоғи лозим. Далилга асосланган маълумотлар- нинг холислиги тарихчининг билим савияси, дунёқараши, далил устида ишлаш салоҳияти билан ҳам боғлиқ. Тарихчининг билим даражаси, савияси ҳар бир да лилни ўз ўрни билан бошқа далиллар занжирига улаш, уларнинг узвийлиги, хронологик кетма- кетлиги, воқелик моҳиятини очишга хизмат қила олиши сингари омиллар-га қай даражада эътибор бермоғи билан ҳам баҳоланади. Зотан, ҳар қандай тарихий жараён моҳияти, тарихий та факкур ҳисоб-китоблар, рақамлар Йиғиндиси ва кетма-кетлиги, изчиллиги ва бир-бирини тўлдириши билан бирга воқеа ва ҳодисалар ривожланиши орқали юзага келаётган ҳаракат жараёнида ўзини намоён этмоғи лозим. Тарихчи М. Покровский тарихий далилларни тўплаш, улар устида ишлаш ва маълум бир хулосаларга келишда, илмий тадқиқотлар савиясини кўтариш, уларнинг тари хий тафаккур шаклланишидаги ролини оширишда тари хий далил категориясига алоҳида эътибор беради. Қачон-ки далиллар ўртасидаги ҳақиқий боғлиқлик, узвийлик, бир-бирини тўлдириш ҳолати

мавжуд эмас экан, далил-нинг келиб чиқиши шубҳали, илмий тадқиқотлар нати-жаси эса мавҳум бўлиб қолаверади. Далилнинг холислик даражаси тарихий жараёнга на-қадар боғлиқлигидан келиб чиқади ва ана шу боғлиқлик-нинг моҳиятини ўрганар экан, Покровский уни турлича номлайди. Жумладан, «Муҳим далил», «Биринчи даража- ли далил» ва бошқалар'. Унинг хулосаларига кўра далилни тиклаш ва текширишдаги илк қоралама иш ғоятда катта масъулият ва меҳнатни талаб қилади. Ю. Францевнинг таъ- кидлашича «фақат далилларни йиғиш билан шуғулланув-чи тарих фани йўқ. Бироқ далилнинг баҳоси нима? Бу мавжуд объектив боғлиқтикка асосланган тарихий ҳақиқат билан белгиланади», дейди. Айрим ҳолларда Францев хулосаларига унчалик мое кел- майдиган жиҳатлар ҳам юзага келади. Бу бевосита воқеалар хроникаси, маълум бир масалаларга дойр рақамлар ва са-налар тўпламини яратиш каби «тарихчилик» билан боғлиқ. Бироқ бугунги тарих фани тараққиёти, унинг мезонлари ва талаблари нуқтаи назардан Караганда бундай ҳолатлар ўзини оқламайди. Тарих фани фан сифатида инсон тафак-кури, феъл-атвори, хатти- ҳаракатининг маҳсули экан, ҳар қандай далил умуммиллий тараққиётга дахлдор воқелик ортидаги манфаатлар моҳиятини ўзида ифода этмоғи ло зим, Ана шунда тарихий далил ўзини оқлаган бўлади. Тарих ҳақиқатини ва илмий ҳақиқатни бузувчи, реал тарихий жараённи ўз манфаатига мое равищда талқин қилувчи сох- та тадқиқотларга йўл бермайди. Қолаверса, тарих фанига оид ҳар қандай тадқиқот илмий-назарий таҳлил, аниқ ме-тодологияга асосланган фикр, энг муҳими, илмий янги-лиги ва ўга холислиги билан баҳоланади Тарихий далилнинг яна бир тури бу бевосита тарихий манба ҳисобланади. Манбалар ўз навбатида ўз даври моҳи- ятини бирмунча конкретроқ, бирмунча аниқроқ ва реал-роқ ифода этади. Уларнинг айримлари илмий асосланган бўлса, бир қисми муҳим ҳаётий аҳамият касб этади.

Тарихий тадқиқот учун зарур бўлган, инсоният тари-хини ўрганишга хизмат қиладиган ҳар қандай ҳужжат, қўлёзма, адабиёт, санъат, бадиий ёки маданий ёдгорлик-лар манба бўлиши мумкин. Бироқ ана шу манбалар устида ишлаш алоҳида ихтисосликни, алоҳида тайёргарликни, ўзига хос қобилият ва кўникмани тақозо этади. Тарихий тадқиқотнинг муваффақияти фақат бир ман ба устида ишлаш бил ангина белгиланмайди. У ўзаро бир-бирини бойитадитан, бир-бирини тўлдирадиган, маълум бир тарихий давр ҳақида тўла тасаввур берадиган турли-туман манбалар қаторида ҳар хил олинган жиҳозлар, бу-юмлар ҳам хизмат қилади. Табиийки, илмий тадқиқотда қанчалик хилма-хил ва кенг кўламли манбалардан фой-даланилса, тадқиқотчининг хулосалари шунчалик ишонч-ли, илмий асосланган, ҳаёт ҳақиқатига мое бўлади. Ана шу тайёргарлик ва билим даражаси бевосита далиллар ва таҳлилларнинг синтези сифатида тарихий воқелик ман-тиғини очади, тарихий тафаккур орқали тарихни фалса-фий англаш ва ифода этиш имконини беради. Масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Тарихчи манба лар уюми орасида юриб қайси манба муҳим ё муҳим эмас- лигини ажрата олмаслиги мумкин. Бу тадқиқотчидан ало ҳида билимни, у ўрганаётган тарихий давр моҳиятини қай даражада ўрганганлигини тақозо этади. Демакки, ўзини унга қай даражада тайёрлаганлиги билан ҳам боғлиқ. Ҳар қандай тарихчи-тадқиқотчи аниқ вазиятни ўрган-май туриб, тарихий манбанинг муҳим ёки муҳим эмасли- гини белгилаши қийин. Тарихчи ўтмишни ўрганиши ва та рихий воқеликка холис баҳо бера олиши учун бир неча йўналишлар ва соҳаларни билиши, уларнинг имкониятла- ридан унумли фойдалана олиши лозим бўлади. Жумладан: — полеография — маълумотларни ўрганадиган, тўплай- диган, тартибга соладиган, қадимга қўлёзма манбаларни расмиилаштирадиган соҳа; - сфрагистика ва геральдика - турли даврларга, под- шоликлар ва хоқонликларга хос бўлган муҳр ва тамғалар-ни ўрганадиган соҳа; - дипломатика - расмий ҳужжатлар, турли ёзишма-лар, хабар

алмашувлар ҳакидаги маълумотларни, улар нинг тўғри ё нотўғрилигини тадқиқ этадиган йўналиш; - эпиграфика - устки ёзувлар, лавҳалар, безаклар, осори атиқалар пештоқларида, ёдгорлик тошларида би-тилган ҳамда турли мозаика шаклидаги нақшбоп ёзувлар-ни, санъат намунаси бўлган битикларни тадқиқ этиш; - нумизматика - турли даврларга хос бўлган пуллар ва тангаларни ўрганадиган соха; - хронология ва метрология - тадқиқот объекта сифа тида қабул қилинган халқ, минтақа, мамлакатга хос бўлган ўлчов бирликларини ўрганадиган соҳа; - археография - китобат, ноширчилик, қўлёзмалар-ни безаш ва кўчириш, нусхасини кўпайтириш, хаттотлик санъати билан боғлиқ бўлган манбаларнинг нашр этали-ши қоидаларини тадқиқ этадиган соҳа ва бошқалар. Ҳар қандай тарихий манба, қай даражадалигидан қатьи назар, улкан тарихий ёдгорлик ҳисобланади ва у ўз дав-рининг моҳиятини ўзида акс этгиради. Бошқача қилиб айт-ганда, манба ўзида тарихий, ижтимоий, сиёсий ва маъ-навий воқеликни мужассам этади. Зотан, ҳар қандай ман ба ўз даврининг мазмуни ва ҳукмрон юялар моҳиятининг кўзгусидир. Ҳақиқий ҳаёт ҳамиша ҳар қандай далил, ҳужжат ёки манбадан кўра кенгроқ мазмунга эга бўлади. Ҳаётнинг сер- қирралиги, тафаккурнинг чексизлиги, воқеликка муно-сабатнинг турличалиги, фикрларнинг хилма- хиллиги бу-тун кўлами билан бир манбага жойлашиши мумкин эмас. Шунинг учун ҳам манба устида ишлаш жараёнида мав-жуд ижтимоий-сиёсий жараён, унинг оқибатида юзага келган воқеликлар ҳамда унинг мантиғи, мазмуни ва мо- ҳияти манбадан кўра кенгроқ эканлигини назарда тутиб, унинг кднчалик тўлиқ бўлмасин нисбий эканлигини ҳам унутмаслик лозим. Фақат манбалар атрофида фикр юри-тиш билангина тарих ҳақиқатини тиклаб бўлмайди ва та рихий тафаккурни шакллантириш бир ёқлама бўлиб

қолаверади. Ана шу ҳолатдан келиб чиқаб Е.Топольский тарихчининг тадқиқот ишларини қуйидаги тартибда олиб боришни таклиф қилади: - тадқиқот доирасини танлаш; — масалаларнинг долзарблигини ажратиш; — манбаларни муаммоларни тадқиқ қилиш учун тўплаш; — манбадан олинган маълумотларни ўқиш ва ўзлаш-тириш; — ташқи танқид; — ички танқид; - манбада ўртача маълумотга эта бўлмаган далиллар-ни тиклаш; - юқоридагининг акс ҳолати; - далиллар ўртасидаги боғлиқлик сабабини аниқлаш; - қонуниятларни тиклаш; — тадқиқотчи саволларига жавоб топиши; - тарихий далиллар баҳоси 1 . Демак, тарихий далил ва илмий таҳлил тушунчалари ўзаро боғлиқ бўлган, бир-бирини тўлдириб борадиган яхлит жараён. Таҳлил жараёни бевосита илмий тафакқур, фикрлаш ва англаш орқали тарихий, мантиқий, антро пологах, географик, демографик ҳамда фалсафий қараш- лар умумлашмасй сифатидаги мушоҳадалар тизимидир. Ана шу яхлит тизим моҳияти, илмий асосланганлик даражаси тарихий далил, тарихий воқелик ёки ҳодисалар моҳияти ни нечоғли тушуниш ва холис баҳолаш билан боғлиқ. Тарихий дунёқараш ва тарих фалсафаси Дунёқараш — бу дунёни яхлитлигича англаш, унинг сир-синоатини қайсидир даражада тушуниш, шахснинг ана шу олам ичра ўз ўрнини англаб етишга ҳаракат қил-ган ҳолда ҳаққонийликни маънавий-маърифий ва амалий жиҳатдан идрок қилишининг натижасидир. Бошқача қилиб айтганда, дунёқараш инсоннинг атроф-муҳитга муноса-бати, ҳаётдаги ўрни ва позицияси, инсонлик моҳияти, одам ва олам ҳақидаги қарашлари инъикосидир. Инсон мавжудлигини, маъно ва мақсадларини аниқлаш, инсон -

нинг борлиғи, унинг яшаш мазмуни ва моҳиятини ўрга-ниш, шу асосда кишилик дунёсига баҳо беришга инти- лиш тарихий-ижтимоий дунёқарашнинг асл моҳиятини белгилайди. Тарихий дунёқараш эса кишилик ўтмиши билан боғлиқ бўлган, уни ўрганиш жараёнида юзага кел-ган қарашлар тизимидир. Аслини олганда ҳар қандай дунёқарашда ижтимоий ҳаёт моҳияти уфуриб туради. У айни ана шу ижтимоий ҳаёт орқали озиқланади, ривожланади ва камолотга етади. Дунёқараш ҳар бир инсоннинг ўзига хос имконияти, био логик, физиологах, ирсий, руҳий ва маънавий камолот даражаси, ақлий имкониятлари доирасида бўлади. Алоҳи-да шахсларнинг дунёқараши орқали яхлит жамият дунё-караши вужудга келади ва у ижтимоий-маданий ҳаётни ҳаракатлантирувчи куч сифатида ўзини намоён этади. Ана шу дунёкарашлар уйғунлиги асосида ижтимоий фикр ва яҳлит жамият тафаккурй шаклланади ҳамда унинг қатла-рида у ёки бу тарихий даврнинг руҳияти, моҳияти, маз муни, ўзига хос дунёси акс этади. Тарихий дунёқараш ижтимоий фикр орқали ижтимоий ҳаёт ва жамият тари хий тараққиёти, унинг босқичлари ҳақидага тасаввурлар асосида вужудга келади. Дунёқарашнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шун-даки, у одам ва олам, инсон ва табиат, алоҳида индивид ва жамият ўртасидаги муносабатларни, қарашлар ва ёнда-шувларни ўзида мужассам этади. Жамият миқёсида эса ижтимоий фикр сифатида умумлашган тасаввурларнинг кўламини ва мохиятини ўзида ифода килади. Ҳар қандай даврда вужудга келган дунёқараш, албат-та, табиий равишда қайсидир даражада дунёнинг ярати-лиши, унинг ривожланиш омиллари, сир- синоати, унда инсоннинг пайдо бўлиш ва шаклланиш омиллари, ин соннинг мўъжизавий олами каби муаммолар атрофидаги дастлабки тасаввурларга бориб тақалади. Ана шу ҳолатда ўз-ўзидан инсонда тарихга қизиқиш, тарих моҳиятини билишга интилиш эҳтиёжи юзага келади. Бу бевосита та рихий ва инсоният тараққиёти босқичларини фалсафий идрок этиш, фалсафий

