Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi V-VIII asrlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Скачать

Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi V-VIII asrlar Reja: 1. Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi. 2. Turk xoqonligi davrida davlat boshqaruvi. 3. G‘arbiy Turk xoqonligi.

Kidariylar, xioniylar va eftalitlarning siyosiy hamda etnik tarixi. Milodning IV-V asrlari O‘rta osiyo qadimgi tarixining muhim bosqichlaridan hisoblanadi. Ulkan Kushonlar davlati ichki va tashqi kurashlar natijasida bir qancha mustaqil davlatlarga bo‘linib ketadi. O‘rta Osiyoning janubida uning tarixidan Toxariston va Marv ajralib chiqadi. Ulardan shimolda esa Sug‘d alohida bo‘lsa, uning sharqiy tomonida Ustrushona joylashadi. Ustrushonaga tutash hududlarda Farg‘ona, O‘rta Osiyoning shimoliy hududlarida Choch va Xorazm mulklari mustaqil edi. Bu davrda O‘rta Osiyoda bo‘lib o‘tgan siyosiy jarayonlar ko‘p sonli ichki va tashqi urushlar bilan bog‘liq edi. Shuningdek, milodiy IV-V asrlar o‘rta Osiyo hududlariga ko‘chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi, yangi siyosiy kuchlardan biri Kidariylar bo‘lib, ular haqidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi Solnomasida hamda g‘arb muallif tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida uchraydi. Tadqiqotchilarning fikricha, kidariylarning dastlabki, vatani Sharqiy Turkiston edi. Beyshi solnomasida berilishi, yuyechjilar humdori Sidolo jujanlar hujumi tufayli o‘z qarorgohini Bolo (Balxga) ga ko‘chirgan. Yana shu manba xabar berishicha, Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib Gandxardan shimoldagi 5 ta davlatni o‘ziga bo‘ysundirgan. Ayrim tadqiqotchilar, kidariylar Sharqiy Turkistondan ko‘chishni boshlangan so‘ng ular ikki qismga bo‘linib, katta qismi shimoli-g‘arbiy Hindistonga, kichik qismi esa O‘rta Osiyoga joylashadilar, degan fikrni ilgari suradilar. Kidariylarning O‘rta Osiyoga joylashuvi masalalari bilan shug‘ullangan. S.K.Kabanovning fikricha, ularning markazi Balx emas balki Qarshi atroflaridagi Yerqo‘rg‘on ko‘hna shahri bo‘lgan. Bu fikrni L.N.Gumilyov ham qo‘llab-quvvatlaydi. Ammo, bu fikrni ko‘pchilik olimlar e’tirof etmaydilar va balki Qarshi atroflarida kidariylarning kandaydir kichik guruhlari joylashgan bo‘lishi mumkin degan fikrni bildirdilar. Tadqiqotchilar Kidar hukmronlik qilgan davrni IV asrning ikkinchi yarmi va V asrning birinchi choragi bilan belgilaydilar. Kidar (yoki Kidara) avval boshda Eron shohi Shopur II ga bo‘ysungan. Oq xunlar bostirib kelishi bilan o‘z o‘g‘li