тушуниш ва фалсафий хулосалар орқали мантиқий хулосаларга келиш имконини беради. Баъзи ҳолларда дунёқараш ташқи дунёнинг яхлитли-ги, унинг бир бутунлиги ва бу дунёни севинчу изтиробла-ри, эзгулигию ёвузликлари билан яхлитлигича англаш билан бир қаторда инсоннинг табиий ва ижтимоий имко-ниятлари, генетик жиҳатдан фикрлашга қодир бўлган жонзот сифатида тарихий реалликларга ҳам йўналтири-ши мумкин. Ана шу шаклда илк мифологик дунёқараш-дан тортиб то бугунги шаклланган фалсафий дунёқараш-гача бўлган узлуксиз, тадрижий, доимий ўзини ўзи бойи-тиб, тўлдириб бораётган инсоният ақли ва закосининг мўъжизаси сифатида ўзини намоён этаётган дунёқараш-лар давомийлиги, ворисийлиги, шажараларининг узвийлиги кўзга яққол ташланади. Дунёқарашларнинг хилма-хиллиги, уларнинг асосли ё асосли эмаслиги доимий мунозара майдонига айланган. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб инсоният ҳамиша тасав-вурлар ва дунёқарашларнинг қай даражада реал ё нореал-лиги, уларнинг тўғри ё нотўғрилиги туғрисида фикрлай-ди. Ҳар қандай дунёқараш бир вақтнинг ўзида ҳам илмий, ҳам ноилмий бўлиши мумкин. Шу билан бирга унга иж тимоий йўналиши, моҳияти ва мазмуни, кадру қиммати юзасидан ҳам баҳо беришимиз мумкин. Бу ҳолатга, ай-ниқса, инсоният ўтмиши, тараққиёти, ривожланиш омил-лари, унинг эволющгон босқичлари хусусида фикр бор-ганда алоҳида эътибор беришга тўғри келади. Тарихнинг мазмун-моҳияти хусусидаги фикр-мулоҳа-залар уни фалсафий идрок этиш билан бирга маънавий маданиятнинг турли шаклларида намоён бўлиши, дунёни яна ҳам чуқурроқ англаш, хусусан, инсон оламини бутун кенгликлари ва қирралари билан тушуниш предметига айланмоғи лозим. Тарихий дунёқарашнинг илмий, дунё-вий фалсафа категорияси сифатидаги мавқеи унда инсон қай даражада акс этгани, аниқроғи, тарихий жараёнга қай даражада иштирок этганини ифодалагани билан белгила-нади. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, та рих алоҳида халқлар, миллатлар бўладими ёки умуминсо-ният тақдирига дахлдор

бўладими, тараққиётнинг яхлит жараёни сифатида яратилиши биланоқ унинг моҳиятида дунёвий мазмун пайдо бўлади. Тарихни фалсафий англаш, уни дунёқарашлар ва та-факкурасосида тушуниш, мушоҳада этишнинг муҳим ху-сусиятларидан бири унинг назарийлиги, фалсафий ид рок ва мантиқий хулосага асосланганлигидир. Бу тарихий тафаккур орқали шаклланган тарих фалсафаси фанининг табиатидан келиб чиқадиган ҳодиса. Чунки фалсафа дунё вий муаммоларни назарий мушоҳадалар, муҳокамалар, мунозаралар орқали ҳал қилар экан, тарихий жараён таҳ-лили натижасида тарих фалсафаси пайдо бўлади. Шунинг натижасида юзага келган ўз хулоса ва умумлашмаларини мантиқан асослаб беради. Ана шу асосда, демак, маълум бир давр, тарихий жараён ёки воқеа ва ҳодисалар тарих фани нуқтаи назаридан ўрганилиб, унинг атрофида му - шоҳада қила бошлашнинг ўзи тарих фалсафасининг де-бочасидир. Тарих фалсафаси фалсафанинг кенг маънода инсон нинг маънавий, ахлоқий, руҳий ва ҳис-туйғулари асоси-даги кўникмалари орқали оламни идрок этиш, тарихий воқеликни илмий англашдаги ва уни амалий-маънавий ўзлаштиришдаги ўзига хос илмий билимлар тизимидир. Дунёни англаш ва тушуниш, олам ранг-баранглигини ва бутун моҳиятини идрок этиш шакллари ичида фақат тарих фалсафасигина тарихни англаш масаласита наза рий жиҳатдан ёндашади. У тарих фани орқали маълум бўлган инсоният тараққиёти жараёнлари ҳақидаги билим-ларни, қадр-қимматини, маънавий-ахлоқий ва амалий натижаларини тадқиқ этади ва етарли фалсафий хулоса ларга келади. Тарихни англашнинг ана шундай соф инсо-ний моҳияти хусусида гапирар экан, М. Мамардашвили тарих фалсафаси ва тарихни ўрганиш муаммолари ҳақида фикр юритиб, «Дунёнинг яратилиши ва тарихнинг маз муни инсон моҳиятининг бир кисмидир. Инсон моҳияти эса унинг инсон сифатида шаклланишидадир, инсон бўлмоғидадир» 1 , - дейди. Демак, ўтмишни ўрганишга дахлдор бўлтан тарихий билим фалсафий мушоҳада орқали дунёнинг яратилиши, кишилик оламининг ибтидоси ва бу

узундан-узоқ тарих-нинг сир-синоатини инсон моҳияти орқали очиш билан ўз мақомини эгаллайди ва тарих фалсафасига айланади. Инсоният дунёсининг, кишилик жамиятининг моҳияти эса алоҳида-алоҳида индивидларнинг инсон сифатида қай даражада шаклланганлиги, аниқроғи, бу чексизликдаги шаклланиш босқичларида яшаган одамларнинг қай дара- жадаги инсон эканлигини ўрганиш ва асосли баҳолаш билан боғлиқ. Инсоният тарихи ва уни фалсафий идрок этиш бора-сида гапирар эканмиз, тарихнинг мазмунига инсоннинг моҳияти, унинг анъанавий узвийлиги, давомийлиги ва истиқбол билан боғлиқлиги нуқтаи назаридан ёндашмо- ғимиз лозим. Айни тарих моҳияти «ўтмиш — бугун — ис тиқбол» формуласининг фалсафий-мантиқий ечимини нечоғли топганимиз билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам ушбу муаммога эътибор берган донишмандларнинг хулосала-рида у ёки бу даврнинг ҳис-туйғулари, эҳтирослари, бош-қача қилиб айтганда, қалб ҳарорати уфуриб туради. Демак, тарихчи маълум бир давр ёки умуман инсони ят тарихи ҳақида гапирар экан, ўз таассуроти, дунёқара-ши, ўз тушунчаси ва ўзига хос таҳлил қилиш даражаси нуқтаи назаридан баҳо беради. У тарихий воқеликни ўз ақлий имконияти доирасида тушунади. Ўз мушоҳада май-дони орқали англайди ва шундай баён этади. Ана шу нуқ таи назардан қараганда бизнинг хулосаларимизга ҳам айни бир шахснинг ўз нуқтаи назари, ўз хулосалари деб қараш мумкин. Албатга, айни шу мунозарада бошқа одам маса-лани бошқача қўйиши, бошқача идрок этиши, бошқача тасаввур қилиши ва унинг ечимини топишда бошқача ёндашиши ҳамда ўз хулосаларини бошқача ифодалаши мумкин. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб, умуман инсоннинг ақл-идроки тарих моҳиятини бутун яхлитлигича англай олар-микан, унинг бир бутунлигига ва шаклан хилма-хилли-гига, қарама-қаршиликларга, зиддиятларга бойлигига, моҳиятанинг бетакрор ва ранг-баранглигига нималар асос бўлиши мумкин, тарихнинг гуманистик, ижтимоий маз-муни ва йўналиши нималардан иборат, деган кўпдан-кўп саволларга тўла-тўкис жавоб бера оладими, деган муам -

мога дуч келамиз. Афсуски, бу муаммо ҳали-бери ўз ечи мини топтани йўқ ва бундан кейин ҳам муаммолигича қолса керак. Чунки тарих моҳияти инсон ва ҳаёт каби шу даражада кенг, шу даражада хилма-хил ва ранг-барангки, у баъзан мазмунан бир-бирини инкор қиладиган, бир-бирини рад этадиган ҳиссиёт ва туйғулар оламики, уни бус-бутунлигича англаш ва унта қатьий таъриф бериш амри маҳол. Бироқ уни бутун кўлами, салмоғи ва моҳияти би - лан англашга интилиш юксак маънавий эҳтиёждир, ин соният истиқболи ва тараққиётининг мабаидир. Ҳар қандай шароитда ҳам тарихни англащда унинг таш- килотчиси ва фаол иштирокчиси, бошқача қилиб айтган да субъекта бўлган инсон қобилиятини, ақл-закосини, интеллектуал имкониятларини ва умуман яхлит олганда инсоний қадриятларини билиш учун ва унта холис баҳо бериш учун фикрга айланаётган қарашлар тўғри асослан-ган негиз туфайлигина шаклланиши мумкин. Ана шундай фикр ва хулосалар инсон орқали тарихий жараёнларнинг гуманистик моҳиятини, умуминсоний қадриятларини ва йўналишларини бирмунча қамраб олмоғи мумкин. Яхлит инсоният тарихини ўрганиш хусусида ran бо-рар экан, у энг аввало турли маданиятларнинг ўзаро таъ-сири ва алоқадорлиги туфайли юзага келганлигини ино-батга олиш орқали моҳиятини очиш мумкин. Ушбу илмий ҳақиқат эса макон ва замондагина ўз ифодасини топади. Чунки ҳар қандай замонда, ҳар қандай маконда маълум бир ҳудудда шаклланган, ўз ҳудуди тараққиёти, ижтимо ий ҳаёт эҳтиёжлари нуқтаи назаридан вужудга келган қарашлар, манфаатлар ва уларни ўзида ифода этган яхлит маданият дунёга келадики, тарихни ўрганиш ва англащда унга эътибор бермасликнинг иложи йўқ. Бугунги кунда инсоният иқтисодий, ижтимоий, сиё-сий ва маданий эҳтиёжлар муштараклиги ва ўзаро дахл- дорлиги туфайли яхлитдир. Лекин бу умумий дунёвий бир- лик, биринчидан, дарров ўзича дунёга келгани йўқ. У кўп асрлик, балки кўп минг йиллик тарихий тараққиётимиз инъикосидир. Иккинчидан, бу тарихий бирлик оствда ҳар бир халқ, ҳар бир давлат,

қолаверса, ҳар бир минтақа миллий манфаатларининг устуворлиги ҳам борки, бунга алоҳида эътибор бермоқ лозим. Демак, бугунги цивилизация, XXI аср тараққиёти нуқ-таи назаридан зарурий эҳтиёжга айланган дунёвий интег рация айни пайтда ҳам умумий ва ҳам хусусий моҳиятга эга. Ундан ҳар бир халқ, ҳар бир давлат, ҳар бир жамият ўзича манфаатдор. Дунё яхлит олганда умумий манфаат-лар уюшмасидир. Агар у аксинча мазмун касб этиб, ман-фаатлар тўқнашуви оламига айланадиган бўлса, бу энди янги давр цивилизациясининг таназзули билан боғлиқ бўлган ғоят хатарли ижтимоий-тарихий ҳодисадир. Н. Конрад «Инсоният тарихи — бу қандайдир жонсиз жараён эмас. У жудаям конкрет ҳолда ўз тутумига эга бўлган алоҳида халқлар фаолиятининг бирлашуви билан шакл-ланади. Лекин шу билан бир вақтда кўпинча тарихий жа-раёнларнинг мазмуни битга халқнинг тарихига тааллуқли бўлиб кўринса- да, у том маънода фақат умумбашарий та-рих туфайлигина очилади» 1 , - дейди. Ушбу фикрни англашда инсоният босиб ўтган бир неча минг йиллик тарихий йўл, тарихий ҳодисаларнинг маз муни ёрдам беради ва унинг исботига айланади. Тарихнинг мазмун-моҳияти бевосита тарихий борлиқ ва унинг бутун кўламини англаш, унга объектив ёнда-шиш ва фалсафий-мантиқий мушоҳадаларнинг қай дара-жада шаклланганлиги орқалигина умуминсоният ютуғига ёки умуминсоний қадриятга айланади. Умуман олганда мав- жудот сифатида инсон олами ўтмиш билан алоқадорлик-ни ҳис қилиш, бугунги кун хусусида қайғуриш ва кела-жакка доимий эҳтиёж билан интилиш каби изчил ва тад-рижий жараёндир. У ана шундай тарихни англаш каби мураккаб маънавий-ахлоқ^й, маърифий-руҳий жараёнда ўзини намоён этади, ирода кучини кўрсатади ва ундан тегишли хулосалар чиқариш орқали истиқбол моҳиятини англайди. Ҳар қандай индивид ўзига хос бўлган ижтимоий ҳаёт, ўз манфаатларига тўғри келадиган жамият қуради. Ана шу жиҳатдан олиб қараганда тарихни англашда, унга баҳо беришда ҳам ўз ақл-заковати ва