Pironi Peshovarda qoldirib Shimolga yo‘l olgan. Oq xunlar bilan kurash manbalarda 400-yillarga to‘g‘ri kelishi ta’kidlangan. Kidar Shopur II (309-379 yy)ning zamondoshi bo‘lib, avvalambor kushonlar hokimiyatining davomchisi sifatida ularga bo‘ysunib kelgan hamda xioniylar yordamida Baqtriyada kushonlar hokimiyatiga chek qo‘ygan. Kidariylar tez orada Amudaryo o‘ng va chap qirg‘oq havzasi hamda Sug‘dning katta qismini egallaydilar. Manbalarning guvohlik berishicha, kidariylar Eron sosoniylari Bilan ko‘pmartalab urushlar olib boradilar. Bu urushlar ayniqsa sosoniy podsholari Varaxran V (420-438 yy.) va Yozdigard II (438-457 yy.) davrlarida ayniqsa avjiga chiqadi. 456 yilda bo‘lib o‘tgan navbatdagi harbiy to‘qnashuvlardan so‘ng katta talofatga uchragan kidariylar qayta o‘zlarini o‘nglab ololmadilar. Bu voqeadan keyin kidariylar haqida ma’lumotlar deyarli yo‘q. Faqatgina ular Hindistonda Gupta davlatini egallab bu yerda 75 yil hukumronlik qilgani, 477 yilda Gandxardan Xitoyga elchilar yuborgani ma’lum xolos. IV asr o‘rtalarida O‘rta Osiyo yerlariga shimoli sharqdan xion qabilalari bostirib kiradilar. Tarixda xioniylar nomi Bilan mashhur bo‘lgan bu qabilalarning asli vatanini ayrim tadqiqotchilar Orol bo‘yida deb hisoblaydilar. Xioniylar xun qabilalariga qon-qarindosh bo‘lganliklaridan bo‘lsa kerak, g‘arb tarixchilari ularni “oq xunlar” deb ataydilar. IV asrning o‘rtalarida ancha kuchaygan xioniylar janubga tomon harakat qilib sosoniylar bilan to‘qnashadilar. Bu to‘qnashuvlar hamda xioniylar yo‘lboshchisi Grumbat, ularning Suriyadagi Umda shahrini qamal qilganliklari haqida Ammian Marsellin ma’lumotlar beradi. Dastlabki harakatlarda xioniylar mag‘lubiyatga uchrasalarda, keyinroq ular sharqqa tomon yurishlar qilgan sosoniylar shohi Shopur II ga qattiq zarbalar beradilar. K.Treverning fikricha, xioniylar IV asrning 70-yillarida o‘zining kuchaygan pallasiga kiradi. O‘rta Osiyoda kidariylar va eftalitlar hukmronligi o‘rnatilgach xioniylarning siyosiy ahvoli o‘zgaradi va ular eftalitlarga tobe bo‘lib qoladi. Afsuski, xioniylar va kidariylarning davlat boshqaruvi tizimi haqidagi ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan.

Xioniylar va kidariylarga nisbatan eftalitlar haqidagi ma’lumotlar nisbatan ko‘proq saqlangan. Shunga qaramadan eftalitlarning kelib chiqishi haqidagi olimlarning fikrlari turlicha. Misol uchun, S.P. Tolstov, A.N.Bernshtom, K.V.Trever kabi olimlar eftalitlarning ilk vatani Sirdaryoning quyi oqimi deb hisoblasalar, A.Mandelshtam, R.Grishman, L.Gumilyov, K.Yenoki kabi olimlar esa eftalitlar vatanini Badaxshon deb hisoblaydilar. B.Litvinskiy va K.Inostransevlar eftalitlarning ilk vatani Farg‘onaning tog‘ oldi hududlari bo‘lganligi haqidagi fikrni ilgari suradilar. Ularning turkiy halqlar bo‘lganligi haqidagi masala o‘zil-kesil yechimini topmagan. Eftalitlar turli manbalarda turlicha nomlanadilar. Misol uchun, xitoy manbalarida ular “ida, iyeda, idan, idyan” deb, suriya va lotin manbalarida esa “eplalit, eftalit, abdal” arab va fors mualliflarida “haytal, yaftal, yeftal” degan nomlar bilan eslatiladi. Xitoy manbalari eftalitlarni turklar (tukyuye) bilan bog‘liq ravishda ta’riflaydilar. Vizantiyalik tarixchilar, masalan, Prokopiy (VI asr) eftalitlarni xunlardan deb ko‘rsatar ekan, “ular (ya’ni eftalitlar) xunlardandir , tanalari esa oq” deb eslatadi. Eftalitlarning kuchaygan davri V asrning o‘rtalariga (456-457 yy.) ya’ni ular Xitoyga birinchi marta elchi yuborgan davrga to‘g‘ri keladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu davrdan to 531 yilga qadar eftalitlar Xitoyga 13 marta elchi jo‘natadilar. Kuch-qudrat jihatdan mustahkamlanib olgan eftalitlar O‘rta Osiyo va Shimoliy Hindistondagi kata yerlarni ishg‘ol etishga kirishadilar. Eftalitlarning janubdagi asosiy raqiblari Eron sosoniylari edi. Eftalitlar asta- sekin janubiy hududlarni o‘zlariga bo‘ysundirar ekanlar, ularning sosoniylar Bilan munosabatlari keskinlasha boradi. Eftalitlar va sosoniylar o‘rtasidagi kurashlar podsho Pero‘z (459-484 yy.) davriga to‘g‘ri keladi. 484 yilda eftalitlar va sosoniylar o‘rtasida Marv yaqinida bo‘lib o‘tgan jangda sosoniylar mag‘lubiyatga uchraydilar. Eftalitlar 467-473 yillarda Sug‘dda mustahkam o‘rnashib olgan bo‘lsalar, 477-520 yillar mobaynida Gandxarni ishg‘ol etib, u yerdan kidariylarni siqib chiqaradilar. 490 yilda eftalitlar Urumchini, 497-509 yillar orasida