дунёқараши орқали ёнда-шади. Демак, тарихга тўғри баҳо бериш учун энг аввало инсон том маънодаги инсонга айланиши лозим. Бошқача қилиб айтганда, комил инсон бўлмоқ бу ўтмиш, бугун ва келажак билан чамбарчас боғлиқ бўлган яхлит ва зарурий эхтиёждир. Аслини олганда тарихий билимларнинг фалсафий сал-моғи ҳам худди ана шунда. Умумбашарий тарих моҳияти билан боғлиқ ҳолда ҳар бир тарихий жараён, тарихий ҳоди- са ва воқеаларни тафаккур орқали кўра олиш бу фалса фий мушоҳада қилмоқ демакдир. Тарих фалсафаси билан шуғулланадиганлар учун эса тарихнинг мазмунини мушо ҳада қилишдан ҳам ортиқроқ мураккаб иш йўқ. У тарихий билимларни умуминсоний қадриятлар орқали ривожлан-тириб, инсоният тарихи хусусидаги ўзига хос қарашлар-ни илгари суради. Тарихий тараққиёт босқичларини ва умуман инсони ят тарихини ўрганиш жараёнида хозиргача мавжуд бўлган қолиплар ва меъёрларга таяниш илмий тараққиёт йўлини тўсиб қолади. Фалсафий мушоҳадаларни чеклаб, фикрий маҳдудликка олиб келади. Демак, ҳар қандай замонда та - рихий жараёнга муносабатда ҳозиргача мавжуд бўлган фан ютуқлари динамикасидан, унинг ривожлантириш тенден-циясидан ва натижаларидан келиб чиқиб, мавжуд хуло-саларни ривожлантириш бугунги фан тақозосидир. Умумбашарий тарихий жараёнларнинг яхлит интер-претацияси доимо тадрижий равишда фикрлар изчилли-гини тақозо этади. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб тадқи-қотчи тарих манзарасини чизар экан, унинг атрофида мушохдаа қилар экан, мавжуд назарий концегщиялар би лан қиёслаб, ўтмишнинг номаълум жиҳатларини, очил-маган қирраларини очмоғи ва уни фалсафий тафаккур ор қали ифода этмоғи лозим. Натижада баъзи бир ҳолларда тарихнинг мазмуни кенгайиб, уни янгича тадқиқ этиш орқали айрим эскирган, моҳиятини йўқотган қарашларга нуқта қўйилса, бошқа бир илғор қарашларнинг ривожла-нишига, асосли равишда тараққий топишига замин яра-тилади. Тарихни англаш ва инсоният тарихини ўрганиш жараёнила

фалсафа ўзини бутунлай глобаллиги билан та рихчи-таҳлилчи ролида ўзини намоён қилади. Умумбаша- рий, алоҳида мамлакат ёки халқлар тарихи муаммолари билан шуғулланишдан қатьи назар файласуф ва мутахас-сислар ўртасида ўзаро фикрий яқинлик, қарашлараро интеграциянинг янги шакллари вужудга келадики, бу бе-восита тарихий билимлар даражасининг янги уфқларини очиб беради. Лекин ҳар қандай тадқиқотчи қанчалик ўз шахеий та рихий тафаккури, ғоялари ва умумлашмаларига эга бўлма-син, фақатгина гносеологик, назарий-методологик асос-ларга суяниб қолмасдан, қадриятлар тизими ва умумин-соний иивилизациялар моҳиятидан келиб чиқиб фикрла-ши лозим. Миллий фалсафа миллий тафаккурни, миллий дунёқа- раш, феъл-атвор ва рухиятни ўзида мужассам этади. Зотан, миллий тарих ҳам моҳиятан худди шундай. Миллий тафак- кур эса миллий анъаналар, миллий маданият даражасига кўтарилган турмуш тарзи, акдцалар ва гоялар инъикоси- дир. Ана шу нуқтаи назардан Караганда узбек миллий фал- сафаси бу яхлит миллий феноменга айланган, минг йил-лар мобайнида шаклланган узуксиз ижтимоий тараққиёт ва тарихий босқичлар мазмун-моҳиятидан келиб чиқади. Кент маънода эса фалсафа маданиятнинг юраги. У инсон қалби сингари реал ҳаётга, ижтимоий воқелликка нисба-тан руҳий-амалий феъл-атворларнинг, хатти-ҳаракатлар- нинг иатижаларини кайд қилади. Унинг атрофида мушоҳа- да юритади, фикрлайди, қувонади ёки изтироб чекади. Ана шу жараённинг яхлит, шаклланган, хулосаланган даража-си фалсафий моҳиятдир. Агар тарихга, аниқроғи, унинг моҳиятига ана шу нуқтаи назардан ёндашадиган бўлсак, тарих фақат инсон хатти-ҳаракатларининг, манфаатлари-нинг натижалари, объектив жараёнгина эмас, балки қад риятлар моҳияти даражасига кўтарилади. Инсониятнинг давомийлиги ва бу шажаранинг узлук- сизлиги авлоддан- авлодга ўтувчи маданиятлар давомийли-гини таъминлайди. Бу бевосита инсоннинг ўзи яшаб турган даврдаги замонавий қадриятлар мажмуасига ижодий ёнда-шибгина қолмасдан, ўтмишга ҳам мурожаат қилиб туриш-га,

мавҳум, сирли, синоатли, айни пайтда шукуҳли ва баъ-зан изтиробли маданий-тарихий дунё сабоқларини олишга эҳтиёж сезади. Уларни бугунги кун талаблари билан солиш- тириб, ўз истиқболи хусусидаги хулосаларига аниқлик ки- ритади. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, тарих мазмуни хусусида ўйлар экан, инсон доимий равишда ижтимоий шарт- шароитларнинг қадриятларини ва дунё-вий йўналтирилганлигини ич-ичидан ҳис этади ва уни ўз амалий фаолиятида намоён қилади. Бугунги дунё муаммолари ва унинг истиқболи хусуси да ўйлар эканмиз, инсоният яшаш учун кураш ва Ер сайё-расида ҳаёт деган олий қадриятни асраш йўлларини қиди- ришга ҳар галгидан кўра кўпроқ интилаётганига гувоҳ бўла- миз. Бу бугунги дунёнинг мураккаб ижтимоий-сиёсиЙ, та рихий жараёнларининг боришида янгича муносабатлар-дан келиб чиқмоқца. Натижада айни ана шу интилишлар сайёрамизда яшаётган олти миллиард инсоннинг бутун манфаатларига мое келувчи қадриятли, мақсадли мўлжал- лар моҳиятини касб этмоқца. Бу ўз-ўзидан замонавийлик, бугунги кун муаммолари ва истиқбол к^ёфасини белги-лаш билан боғлиқ бўлган т&отш тарихий тараққиёт бос-қичларида тўпланган тажрибаларни бирмунча чуқурроқ ўрганишни ҳам тақозо этади. Бу эса бугунги кунда шакл-ланаётган янгича тафаккурнинг миқёслари ва унинг асо-си бўлган инсон ҳаётини сақлаб қолиш, шахенинг ўзини ўзи эркин такомиллаштириши, комилликка интилиши, демократик ҳаёт, маданият дунёси ва маънавий олам та-раққиёти, ҳақиқат, гўзаллик, шафкат каби юксак қадри-ятларни англай олиши билан боғлиқ бўлмоқда. Бу бевоси та турли низо ва урушлардан воз кечиб, маданиятлараро интефация, мамлакатлараро ва халқлараро муштараклик орқали тинчлик маданиятига эришишни тақозо этмоқда. Бугунги кунда ўтмиш сабоқтарини ўрганишга эҳтиёж тобора кучайиб бораётганининг ўзига хос асослари бор. Бу бевосита инсониятнинг тарихий тажрибасини ўрганиш, ҳаёт мантиғини англаш билан боғлиқ бўлган серқирра ва мураккаб жараёндир. У орқали тарихнинг мазмунига на зар ташланиб, мавжуд тасаввурларга ўзгартишлар кири-тилади. Қарашлар янгиланади.

Муносабатларнинг янги йўналишларини излашга даъват этади. Бошқача қилиб айтганда, тарихий тажриба ижтимоий дунёни инсон то-монидан маънавий, маърифий, руҳий, амалий ўзлаШТИриш ва билишнинг янги боскичини очиб беради. Натижа-да нафақат билимлар, балки қадриятлар қақидаги тасав-вурлар ҳам ўзига хос шаклланиш жараёнини бошидан ке- чиради. Мутахассисларнинг хулосаларига кўра ўтмишни анг-лашга дойр фалсафий билимлар ва қадриятлар бевосита тарихий ҳодисаларни кузатиш, уларни таҳлил этиш ва зарур хулосалар чиқариш натижасида юзага келади. Тарихий тажриба, тарихий жараёнлардан чиқарила-диган хулосалар фақатгина билимлар ва қадриятлар стан дарта бўлибгина қолмай, шу билан бирга дунёни амалий жиҳатдан ўзлаштириш жараёнида ҳам маънавий қудрат вазифасини бажаради. Натижада инсоннинг яратувчилик, бунёдкорлик имкониятлари кенгаяди, аниқроғи, уни руҳ- лантирувчи, илҳомлантирувчи, даъват этувчи восита ро- лини бажаради. Бироқ тарихий тажрибага ва жараёнларга ёндашувлар турлича бўлиши мумкин. Уларни ҳар ким ўзича қабул қилади ва ўзича хулосага келади. Бу яхлит олганда инсоният ўтми- ши ҳақидаги тарихий билимлар, жумладан, тарих фалса-фаси ҳам мутлақ ҳақиқат ёки якунловчи хулоса эмас, бал ки нисбий, вақт ўтгани сайин тизимли тарзда ривожла- ниб, такомиллашиб борадиган узлуксиз жараёндир. Ана щу ҳолатдан келиб чиқиб, М. Бахтин «Яхлит, умумий, ягона мазмуннинг ўзи бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун ҳам биринчи ҳам охирги мазмун бўла олмайди. У доимо маз-мунлар орасида мазмуний занжирнинг бир ҳалқаси ва фа- қат у яхлит ҳоддагина реалликка айланади. Тарихий ҳаётда бу занжир кундан-кунга ўсиб боради ва шунинг учун ҳам унинг ҳар бир ҳалқаси бамисоли янгидан дунёга келгандек алмашиниб туради», - деган хулосани илгари суради. Тарих ва герменевтика

Ҳозирги дунё тарихни ўрганишда янгича қарашларни тақозо этмоқда. Инсоният тарихини ҳозирги цивилизация талаблари нуқтаи назаридан баҳолаш, ўтмишга бугунги кун эҳтиёжи билан қараш заруратга айланди. Бу бежиз эмас. Зотан, янги юз йиллик, янги минг йиллик инсоният та-рихининг янги даврини — кутилмаган зиддиятлар, қара-ма-қаршиликлар, эзгулик ва ёвузлик уртасидаги аёвсиз курашларнинг янги босқичини бошлаб бермоқда. Бу бе - восита дунёвий тафаккурнинг тобора шаклланиб бораёт-ганлиги, инсоннинг ҳаёт фалсафаси кескин янгиланаёт-гани билан боғлиқ бўлган кенг миқёсли, глобал аҳамият касб этаётгаи маънавий-маърифий, ахлоқий-руҳий жара-ённи қамраб олади. Фалсафа тафаккур маҳсули сифатида айни ана шу жа~ раёнларнинг инсон ақл-идрокидаги инъикоси ёки аксин-ча, янгиланаётган олам таъсирида ўзгараёгган, янгилана-ётган қарашларининг маҳсули ўлароқ янгича тафаккур тарзи дунёга келмокда. Эҳтимолки, бу Арнольд Тойнби « XX асрда ялпи жа-ҳон тарихи бошланади», деган машҳур даъватининг янги юз йиллик остонасидаги амалий ифодасидир. Дарҳақиқат, бугунги дунё «умумий хонадон», «умумий макон» тақди- ри билан боғлиқ ҳолда инсоният келажагига дахлдор бўлган интилишлар, мақсадлар ва манфаатлар интеграциясини вужудга келтирмоқда. Бу бевосита жаҳон тарихини ўрга- нишнинг янги даврини, янги босқичини бошлаб бермоқ да. Демак, халкдар, мамлакатлар тарихи тобора дахлдор-лик, бир-бирига боғлиқлик касб этмоқда. Ҳар қандай мил-лат ёки макон тарихий тақцири глобал моҳият касб эт моқда ва умумпланетар жараён сифатида умумсайёравий ҳаётнинг ялпи мазмунига айланмоқда. Умуман олганда Ғарб фалсафасида асосан икки йўна-лиш мавжуд бўлиб, биринчиси - оламни англаш ва уни тушунтиришда тафаккур имкониятларидан фойдаланиш, дунёни рационал талқин этиш ва у ҳақдаги тасаввурларни илгари суриш бўлса, иккинчиси — инсон ҳаёти, унинг мазмуни, инсоннинг ирода қудрати, мавжудлиги, моҳи-яти ва бошқа

фазилатларни ўзида мужассам этган қадри ятлар тизими ҳақидаги қарашлардир. Аслини олганда бундай қарашлар гарчи бир-бирига зид бўлса-да параллел равишда такомиллашиб, бир-би-рини тўлдириб, бир-бирига таъсир кўрсатиб бормокда. Ра-ционалистик ва иррационалистик оқимлар деб номлана-диган фалсафий фикр йўналишлари ана шу тарзда ри вожланиб бормокда. Бу табиий ҳол. Чунки ҳар қандай та-раққиёт қарашлар тўқнашуви, фикрлар хилма-хиллиги-нинг инъикосидир. Инсоният тарихига ёндашишнинг ва уни фалсафий идрок этишнинг ҳозирги замон усулларидан бири герме-невтик тафаккур тарзидир. Фалсафий атама сифатида гер меневтика атамасини атоқли немис файласуфи Ҳанс - Георг Гадамер фанга олиб кирди. У оламни фалсафий анг-лаш, дунёни фалсафий идрок этиш орқали инсоният та-рихини баҳолаш ва уни англашда ўзига хос йўналишни бошлаб берди. Зотан, тарихни герменевтик фалсафий тал-қини бу бевосита ўтмишни талқин қилиш, англаш қоби-лияти даражаси сифатида кабул қилинади. Гадамер герме невтика фалсафасининг предметида тарихий воқеликни тушунувчи — тадқиқотчи аниқ далиллар ва умумий тасав вурлар йиғиндисидан иборат бўлмай, инсониятнинг уни версал билимлари орқали шаклланган матнни англаш, моҳиятига кириб бориш, фалсафий-мантикий, маънавий-ахлокий тушунчалар, руқ ва хиссиёт асосий урин тутади. В.Дильте тарихни герменевтик талқин этишда ўзига хос ёндашади ва бошқача гояни илгари суради. Унинг ху-лосаларига кура тарихни тушунишнинг асосий муаммоси унинг моҳиятини интуитив ҳолда хне қилйшдир. Албатта, қар қандай инсонда қайсидир даражада интуиция — ҳис қилиш қобилияти бўлади. Фақат инсонгина интуиция ор қали ҳис қилинган руҳий ҳолатни фикрга, тасаввурга ай-лантира олиш имкониятига эга. Фақат угина оламни ту-шунишда, воқеа-ҳодисаларни талқин этишда, қандайдир хулосалар чиқаришда ва башорат қилишда интуиция им-кониятларидан фойдалана олади. Ана шундай қобилият тарихчи учун муҳим фазилат,

имконият ҳисобланади. Зо тан, тарихчи тарихий жараёнлар сабаблари ва оқибатла-рини прогнозлашда интуиция имкониятларидан, ҳис кила олиш қобилиятидан фойдаланади. Ўтмиш ҳақидаги тасаввурлар ҳам ҳар кимда ҳар хил бўлади. Бу тасаввурлар ҳамда тушунчалар интуитив имко- ниятлар орқалигина вужудга келади. В.Дильте айни ана шу ҳолатни бўрттириб кўрсатади, ижтимоий ҳаёт ва тари хий жараёнларни тушунишда, жамият қонуниятларини, ижтимоий- тарихий жараёнларни, воқеа ва ҳодисаларни талқин қилишда интуиция етакчи роль ўйнайди, деган хулосага келади. Натижада «Жамиятга тегишли далиллар-ни билишни фақат ички ҳолатимиздан ўтказиб, фақат ўз ҳолатимиздек қабул қилиш асосида тушунишимиз лозим. Тарихий дунёни муҳаббат ва нафрат орқали, ҳиссиётла-римизнинг иштиёқли ўйини орқали мушоҳада этамиз. Та-биат биз учун соқовдир, у бизга бегона, у биздан ташқа- ридадир, жамият бизнинг дунёимиздир» 1 , дейди. Дарҳақиқат, ташқи олам, жумладан, табиат жамият тарихий жараёнларидан, хусусан, инсон оламидан таш-қаридаги ҳодисадир. У бизнинг оламимиздан бошқа олам. Жамият эса биз ўз қўлимиз билан яратган воқелик, ўз дунёқарашларимиз, маънавий-маърифий ва ахлоқий им- кониятларимиз маҳсулидир. Жамият бизнинг турмуш тар-зимиз, ҳаётдаги ўрнимиз, қарашларимиз ва қадриятлари-мизнинг натижасидир. Айни ана шу ижтимоий ҳаётдаги барча воқеалар, ҳодисалар бизнинг қалбимиздан ўтган, руҳиятимиз сингган, феъл-атворимиз орқали вужудга кел-ган ижтимоий ҳодисадир. Демак, инсоният тарихини ўрга-нишда, матн устида ишлашда Дильте айтганидек, муҳаб бат ва нафрат, эзгулик ва ёвузлик туйғуларини ўзида му-жассам этган инсон ва жамият орқали ёндашиб, унинг моҳиятини англашимиз мумкин. Гадамер жамият моҳиятини тушуниш ва тарихни тал-қин қилишда тарихий тушуниш идеали билишда эмас, балки умуман инсонлар қандай ривожланмоқда, халқлар қандай тараққий этмоқда, давлат қандай ўзгармоқда, бу-ларни тўлақонли тушуниш учун нималигини англаш за-рур,

жамият қандай шаклланаётганини аниқлаш керак, деган хулосани ўртага ташлайди 2 . Дарҳақиқат, тарихни англаш, уни бутун моҳияти би лан тушуниш бу тарих ҳақидаги айрим маълумотлар, ра-қамлар ва саналар ёки қайсидир тарихий далиллардан ха-бардор бўлишгина эмас. Тарихни англаш, бизнингча, ке-лажак ҳақидаги тасаввурлар қанчалик чексиз, қанчалик чегарасиз ва мавҳум бўлса, ўтмиш ҳақидаги тасаввурла-римиз ҳам, қанчалик манба ва далилларга эга бўлмайлик, ўша давр кишиларининг қарашлари, мақсад ва интилиш-лари, улар курган жамият қонуниятлари олдида чеклан- ган, сирли-синоатли, мавҳум ва нисбийдир. Ана шу жи-ҳатдан Караганда тарихга муносабатда кишилик ўтмиши бутун моҳиятини, кўлами ва салмоғини, севинч ва изти-робларини ҳис қила олмоқ зарур. Бу, Гадамер таъкидлага-нидек, «инсонлар қандай ривожлаимоқда, халқлар қандай тараққий этмоқда, давлат қандай ўзгармоқда», деган са-волларнинт бутун моҳиятини тушуниш, унинг илдизлари-га етиш ва жараёнларни, воқеа- ҳодисаларни қалбимиздан ўтказиб чуқур, бутун кўлами билан ҳис қилишимизни та-қозо этади. Инсон тафаккурининг эволюцион ривожи, тасаввурларининг йнамикаси ҳамма вақт фан тараққиётининг янги босқичларини очади. Жумладан, тарихни тушуниш ва тарихни англашда ҳам ижтимоий-гуманитар фанлар- нинг (Гадамерча айтганда руҳий фанлар) ўрни ва роли яна ҳам ошиб боради. Бир фан орқали эмас, балки фанлар-аро интеграция, турли йўналишдаги турдош фанларнинг бир-бирини тўлдириб, бир-бирини бойитиб бориши ор - қали инсон тафаккурида жиддий ўзгаришлар ясаш мум-кин бўлади. Ана шу ҳолатни назарда тутиб «Фанга фақат фойдалилик нуқтаи назаридан муносабатда бўлиш керак эмас, ҳар бир билимнинг ижтимоий-сиёсиЙ аҳамияти бор. Фан ўз чегарасини билиши зарур. У бетараф бўла олмайди. Олим ўз кашфиёти учун жавоб бериши керак, жамият олдидаги масъулиятини унутмаслиги лозим. Инсон даст-лаб «хусусийлик» ҳақида

эмас, руҳий мавжудот сифатида «умумийлик» ҳақида ўйлаши керак» 1 , — дейди Гадамер. Демак, ижтимоий-гуманитар фанлар фан сифатида алоҳида-алоҳида, мустақил йўналишга эга. Улар ўзига хос- лиги, тадқиқот объекта ва предмета билан бир-биридан фарқ қилса-да, ижтимоий-тарихий жараёнларга муноса - батда бефарқ бўла олмайди. Ҳар қандай кашфиётчи ўз кашфиёти учун, ўз ихтироси ва башорати учун масъулдир. Инсон моддий манфаатдорлик нуқтаи назаридан айрим «хусусий» эхтиёжларга эга бўлса-да, руҳий мавжудот си фатида маънавий-ахлоқий ва маърифий жиҳатдан яхлит жамият эҳтиёжларини ўзида мужассам қилади ва ҳар бир индивид моҳияти ижтимоий нуқтаи назардан «умумий лик» касб этади. Инсоният тарихи эса ана шу умумийлик ҳосиласи сифатида дунёга келаци. Тарих амалий фаолият, кишилик ҳаётининг натижаси экан, унга ҳаққонийлик ва, айниқса, ҳаётийлик нуқтаи назаридан ёндашиш зарур. Ана шу ҳаётийликни таъкид-лар экан, Гадамер: «Бу шундай хусусиятки, унга ташқа-ридан кириб бўлмайди. Аксинча, уни фақат ичига кириб билиш мумкин»', — деган хулосага келади. Дарҳақиқат, ҳаётнинг ичига кирмагунча, унинг ички зиддиятларини ҳис қилмагунча, бу оламнинг ўзига хос сир-синоатидан хабардор бўлмагунча унинг моҳиятини етарли даражада тушуниб, англаб ва унга аниқ баҳо бериб бўлмайди. Ҳаёт моҳиятини англаш, уни ҳис қила олиш, ҳар бир кишининг ўзига хос интуитив имкониятига, қувваи ҳофи-засига, Шавқу шуурига боғлиқ бўлади. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб Гадамер «тарихшунос бир муаллиф асарини ўрганар экан, тарихий ҳодисани талқин қилар экан, ўрга-нувчининг тасаввури, мулоҳазалари доимо асар мазмуни-ни, руҳиятини айнан акс эттира олмайди. Талкин қилув-чи тарихий вазиятга кириш учун ўзлигини бир оз унути-ши лозим ҳамда матннинг ўзига хослигини тасаввур қили-ши зарур, шунда талқинчи учун янги қирралар очила-ди» 2 , деган ғояни илгари суради.

Демак, тадқиқотчи ҳар қандай тарихий манба устида ишлар экан, ўз тасаввурлари ва тафаккур тарзидан таш- қари айни ана шу матннинг ич-ичига кириб бориши, унинг тагзаминини, бутун яширин қатларини очиши, кашф эти-ши ва унинг дунёсида яшамоғи лозим. Шундагина тарих-нинг умумий тафсилотларига ўралашиб қолмасдан, унинг ич-ичига чуқурроқ кириб бориши, унинг фалсафий-ман-тиқий моҳиятини кенгроқ кашф этиши мумкин бўлади. Умуман олгацда ҳар қандай манба моҳияти ва кўлами-ни интуиция орқали талқин этиш, уни ҳис этиш алоҳида қобилият ҳисобланади. Бу, айииқса, бадиий ижод намо-яндаларида яққол кўзга ташланади. Дейлик, атоқли шоир Эркин Воҳидовнинг Гётенинг «Фауст» асари, С.Есенин-нинг «Форс тароналари» туркумидаги шеърлари таржи- масида кжсак ва такрорланмас бадиий маҳорат билан бирга айни ана шу интуитив қобилиятнинг ноёб имкониятлари кўзга яққол ташланади. Мутахассисларнинг фикрича, Э. Воҳидов «Фауст»нинг рус тилидаги саккиз хил таржимасини (шеърий ва насрий таржималарни) ўрганиб, уларни бир-бирига қиеслаб, рус тилидан узбек тилига таржима қилган. Интуитив қобили ят ва ҳис қила олиш имкониятининг кучи шундаки, узбек тилидаги «Фауст» таржимаси барча рус тилидагилардан кўра асл нусхага — немис тилидаги вариантига жуда яқин экан. Худди шундай Есенин шеърларини ўқиган киши унинг таржима асари эканлигини унутиб, табиий, узбек тилида ёзилгандай қабул қилади. Ана шу ҳар икки ҳолат асарлар муаллифлари билан таржимон қувваи ҳофизасининг, бадиий-фалсафий тафак-кур қудратининг нақадар ҳамоҳанг эканлигидан қатьи назар, турли даврларда яшаган, бир-бирини кўрмаган, билмаган ижодкорларнинг қалб туғёнлари, руҳий олами-нинг интуитив имкониятлар орқали нақадар яқинлашга-нини, бир-бирига мое тушганлигини кўрсатади. Ҳозирги замон фанида интуициянинг ўзига хос роли, унинг феноменологик имкониятлари бирмунча тадқиқ этилган. Бу интуициянинг

бевосита ижтимоий воқелик ва тарихий жараёнларнинг боришини олдиндан башорат қилиш воситаси сифатида ўзини намоён этиш жараёнини ўрганиш билан боғлиқ бўлган тадқиқотлар тизимидир. Илмий билишда интуициянинг ўрни, ҳиссий ва ман-тиқий билишнинг ўзаро доимий таъсири орқали улар бир-бирини тўлдириб турадиган ҳодиса сифатида талқин эти-лади. У узлуксиз жараён ва инсон-тадқиқотчи имконият-ларининг ўзига хос кўринишидир. Бу ҳол, айниқса, ўтмиш-ни тушуниш, уни англашда алоҳида аҳамиятга эга. Интуитив билиш бевосита бутун инсоният тарихини билишнинг ўзига хос шарти, ҳиссий ва мантиқий тафак- курнинг моҳияти шаклида вужудга келади. Натижада бун- дай билиш жараёни ҳиссиёт ва воқеликни уйғунлашти- рувчи кучга, жараёнлар моҳиятини мумкин кддар аниқ-роқ ҳис этишдек мураккаб руҳий ҳодисага ёки А. Эйн штейн ибораси билан айтганда, «Бу кенг миқёсли ўйин самарали фикрлашнинг амалий қирраларига айланади». Гадамер тарихни тушуниш, тарихни фалсафий анг-лаш хусусида гапирар экан, «Тарихий герменевтика қўлла-нилиши керак. Ҳамма дастлабки фикрлар олиб ташлани-ши зарур, бу энг умумий талабдир» 1 , деган фикрни илга-ри суради. Демак, тарихни тушунишда ўша даврда яша ган одамларнинг тафаккур тарзи, турмуши, ақидалари, таомилларини чуқур ўрганмоқ лозим. Чунки ана шу ун-сурлар уларнинг яхлитлигини, борлиғини ва мавжудли- гини ташкил қилади. Ҳар бир тарихий давр айни ана шу давр одамлари дунё- қарашининг маҳсулидир. Бу дунёқараш жамиятнинг иж тимоий моҳиятини ўзида мужассам этади. Тарихий жара ён талқин этилганда айни ана шу имкониятлар ва омил-лар алоҳида инобатга олинмоғи лозим. Демак, тадқиқотчи инсон орқали ижтимоий моҳият, ижтимоий ҳаёт мазму-ни тадқиқотчисига айланмоғи керак. Айни ана шу урф-одатлар, турмуш тарзи жамият маънавий- руҳий оламини белгилайди. Тадқиқотчи ижтимоий ҳаёт моҳиятига кириб бориши, унинг руҳий кенгликлари қатларини очиши, тилсимини кашф этмоғи керак. Ҳар қандай манба, хабар, хужжат ёки матн билан ишлашда

унинг тўғри-нотўғрили-ги, салбий ёки ижобийлиги, қандай манфаатлар йўлида яратилганлигига алохдда эътибор бермоғи лозим. Қайсидир тарихий босқич ўрганилаётганда тадқиқотчи утмишнинг худди ана шу босқичида яшаган одамларнинг тарихий вазиятини англашни, уларнинг ақидаларини, та-мойилларини, қарашлари ва руҳиятини билмоғи ҳамда унинг ичида яшамоғи лозим. Бошқача қилиб айтганда, «Ҳақиқатга тадқиқотчи «матн» орқали доимий «мулоқот» олиб бориш йўли билан, бугунги дунё билан тарихий дунё- нинг доимий мулоқоти орқали эришмоғи керак». Немис файласуфи Эдмунд Гуссерлнинг феномеиоло-гик фалсафасида ақлий интуиция тушунчаси устуворлик қилади. Жумладан, у ҳар қандай ҳис қилиш қобилиятини ақл-идрок орқали амалга оширишни, моҳиятга асослан- ган жараён эканлигини айтади. Натижада, «интуиция бу илоҳий ҳис-туйғу, қалб овози эмас, балки ақл овозидир» 2 деган хулосага келади. Бизнингча, бундай таъриф ва ёнда-шув кўпинча илмий тадқиқот ишларида, хусусан, тарих-ни англаш, тушуниш ва ифода этишда яна хам кўпроқ қўл келади ва аниқ хулосалар чиқаришга ёрдам беради. Зотан, ҳар қандай фан ақл орқали намоён бўладиган фикр, мулоҳаза, мушоҳада натижасидир. Жумладан, ўтмиш ҳақидаги тасаввурлар ақл орқали қуюқдашиб, яхлит мо- ҳият касб этади. Юзаки ва сийқа қарашлардан фарқти ҳолда ўз илмий асоси ва назарий исботини топади. Дарҳақиқат, онг кенг миқёсли, зиддиятли ва ранг-баранг олам, ҳар қандай онг тушунчалар ва тасаввурлар жамулжами. Унинг таянчи эса ёлғиз ақл, идрок. Ақлга таянган, идрок усту-вор бўлган онггина ўзининг маърифий қудратини, фик-рий салоҳиятини тўла намоён эта олади. Ақлга таянмаган ҳар қандай онг зарарли ва ғайриинсонийдир. Ана шу ҳолат- дан келиб чиқиб Гуссерль масаланинг тўрт жиҳатига ало-ҳида эътибор беради: — фикрлар гўзаллиги ва мукаммаллиги; — фикрларнинг ўзаро алоқадорлиги, узвийлиги ва ўзаро ҳамкорлиги; — фикрларнинг моҳияти ва уларнинг мантиқий тушун чалар орқали акс эттирилиши;

— мазкур фикрлар оқимини ўрганувчи феноменолог олимнинг ҳис- туйғулари. Бу ҳис-туйғулариинг фикрлар оқимига таьсир қилиши 3 . Кўриниб турибдики, Гуссерль фалсафасида ҳар қан дай интуиция, ҳис- туйғу ақлга таянади ва у асосли фикр лаш, жўяли хулосалар чиқариш имконини беради. Тарих-ни ўрганиш, инсоният ўтмишини тадқиқ этишга фено менолог ёндашув ҳар бир давр феноменини, ўша давр одамларининг ўзига хослигини ва яхлит қиёфасини ўрга-нишни тақозо этади. Ҳозирги замон тарихни англаш ҳодисаси фалсафий гер- меневтиканинг ана шундай кенг миқёсли, инсон олами орқали у яшаган даврга баҳо бериш, уни талқин этиш ва етарли хулосалар чиқариш имконини беради. Фалсафада- ги тушунишцан олдинги англаш ҳолати тарихни ўрганиш-дан олдин ўша ўрганиладиган давр тарихи тўғрисида бир- мунча тўлароқ ҳаётий, тарихий, илмий тайёргарликка эга бўлиш, маълум бир тушунчага асосланиб, тадқиқ этиш орқали интуитив талқин этиш ва тушунтириш имконият-ларидан кенг фойдаланишда ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Бу бевосита тарихий-фалсафий тафаккур тараққиётининг ўзига хос оқими сифатида ўзининг янгидан-янги имко-ниятларини кўрсатмоқда. Тарихий жараён ва ворнсийлик Тарихий тафаккур ўзида инсон моҳиятини, унинг та рихий мавжудот сифатидаги оламини ифода этувчи ту-шунчадир. Зотан, инсон тарихий мавжудот сифатида ўз ижтимоий табиатига тааллуқли воқеликкина эмас, айни пайтда у жуда катта маънавий-ахлоқий мезонлар орқали тарихий давомийлик, тарихий ворислик ва келажак ол-дида масъуллик қадрияти ҳамдир. Тарихий тафаккур орқа-лигина инсон ўтмиш ва келажак ўртасида воситачи, боғ-ловчи, кўприк вазифасини ўтайди. Ана шу ижтимоий во-қелик бевосита инсоннинг кишилик жамияти тадрижий тараққиётига боғлиқ ҳодиса сифатида ўзини намоён эта ди. Инсоннинг ижтимоий тафаккурида бевосита у яшаб турган давр моҳияти ўтмиш ва келажак тўқнашувида очи-лади ва тўлақонли моҳият касб этади. Ҳар бир давр тари хий ореалларнинг моҳиятини

тушунишда, унта мое иж тимоий шароитни вужудга келтирищда ана шу тарихий онг, маданий-маънавий савия, ахлоқий ва руҳий мезон лар алоҳида аҳамият касб этади. Ижтимоий онгнинг барча кўринишларида инсоннинг ижтимоий характери, феъл-атвори, хатги-ҳаракати у ёки бу шаклда акс этади. Бошқача қилиб айтганда, инсонда унинг биологик мавжудликдан ташқарида бўлган қалб, руҳ, онг ва тафаккур билан боғлиқ бўлган, фақат инсон- гагина хос бўлган қадриятлар тизими устуворлик қилади. Ана шу устуворлик инсоннинг тарихий, ижтимоий тафак- курига асос бўлади. Мавжуд тарихий шароитда юзага келган ижтимоий ма- даният тарихдан ажралган муаллақ воқелик эмас. Аксин-ча, у ўзидан олдинги даврлар ва бир неча минг йиллик эволюцион тараққиётнинг ҳосиласи сифатида юзага ке- лади. Демак, жамият инсон орқали маънавий маданият қиёфасини эгаллар экан, у тарихий тажриба ва ижтимо ий амалиётнинг ўзига хос синтезига айланади 1 . Айни ана шу ҳодиса инсоннинг пайдо бўлиши, унинг генезиси орқали мавжуд шаклланган тарихий онг, унинг маҳсули бўлган кишилик жамиятининг ютуғига айланади. Айни пайтда бу тарихий-маданий ворисликнинг мустаҳкам ва қатьий ривожланиш динамикасидан далолат беради. Ҳайвонот олами ҳеч қачон ҳис-туйғу, фикрлаш ва му- носабат билдириш, сўзлаш имкониятларига эга бўлмага- нидек, ўз хусусиятларини бир жойга жамлай ололмайди. Гарчи қайсидир интуитив алоқалар орқали турдошлари ўртасидаги яқинлик, оиалик ва болалик ҳисси, оталик масъулияти, болани боқиш ва асраш имкониятларига эга бўлса-да, ўзининг бошқа жиддий манфаатлари атрофида жамоага айлана олмайди. Буни идрок ҳам этолмайди. Инсон эса худди ана шу фазилати билан улардан фарқ қилади. Унинг табиатида хилма-хил фаолият, хилма-хил муносабат, яхшилик ва ёмоилик, эзгулик ва ёвузлик, ман- фаатлар устуворлиги учун муносабатлар тўқнашуви юзага келадики, бу одамларнинг ўзаро бир-бирини тушуниши- га, ҳамжиҳат бўлиб яшашига, инсон ҳаётининг ижтимо ий мохият касб этиб, кишилик жамиятининг шакллани- шига олиб келади.

Инсон ақл-закоси, интеллектуал имкониятлари айни бир инсонга хос бўлибгина қолмай, у ижтимоий мохият касб этиб, жамоа ютуғи сифатида дунёга келади. Бошқача қилиб айтганда, ҳар қандай интеллектуал имконият таш ки таъсир, жамоатчилик фикр-мулоҳазалари, бошқалар- нинг салбий ё ижобий таъсири, кимларнингдир йўл- йўриқлари орқали ривожланади ва охир-оқибатда умумин- соният ютуғига айланади. Айни ана шу ҳолатдан келиб чиқиб, кучларни бир- лаштириш, қобилиятлар ва истеъдодлар имкониятлари- дан унумли фойдаланиш орқали ялпи ижтимоий ҳаёт ва тарихий тараққиётнинг ўзига хос моделлари ишлаб чиқи лади. Ижтимоий фаоллик инсоннинг жамият ижтимоий-та-рихий жараёнларига иштирокини таъминлайди. Тарихий хотира ривожи, маълум бир индивид томонидан коллек тив тажрибанинг ўзлаштирилиши оқибатида янги тажри- банинг янги қирралари вужудга келадики, бу бевосита алоҳида индивид доирасидан чиқиб кетиб, ялпи ижтимо ий тафаккур моҳиятига эга бўлади. Тарихий тараққиёт босқичларида авлоддан-авлодга ўтиб борадиган ворисийлик, улкан маданият ва бошқа қадриятларга мсросхўрлик тарихий нуқтаи иазардан етак- чи ва таъсирчан тарбиявий механизмга айланади ва ай- THUJ мумкинки, ҳар қандай маданий ютуқ айни ўша давр ютуғигина эмас, балки унгача тўпланган тажрибалар ва авлодлар шажараси орқали етиб келган қадриятлар нати- жаси ёки тарихий билимлар ифодасидир. Ҳар қандай инсон алоҳида индивид сифатида тўплан ган тажриба, тарихий хотира, тарихий мероснинг ўзига хос давомчиси. Фақат айни ана шу тажриба ва меросга ким қандай шаклда, қандай мақсадни оддига қўйиб ёндаш-ганлиги билан фарқ қилади. Бу ўз-ўзидан тарихий меросга ёндашишда услуб муаммосини келтириб чиқаради. Демак, ҳар бир киши алоҳида шахе, алоҳида дунё, ўзига хос феъл-атвор, муносабатлар, муаммолар мезон- ларига эга экан, тарихий тажрибага муносабатда хдм ўз дўнёқараши, ўз муносабати ва услуби орқали ёндашади. Тарихий онг ривожлангани сари ижтимоий тафаккур тараққий топади. Маълум бир жамият доирасида миллий маданият, урф-одатлар ва анъаналар

такомиллаша боради. Янги давр эҳгиёжлари нуқтаи назаридан уларнинг янги дан-янги қирралари очилиб, бойиб боради. Инсоният та-рихи нуқгаи назаридан ёндашганда эса жаҳон маданияти тарихида ялпи ривожланиш, ялпи тараққиёт давом этади. Тарихий тафаккур, тарихий онг ҳақидаги илк тасав-вурлар Геродот ва Фукидид даврларидаёқ шаклланган ҳамда қайсидир даражада ўзининг илмий мақомига ҳам эга бўлган. Жумладан, тарих қандай англашилганидан қатьи назар, тарихчи томонидан далилларни топиш ва улар устида ишлаш, уларни танлаш ва гурухларга бўлиш, маълум бир тизимга солиш ва тарихни ўрганишдаги ўрни-ни, йўналишларини белгилаш тамойиллари ишлаб чиқил- ди. Ана шу тарзда тарихий даврларни ёки даврлар ўртаси-даги боғлиқликни баҳолашда ва умуман инсоният тарихи ҳақидаги фикрларни белгилашда ўзига хос ёндашув, ўзига хос хулоса чиқариш тажрибаси юзага келади. Масалан, кимдир учун тарих қаҳрамонликлар, миелсиз жангу жа-даллар даври, яна бошқаси учун кучли драматик ҳолат-лар, инсон руҳияти, изтироблари ва дард-андуҳларининг жамулжами, учинчи бир тадқиқотчи учун узлуксиз давом этиб турадиган мантиқсиз «сериал», яна бошқаси учун эса дунёнинг яқуни, охиратнинг яқинлиги ва охир-оқибат-да инсоннинг ўз тарихига ўз феъл-атвори ва маънавий-ахлоқий даражаси орқали нуқта қўйиши билан боғлиқ бўлган тушкун ҳолатлар тизими. Тарихни англашнинг хилма-хиллиги шундаки, ким дир уни мисоллар, тафеиллар ва далиллар орқали ўрган-са, бошқаси Яратганга ҳамду санолар айтиб, кишилик ҳаёти ёлғиз унинг қудрати, хоҳиш-иродаси орқали бош- қарилади, деган ғояни илгари суради. Учинчиси эса тари хий тажриба орқали фалсафий мушоҳада юритади, ундан ибрат излайди, ижобий тажрибаларни ўзлаштиришга ин-тилади. Яна бошқа биров инсоният тарихини ёвузлик ва шафқатсизлик, нодонлик ва жаҳолат тимсоли сифатида кўради ва шундай баҳолайди. Бу, албатта, табиий ҳол. Бу дунё ва умуман инсоният тарихи шу даражада кенг, шу даражада хилма-хил ва ранг- барангки, ундан ким нимани

изласа ўшани топади ва ўз хулосасини исботлаш учун етарли далилни ҳам рўкач қила олади. Ана шундан бўлса керак, шоир ибораси билан айт-ганда: Иллат шлаганга иматдир дунё, Ғурбат излаганга ғурбатдир дунё. Ким нени изласа топар бегумон, Ҳикмат излаганга ҳикматдир дунё. Тарих фани ўз табиатига кўра тарихни ёзиш, уни тар-тибга солиш, ҳар бир босқичнинг ўзига хос белгиловчи, асосий тамойилларини, назарий ва мантиқий, фалсафий ва илмий услубда ўзига хос вужудга келтиришдир. Бу бево- сита инсоният маданий тараққиётининг дунёвий моҳияти-ни ўзида намоён қилади. Ҳарҳолда, ҳар қандай тарихчи интеллектуал шахе сифатида унта ўзича ёндашиб, ўз муно- сабатини билдиради ва умумий тарзда тарих фанининг та рихий тараққиётига қайсидир даражада ҳисса қўшади. Тарихнинг тадрижийлиги, узлуксизлиги бу бевосита «кеча—бугун— эрга» формуласи орқали давом этаётган дои- мий жараён. Бугун биз ҳозирги замон муаммолари, ижти-моий тарихий жараёнлари, уларнинг ахлоқий мезонлари, маънавий-маърифий даражаси хусусида қанчалик куйиниб ўйламайлик, бугун биз кўраётган ҳрсил кеча экилган да- рахт меваси эканлиги, бугун бўлмаса эрта йўқлиги, бугун- нинг мавжудлигига эса кечанинг давоми эканлиги нуқтаи назаридан ёндашишимиз керак. Бошқача қилиб айтганда, файласуфларнинг фикрига кўра, агар ҳеч нарса ўтиб кет- маган бўлса, демакки, тарих бўлмаса, нафақат келажак, балки ҳозирги замоннинг ўзи ҳам бўлмайди. Демак, вақт қандайдир маънода жараёнлар, ҳодисалар, воқеаларнинг ўзаро боғлиқлигида яшайди ва ўз маънавий қиёфасини, салмоғини, моҳиятини, салбий ёки ижобий натижалари-ни кўрсатади. Ана шунда вақтнинг моҳияти очилади. Тарихнинг давомийлиги ва ана шу давомийлик моҳи ятини тушуниш орқали биз келжакка йўл очар эканмиз, айни тарихнавис мутахассисларнинг тарих моҳиятини қай даражада очганликларига, унинг фалсафий-мантиқий моҳиятини қандай шаклда тушунтириб берганликларига, тарих ёзиш амалиётида қандай тамойилларга суянганлик-ларига, тарихнависликнинг усул ва услубларини қай да ражада такомиллаштириб боришларига ҳам

боғлиқ. Айни ана шу муаммоларнинг ечимида тарихни фалсафий анг- лаш, фалсафий тушуниш ва идрок этишнинг таянчи бўлган тарих фалсафаси вужудга келади. Ҳар қандай индивидни, ижтимоий воқелик сифатида шахсни тарбиялаш энг илғор, сермаҳсул ва прагматик мақ- садларни кўзлайдиган, уни давом эттиришга интилади-ган, ривожлантиришга ички бир эҳтиёж билан қарайди- ган жамиятни вужудга келтириш учун тарих фалсафаси алохдда аҳамиятга эга бўлади. Бу бевосита тарихда вори- сийлик моҳиятини тушунишга, уни қадриятга айланти- ришга олиб келади. Ана шундай тарихнинг мураббийлик роли, унинг иж тимоий тараққиётдаги ўрни хусусида уйғониш даврининг таниқли намояндаларидан бири, инглиз мутафаккири Ларк Болинг Брок ўзининг «Тарихни ўрганиш тўғрисидаги хат- лар»ида: «У ҳолда тарихнинг асл фойдасини нимада кўриш мумкин? Бизлар яна ҳам яхши ва донишмандроқ бўли- шимиз учун у қай тарзда хизмат қилиши мумкин? Мен сизларга жавоб қилишим мумкин: тарих - бу бизни ми- соллар ёрдамида тарбиялайдиган фалсафадир...» — деган эди. Файласуф тарихнинг тарбиявий моҳияти хусусида фикр юритар экан, инсоннинг номукаммаллиги, ҳар томонла- ма етук бўлишга изчил интилса-да, олий мақомдаги бар-камоликка эриша олмаслигидан изтироб чекади. Инсон табиати ва феноменини ташкил этган ақл-фаросати чек- ланганлиги, ҳар қандай мулоҳазаларга, мисолларга, таж- рибаларга тўлақонли ёндашолмаслиги, аниқроғи, улар- нинг бутун кўлами ва моҳиятини тўла-тўкис ўзлаштира олмаслиги хусусида гапиради ва «Бутун дунё, кишилик жамияти ва унинг тарихи ибрат мактаби бўлиб, ушбу мак- табнинг мураббийси тарих ва тажриба ҳисобланади», де ган хулосага келади. Тарихнинг ана шундай жуда катта маънавий-ахлоқий имкониятлари хусусида гапирар экан, Вольтер тарихна- вислик анъаналарига тарихнавислик предмети ҳақидаги янги тасаввурларини қарши қўйиб, бутунлай янги қараш- ларни илгари суради. Жумладан, у «Энди миллатнинг қай даражада, қай тарзда юксалишини, бугунги даврнинг ав- валида унинг аҳолиси қандай бўлганлигини

ҳамда унинг савдо-сотиғи қандай бўлди ва кенгайди, бизнинг мамла- катимизда қандай маданият пайдо бўлди ва қандайлари ташқаридан киритидди ва такомиллаштирилди, ўтмиш ва бугунги кунда давлатнинг даромади тахминан қандай бўлди. Денгиз қудрати қандай пайдо бўлди ва ривож топ- ди. Сон жиҳатдан дворян, руҳоний ва монахлар билан улар ўртасидаги миришкорларнинг фарқланиши қай тарз да бўлган», — каби ўта ҳаётий, кундалик турмуш тарзи муаммолари орқали мавжуд жамиятга, яратилаётган та- рихга баҳо беради. Демакки, бу бевосита ижтимоий ҳаёт ва халқ кундалик турмуш тарзининг моҳиятидан келиб чиққан хулосалар. Аслини олганда айни ана шу хулоса- лар, ана шу ҳолатлар тарих моҳиятини белгилайди. Инсон табиатига кўра жисмоний ва руҳий қудратга эга. Жисмоний қудрат инсоннинг табиат қонунларига қай да ражада бўйсунганлиги, унга итоаткорлиги билан боғлиқ бўлса, руҳий қудрат инсоннинг ўз турмуш тарзини ўзгар-тиришга, унинг ҳаёт мазмунини оширишга бўлган эҳтиё- жидир. Ана шу эҳгиёж уни доимий равишда камолотга етак- лайдиган ички қудрат, ички қувватга айланади. Инсон руҳий мажудот сифатида ўз эрки, ўз кадру қиммати, ҳаёт завқу шавқини таъминлашга қодир бўлган, уни таъмин- лайдиган тартиботларни, мавжуд меъёрларни ўзгартириш-га, бойитиб боришга қодир бўлган жонзот сифатида ўзини намоён этади. Инсоннинг ақл-закоси, фаросати ва ижо- дий имкониятлари бутун моҳияти билан ҳаётни ўзгарти-рувчи воситага айланади ва тарихий тараққиётнинг янги босқичини бошлаб беради. Ёки аксинча бўлиши хдм мум кин. Инсон руҳий ва ахлокий номукаммаллиги туфайли барча бахтсизлик ва изтиробларнинг сабабчисига ҳам ай ланади. Инсон оламининг мураккаблиги, табиатининг зид- диятлилиги ана шу ҳар икки моҳиятни ўзида мужассам этганлигидадир. Умуман олганда тарихга назар ташланар экан, ўтмиш- даги руҳий ва маънавий қашшоқлик, ўзаро адоват ва қара- ма-қаршиликлар, зулм ва зўравонликлар эзгуликлар, ях- шиликлар, маърифат ва маданият, фан тараққиёти кўла- мидан кўра устуворроқдай туюлади. Бу баъзан бизнинг келажакка нисбатан оптимистик мунсабатларимизга та рихнинг тушкун манзараси қарама-қарши тургандай ва истиқболга ишончимизни бир мунча сусайтираётгандай кўринади. Бироқ бундай

кайфият қандай инсон, кандай тадқиқотчи қандай жамиятда ^яшаётганлиги билан ҳам боғлиқ. Ҳарҳолда тарихчи ўтмишдан зарур хулосалар чи-қариб, порлоқ истиқболга даъват этувчи, кишига жўшқин-лик ва умидворлик, ишонч ва ирода бахш этувчи ғоялар-ни илгари сурмоғи лозим. Биз бугун мустақиллик шароитида миллий уйғониш, миллий ўзликни англаш жараёнини бошдан кечиряпмиз. Бу бевосита миллий қадру қиммат, буюк маданий мерос ва қадриятлар қайта тикланиб, ўз мавқеини эгаллаётган жуда катта тарихий жараён. Унинг натижасида эса бизда янгидан-янги куч- қудрат, ички ирода ва яратувчиликка даъват туйғулари кучайиб бораётган бир пайтда келажа-гимизни аниқ кўраётганимиз ва буюк истиқболга интила- ётганимиз бежиз эмас. Бу бевосита жамиятда шаклланаёт-ган ижтимоий фикр, тарихий тажриба ва ундан келиб чиқаётган ижобий, баланд руҳ ва ял пи сафарбарликка чақирувчи хулосалар орқали тобора такомиллашиб бора - ётган, кеча, бугун ва эртанинг ўзаро боғлиқлигини таъ-минлаётган жуда катта маънавий-маърифий жараёндир. Тарих фалсафасида анъапавийлик ва замонавийлик Тарихнинг мазмун-моҳиятини тушуниш, англаш ва та рихий тафаккурга дойр замонавий ёндашувларни ишлаб чиқиш, дсмак, бугунги кунга келиб инсоният босиб ўгган залварли йўл орқали ўтмиш ва ҳозирги пайтдаги файла- суфларнинг хулосаларини ҳисобга олган ҳолда уларга ян- гича ёндашишдир. Бу бевосита тарих фалсафаси доираси-даги ил к тасаввурларнинг пайдо бўлишидан тортиб то бугунги кунгача узлуксиз ривожланиб келган, концепту-ал асосланган, ўзининг методологик тадқиқот майдони-га, фан мақомига эга бўлгунга қадар бўлган улкан тари хий масофани қамраб олади. Демак, инсоният ибтидоси-дан бугунгача бўлган файласуфларнинг дунёвий истиқ-боллар мўлжалларини белгилаганлиги, уларнинг йирик хулосалари мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда тадрижий ривожланиш ва динамик тараққиёт босқичларини ўзида мужассам этади.

Инсон ақл-идроки тарихий ва ижтимоий тараққиёт, унинг инсонпарвар ғоялар доирасидаги меъёрлари, одам- ларнинг келажакка бўлган умидлари ҳамда истиқбол ҳақида башорат қилиш имкониятларини қамраб олади ва кела-жак ҳақида жиддийроқ мулоҳаза қилиш зарурлигини дол-зарб муаммо қилиб қўяди. Ана шу ҳолатдан келиб чиқиб бугунги дунё тараққиёти таҳдид, зўравонлик, наркобиз нес, диний ақидапарастлик ва халқаро терроризм тобора хуруж қилаётган бир пайтда қатьият билан тарих фалса фаси қадриятларини қайтадан кўриб чиқишни, ўтмиш-нинг мумтоз меросидан унумли фойдаланишни тақозо этмоқда. Ҳозирги замон фани кўп минг йиллик тараққиёт да- вомида тўпланган тажрибаларни умумлаштириш, уларнинг янгидан-янги йўналишларини қидириб топиш, ҳозирга-ча яратилган илмий меросни конструктив қайта янгилаш йўлидан бормоқда. Бугунги кунда тарихий тафаккурнинг чегара ва имкониятларини янада кенгайтириш, унинг умуминсоний қадрият сифатидаги ҳозиргача аниқланма-ган жиҳатларини фалсафий тафаккур асосида қайта яра-тиш давр талаби бўлиб қолди. Зотан, бундан бир неча йиллар олдин атоқли ҳинд сиёсат ва жамоат арбоби Жа-воҳарлал Неру ўзининг «Ҳиндистоннинг кашф этилиши» асарида «У (фан — Н. Ж.) жаҳонга олға сакраш имкония-тини туғдирди. Ёрқин цивилизацияни яратди. Билимлар-нинг ривожи учун сон-саноқсиз йўллар очиб берди ва инсоннинг куч-қудрати даражасини ниҳоятда ошириш би лан инсон ўз жисмоний муҳити устида зафар қозониши ва уни қайта ясаши мумкин деган фикрга келди. Инсон деярли Ер қиёфасини кимёвий, физикавий ва бошқа кўпгина жиҳатлардан ўзгартирувчи биологик кучга айла-ниб қолди» 1 , — деган эди. Дарҳақиқат, янги минг йиллик-да бекиёс ва улкан қудратга эга бўлган биологик қувват — Инсон Ер шари тақдирини, сайёрамиз истиқболини бел- гилайдиган мўьжизага айланди. Ҳозирги замон тарих фалсафаси глобал дунёнинг гло- бал муаммоларини қамраб олмоқца. Жумладан, унинг йўна- лишлари қуйидагилардан иборат:

— ер юзида ялпи тинчликни сақлаш, термоядро уру-шининг олдини олиш ва адолатли халқаро иқтисодий тар-тибот ўрнатиш; — атроф-муҳитни самарали муҳофаза қилиш - эколо-гик муаммолар; — атмосферанинг исиб бориши оқибатида келиб чи-қиши мумкин бўладиган фожиаларнинг олдини олиш; — аҳоли сони ва таркиби билан моддий ва маънавий қадриятлар яратилиши мутаносиблигига эришиш — де-мографик муаммоларни ҳал этиш; ~ ер юзи аҳолисини зарур озиқ-овқат ва қувват ман-балари билан ишончли таъминлаш; — очлик, қашшоқлик ва қрлоқшкни тугатиш учун юк-сак ривожланишни таъминлаш ва ривожланган мамлакат-лар билан қолоқ мамлакатлар ўртасидаги кескин фарқни бартараф этиш; — хавфли касалликларни тугатиш; — инсон маънавий муҳити софлигини таъминлаш — этикология муаммосини ҳал этиш ва бошқа бир қатор жиддий масалалар борки, булар ҳозирги замон цивили-зацияси ютуқлари орқали ўз ечимни кутмокда. Бугун юз бераётган воқеалар эртага тарихга айлани-шини назарда тутиб, тарихни фалсафий ўрганишнинг «кеча — бугун — эрга» тамойили асосида юз бераётган та-рихий-ижтимоий жараёнлар моҳиятини чуқур ўрганиш орқали прогнозлаш — башорат қилиш усулларидан ҳам кенг фойдаланишни замоннинг ўзи тақозо этмокда. Фан нинг қандай бўлишидан қатьи назар инсон ақлининг маҳ-сули сифатида кишилик жамияти тараққиётидаги ўрни ва роли ҳақида гапирар экан, Паскаль «Ақлнинг сўнгти қада-ми акднинг чегарасидан ташқари сон-саноқсиз нарсалар борлигини англаб етишга олиб келади- Агар буни қила олмаса, у ўз ожизлигани пайқаб қолади»', - деган эди. Паскалнинг ана шу қарашларини ва инсон тафакку-рининг ҳали англаб етолмаган ҳаёт қатламлари, серқирра ва ранг-баранг оламнинг мавҳум, кўз илғамас томонлари мавжуддигини назарда тутиб Жавоҳарлал Неру «Шунинг

учун ҳам биз ҳаётга фан руҳида фаннинг фалсафа билан ва унинг чегаралардан ташқарида ётган ҳамма нарсага ҳур- мат билан уйқашиб кетган усулини қўллаб ёндашишимиз керак. Шундай қилиб, биз ҳаёт ҳақида ўзининг кенг қам-рови билан ўтмишнинг ва келажакнинг барча юксаклик- лари ва кемтикликларини ўз ичига оладиган яхлит тасав-вурни яратишимиз ва келажакка хотиржамлик билан қара- шимиз мумкин. Кемтиклар мавжуд ва уларни инкор қилиб бўлмайди. Бизни ўраб олган гўзаллик билан ёнма-ён биз ҳамиша дунёнинг иллатларита дуч келамиз. Инсон ҳаёти ўзида қувонч билан қайғунинг ғалати бирлигини акс эт-тиради: у фақат унисини ҳам, бунисини ҳам бощдан ўтка-зибгина ўрганиши ва олға бориши мумкин. Руҳий изти- роблар — фожиали ва аламли ҳодисалар... Бизга ташқи во қеалар ва уларнинг оқибатлари кучли таъсир кўрсатади. Бунинг устига ақлимизга энг қаттиқ зарбалар ботиний қўрқувлар ва тўқнашувлар натижасида ёғилади. Ташқи дунёда тараққиёт йўлидан олға борар эканмиз — агар биз яшашни хоҳласак олға боришимиз шарт - биз айни пайтда ўз ботинимизда ички тинчликка, ўзимиз билан атроф-муҳит ўртасидаги тотувликка эришмоғимиз дар-кор» 1 , — деган эди. Қувонч ва қайғу олами бўлган инсон ва инсонлар уюшмаси — жамият тақдири ҳақида ўйлаш, ижтимоий, тарихий жараёнлар кесинлашган ҳозирги даврда ўтмиш-ни англаш иммунитетини кучайтириш, уни маънавий ва зарурий эҳтиёжга айлантириш муҳим бўлиб қолди. Айни тарих фалсафаси, тарихни фалсафий идрок этиш кенг миқёсли тадқиқотлар предметига айланмоғи лозим. Буни бугунги кун ва келажак билан алоқадорлигини назарда тутсак, яна ҳам долзарблик касб этади. Яхлит жамият ўтмиши ва бугуни орқали унинг истиқ-болини белгилаш бевосита ижтимоий кучлар орқалигина амалга ошиши мумкин ва тараққиёт тенденцияларини аниқлаш имконини беради. Чунки ана шу ижтимоий куч - лар ундан манфаатдор кишилар бирлиги сифатида ўз ғоялари учун узлуксиз курашувчи воситага айланади. Бар ча даврларда, барча халқлар учун ўта

муҳим ва қадрли бўлган ўтмиш сабоқлари орқали ўзининг беқиёс қудрати-ни кўрсата билади. Ана шунинг ўзи доимий равишда замонавийлик орқали англаниши шарт бўлган ўтмиш сабоқлари, инсоният тари хии тажрибалари билан бирга ўша даврда яшаган аждодла- римиз феьл-атворини, тафаккур чегараларини ва тарихии тақцирини яна ҳам чуқурроқ ўрганиш имконини беради. Натижада бугунги янгиланиб бораётган тафаккурнинг энг муҳим шартларидан бири бўлган инсон ҳаётини сақлаб қолишга, шахенинг эркин такомиллашишига олиб келади. Рационалистик ёндашувлар орқалигина инсоният та-раққиёти динамикасини таъминлаш ва муҳим белгиловчи омилларни қўлга киритиш мумкин. Жаҳон тарихининг яхлитлиги ва яхлитликнинг тобора мустаҳкамланиб бора-ётганлиги бевосита анъанавийлик, ворисийлик орқали ин-сонпарвар ғояларнинг янги шаклдаги тантанасига бўлган ишонч- эътиқодни шакллантира олади. Тажрибадан ўтган, ҳаёт синовлари тасдиқлаган ва фан томонидан ҳар томон-лама чуқур ўрганилган тарихии тажрибалар инсониятнинг нодир қадриятлари сифатида келажак ақидаларига ҳамо-ҳанг ҳолда такомиллаштирилиши зарур. Гегель таъбири билан айтганда, «Умумбашарий тарих руҳнинг замондаги ифодасидир. У бамисоли ғоя табиати сифатида маконда ўз аксини топа олади» 1 . Демак, жаҳон тарихи умумбашарий қадрият даражасига кўтарилган уму-мий мақсадлар, интилишлар, тасаввурлар ва келажакка ишонч туйғуларини ўзида мужассам этади. Маълум бир халқ, миллат, мамлакат тарихи эса умумбашарий тарихга нисбатан бирмунча торроқ, бироқ умумий моҳиятини йўқотмаган ҳолда айни бир миллат тараққиёти босқичла- ри ва миллий қадрияти сифатида баҳоланади. Тарихчи тарихии тафаккур қирраларини очувчи ижод-кор (аниқроғи унинг тадқиқотчиси) сифатида ўтмишнинг мазмун-моҳиятини бугунги кун ва келажак нигоҳи билан тадқиқ этишга ҳаракат қилади. У Кроченинг таъбирига кўра фақат хроникалар, хабарлар, рақам ва саналар гирдобига ғарқ бўлмайди.

Аксинча, ундан моҳият излайди, маъно қидиради ва тарихии тажрибани истиқбол ибратига ай-лантиради 2 . Ана шу тарзда айтиш мумкинки, узоқ тари хий тадқиқотлар орқали, тарихчи меҳнати туфайли бу гунги кун сабоқларига, тафаккурига, унинг таҳлили орқали вужудга келган фалсафий тафаккур эса тарих фалсафаси-га айланиши мумкин бўлади. Тарихии тажриба - бу инсониятнинг олис ўтмиши да-вомида тўплаган ноёб қадриятларидир. Айни пайтда янги-лик олдида бу қадриятлар мавқеи бирмунча пасайгандек бўлиб кўзга ташланиши мумкин. Бироқ шуни унутмаслик керакки, бугунги кашфиёт, ихтиро қўққисдан юзага кел ган эмас. Зотан, ҳар қандай кашфиёт, ҳар қандай хулоса энг аввал инсон тафаккурида хаёл, орзу, умид шаклида пайдо бўлади, сўнг ижодкорлик, яратиш нияти туғилиб, у қатьий мақсадга, мақсадни рўёбга чиқарувчи амалий фаолиятга айланади. Бундай ҳолат бир қарашда кундалик ҳаёт меъёрларига ўхшайди. Бироқ жиддий, инсоният ва фан тараққиётига боғлиқ бўлган кашфиётлар ҳамиша бир неча йиллик меҳ-нат, бир неча авлод ижодий фаолиятининг натижасидир. Шунинг учун ҳам Жавоҳарлал Неру «...миллий тараққиёт на ўтмишнинг такрорида, на унинг инкорида мужассам. Янги шаклларни олиш керак. Лекин эскилари билан ало-қада. Баъзан янгилик, гарчи у эскиликдан фарқ қилса ҳам, илгари мавжуд бўлган шаклнинг кўринишида намоён бўла ди. Шундай қилиб тараққиётнинг узлуксиз, ўтмишдан бошланганлиги ҳақида таассурот туғилади. Янгилик халқ тарихи узун занжирининг бир ҳалқаси сифатида эътироф қилинади» 1 , — деган эди. Нерунинг хулосаларига кўра кашфиёт тасодифий ҳоди- са эмас, айни пайтда у ўтмишнинг такрори ҳам эмас. Акс ҳолда кашфиётнинг кашфиётлиги қолмайди. Демак, ҳар қандай янгилик ўтган йиллар мобайнида тўпланган таж рибалар ва истиқболга интилиш эҳтиёжининг маҳсули. Тарихнинг мазмун-моҳияти тадқиқотларнинг бетўхтов- лиги, изчиллиги ва қолаверса, инсон томонидан дунё-нинг амалий ўзлаштирилиши, назарий кашф этилиши доимо маълум бир фалсафий-дунёвий кўникмаларга бўлган

мурожаатларда ўз ўрнини топадики, улар қадриятларнинг у ёки бу тизимини шакллантирувчи фалсафий-тарухий ҳодисага айланади. Улар орқали умумжаҳон тарихининг яхлит манзараси, ўтмиш ҳақидаги билимлар ва бугунги инсоният хусусвдаги мулоҳаза ва мушоҳадалар умумлаш- тирилади. Натижада эса тарихий тасаввур, фалсафий та- факкур ўтмишни ҳис қилиш жараёии орқали маълум маъ- нодаги ижтимоий-маданий вазиятлар, тарихий тажриба тараққиёти туфайли тўпланган билимлар ҳисобига куч олади, ривожланади. Бундай жараён эса чексиз ва чегара- сиздир. Ана шу чексизлик Ж. Неру хулосаларига қўра қуйи- дагиларни маънавий-маърифий, ахлоқий-руҳий, ижтимо- ий-тарихий мезонлар орқали долзарб қилиб қўймоқда: «Биз инсониятнинг бутун ютуқларини ўзлаштиришимиз ва бошқа халқлар билан биргаликда инсоннииг ҳаяжон- ли, ўтмишдагидан кўра кўпроқ ҳаяжонли талпинишлари- да қатнашишимиз керак. Биз бу ютуқларни эндиликда миллий чегаралар ёки бурунги бўлиниш чизиқлари билан белгиламасдан, бутун инсоният учун муштарак ютуққа айлангаилиги тўғрисида ўзимизга ҳисоб беришимиз ке рак. Биз ҳаётни маънодор қиладиган, ҳаракатчан дунёқа- раш ва дадил интилищ руҳини қайтадан жонлантиради- ган ҳақиқатга, гўзалликка ва озодликка бўлган эҳтиросли интилишни тиклашимиз керак. Кўп асрлар бундан олдин мустаҳкам ва метин пойдевор асосида бизнинг уйимизни тиклаган халқимиз вакиллари айнан шу жиҳатлари билан ажралиб туришган эди. Гарчи ўзимиз кексайган бўлиб, хотираларимиз инсоният тарихининг тонгги шафақлари- га бориб туташса ҳам, биз қайтадан ёшаришимиз ва ҳозир- ги замон билан ёнма-ён қадам ташлашимиз, бугунги кун- дан завқланаётган ёшликнинг енгилмас руҳи ва қувончи билан яшашимиз, шунингдек, келажакка ишонч билан тўлиб-тошишимиз керак» 1 . Коллективизм ва индивидуализм Коллективизм тушунчаси муайян бир жамоа, гуруҳ, қолаверса, миллат, давлат, жамият доирасидаги алоҳида одамлар гурухини ёки бирлигини ўзида ифода этади. Кол лективизм индивидуализмга қарши ҳолда ҳар қандай ин дивид

ёки шахе устидан ҳукмронлик манфаати билан яшайди, шахенинг мустақиллиги, ўзига хос автономияси инобатга олинмайди. Айни ана шу жиҳатлари билан кол - лективизм тоталитаризмнинг асосий манбаи сифатида хизмат қилади. Индивидуализм эса инсон эрки ва озодли- ги кафолатланган демократик тамойиллар қарор топган жамият шаклида вужудга келади, бу умуминсоний қадри- ятларнинг муҳим қисми сифатида баҳоланади. Коллективизм ва индивидуализм тушунчаси атрофи- даги мунозаралар бир неча минг йиллик даврни қамраб олади. Жумладан, у антик фалсафа тадқиқоти объектига ҳам айланган ва Суқрот, Платон, Демокрит, Декарт, Лонк, Геловецкий сингари илк файласуфлар хдм ўз му-лоҳазаларини билдириб ўтишган. Масалан, Платон кол лективизм шароитида бутун давлат учун мақсад алоҳида гуруҳлар, хусусан, алоҳида шахенинг манфаатларини ҳимоя қиладиган қаттиққўллик, жамиятнинг барча синф- ларидан ажралиб турадиган алоҳида синф манфаатини қатъий ҳимоя қилиш, давлат ҳокимиятини қўлга кирит- ган синф тақдирини белгилаш, жамият аъзоларида қараш-лар ва туйғуларнинг бир хиллигини таъминлаш, жамият муаммоларини ҳал қилишни зиммасига олгаи шахе док- триналарини қатьий ҳимоя қилиш, фуқароларнинг эъти- қодлари, туйғулари ва фикрларини доимий равишда уз-луксиз цензура килиш тартиботини ўрнатади, деган хуло- сани билдиради. Ана шу ҳолатда коллективизмнинг моҳи- яти очилади. Бу бевосита жамиятнинг иккига, балки кўпроқ бўлакларга бўлинишига, яъни ҳукмрон табақа ва турли шаклдаги тобе табақаларнинг вужудга келишига замин яратади. Айни ана шу кўпчилик озчиликнинг фаровон яшашига, бошқача қилиб айтганда, бир гуруҳ оқбилак-ларнинг, «зодагон»ларнинг манфаатига хизмат қилишга қаратилади. Бу ўз-ўзидан ижтимоий адолат тамойиллари- нинг қўпол равишда бузилишига, охир-оқибатда эса ин сон ва унинг ҳаёти моҳиятини қадрсизлантириб юбори- шига олиб келди. Атоқли инглиз файласуфи К. Поппер айни ана шу ҳолатни, аниқроқ қилиб айтганда, коллективизм ва ин дивидуализм ҳодисасини ёпиқ жамият ва очиқ жамият тарзида талқин этади. Унинг фикрича, ёпиқжамиятда маъ-лум бир авлод, яъни династия коллектив жамиятда ҳукм-рон мавқени эгаллайди.

Индивидуализм эса жамият барча қатламини ташкил этган фуқаролар ҳар бирининг — ало-ҳида индивидларнинг, шахсларнинг ёки ҳар бир жамият аъзосининг ижтимоий тараққиётнинг фаол иштирокчи-си, алоҳида субъекта сифатида қабул қилинади. Поппер таърифи билан айтганда, ёпиқ жамият қандайдир сеҳр-ли, тилсимий характер касб этади. У реал ҳаётдан узоқла- шади, ижтимоий моҳиятини йўқотади. Очиқ жамият эса унта тескари равишда рационал ва танқидий асосларга эга 1 . Агар ана шу хулосаларга таянсак, жамиятнинг ялпи тараққиёта бу жамият ҳар бир аъзосининг тарихий, иж-тимоий-сиёсий жараёнларга бевосита иштироки, уларга тўғридан-тўғри муносабати, танқидий хулосалари орқали таъмин этилади. Натижада фуқаролар ўзининг ички им-кониятларини рўёбга чиқариши, яратувчилик салоҳияти ва иқтидорини намоён этиши мумкин бўлади ва охир- оқибатда ялпи жамият ривожланиши таъминланади. Қола- верса, индивидуализм шароитида одамлар бир-бири би лан мусобақалашади, ўзаро қўллаб-қувватловчи рақобат шаклланади. Ҳаётдан қониқиш ҳисси кучаяди. Умуман олганда коллективизм туфайли вужудга кела-диган тоталитаризм бугуннинг маҳсулигина эмас. У ки-шилик тарихида турли даврларда ҳар бир даврнинг ўзига хос маънавий-маърифий, сиёсий ва психологик имкони-ятлари доирасида манфаатлар устуворлигини келтириб чиқарган. Бу бевосита тоталитар режимнинг пайдо бўли-шига, ривожланишига хизмат қилган. Тоталитар режим турли даврларда тарихий шароитга мое равишда ва унинг маҳсули сифатида ё кучайган, ё сусайган. Тоталитаризм моҳиятига кўра доимий равишда ўзини ўзи тўлдириб, ривожланиб борадиган тарихий жараён. Бу ҳодиса, албатта, бир халқ ёки мамлакат доирасида дои мий, эволюцион характерга эга бўлмаслиги, динамизми-ни йўқотиб қўйиш ҳодисалари юз бериши мумкин. Фақат у ўз маконини ўзгартириб туриши, қайсидир мамлакатда инқирозга учраса, бошқа бир мамлакатда таъсирини ку-чайтириши мумкин.

$Бошқача қилиб айтганда, инсон мавжуд экан, ман фаатлар тўкнашуви ҳодисаси юз бераверади. Коллективизм, тоталитаризм ана шу манфаатлар тўқнашувининг бир неча шаклидан бири сифатида кишилик жамияти умумий дои-расидан чиқиб кетмаслиги, тарихий воқелик сифатида яшаб туриши муқаррар. Ана шу ҳолатни назарда тутиб К. Поппер «бугун биз тоталитаризм деб атаётган тушунча ўзига хос анъанага эгаки, у худди бизнинг цивилизация-миз сингари қанчалик қадимий бўлса, шунчалик навқи-рон»\ — деган эди. Ғарб тадқиқотчилари ўз жамиятлари тарихий, тадри-жий тараққиётлари ва динамизми қонуниятларини ҳисобга олиб, индивидуализм ва коллективизмнинг ўзига хос тар-тиботлари ҳақида қатор фикрлар билдиришган. Жумла-дан, Ф. Хайек индивидуализмни ва индивидуалистик та-мойилларни социализмга, социализмнинг бошқача кўри-ниши бўлган коллективизмга қарши қўяди. Айни коллективизм социалистик тоталитаризмнинг манбаи де ган хулосага келади. Тоталитар режим ҳукмронлик қилган жамиятда яша-ган одамлар билан шахе эркинлиги таъминланган, инди видуал қарашлар устувор бўлган жамият одамлари ўрта-сида, уларнинг тафаккурида ва руҳиятида жиддий фарқ мавжуд. Бирида камсуханлик, тобелик, руҳан озурдалик, маънан эзгин кайфият ҳукмронлик қилса, иккинчисида ўз ҳаётидан розилик, ўтаётган кунидан мамнунлик, меҳ-натидан, яратаётган, бунёд этаётган ишларидан ғурурла-ниш, ўз истиқболини роҳат-фароғатда аниқ кўра олиш туйғулари барқ уриб туради. Зотан, инсониинг том маъ-нодаги моҳияти ҳам, унинг бугун қадрияти ҳам худди ана шу туйғу билан ўлчанади. Демак, бундай ҳаёт нашъу на-моси, кайфу сафоси маълум бир тоифага мансуб одам-ларга эмас, ҳар бир инсон учун зарур. Коллективизм, унинг натижасида шаклланган тота литар ёки авторитар режим жамиятда қотиб қолган ту-шунчалар — догматизмни турмуш тарзига айлантиради. Янгаликни қабул қила олмаслик, ҳар қандай ижобий сил- жишларга шубҳа билан қараш каби иллатларга кенг йўл очиб беради.$