Qashg‘arni bosib, deyarli butun Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar. Shunday qilib, VI asrning boshlariga kelib, eftalitlar anchagina katta hududlarni egallagan edilar, ko‘pchilik manbalar eftalitlarning dastavval ko‘chmanchi xalqlar bo‘lib, keyinchalik o‘troqlashganligi haqida ma’lumot beradi. Shuning uchun ham ayrim tadqiqotchilar ularni ko‘chmanchilar deb hisoblasa, ayrimlari ularni shahar va qishloqlarda yashaganligini ta’kidlaydilar. Eftalitlarning poytaxti Balx shahri edi . Ko‘pchilik tadqiqotchilarninng e’tirof etishlaricha, eftalitlar davlati unchalik ham mustahkam emas edi va shuning uchun ham uzoq yashamadi. Ta’kidlash joizki, eftalitlar o‘zlariga tobe bo‘lgan xalqlar hayotiga juda chuqur ta’sir etmasdan, o‘lpon va soliqlar undirish bilan cheklanganlar. Eftalitlarning O‘rta Osiyodagi hukumronligi asosan harbiy kuchlarga tayanar edi. Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlari ularning turklar bilan bo‘lgan kurashda qo‘llab-quvvatlamaganlar. Eftalitlar davlati yarim asrga yaqin yashagan bo‘lsada O‘rta Osiyo xalqlari tarixida muhim rol o‘ynadi. Eftalitlarning etnik kelib chiqishi masalalari ancha murakkab hisoblanadi. Bu murakkablik shu bilan izohlanadiki, arab manbalari va tangashunoslik ma’lumotlarida eftalitlar podsholari faqat turklarga xos bo‘lgan unvon- tegin, xoqon unvonlari bilan tilga olinadi. Shu bilan birgalikda tangalarda aks etgan podsholar aniq yevropoid irqini beradi. Bu holatlar ayrim tadqiqotchilarning eftalitlarni turkiy xalqlar deb hisoblashlariga sabab bo‘ldi. Prokopiy Kesarskiy eftalitlar haqida shunday ma’lumot beradi: “eftalitlar xun xalqlari qabilasi bo‘lib, barcha xunlar ichida ular yagona oq tanlidir. Turmush tarzi jihatidan ham ular boshqa xunlarga o‘xshamaydilar va boshqa xunlarga o‘xshab xayvonlardek yashamaydilar. Ular bitta podsho boshqaruvida turadilar. Bu podsho rimliklar yoki boshqalardan qolishmaydigan holda aholiga g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi, o‘zaro va qo‘shnilar bilan bo‘lgan munosabatlarda adolat mezonlariga amal qiladi.”

V asrda yashagan Lazar Parbskiy eftalitlarni yetti qabiladan iborat massagetlarning yetakchi urug‘laridan biri ekanligi haqida ma’lumot beradi. Xitoy manbalarida eftalitlar yuyechjilarning boshqa bir ko‘rinishi yoki gaogyuy qabilasining tarmog‘i yoki ularning qang‘lilarning avlodlari sifatida talqin qilinadi. Undan tashqari, o‘zlarini alxonlar deb atagan eftalitlar Baqtriya-Toxariston yerlarida yashab o‘tgan azaliy baqtr qabilalaridan chiqqan etnik guruh ekanligi haqidagi fikrlar ham bor. Umuman olganda eftalitlarning turkiy xalqlar ekanligi hamda ularning haqiqiy vatani Baqtriya-Toxariston ekanligini e’tirof etuvchi olimlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Xullas, o‘z davrida eftalitlar yirik davlat tizimini vujudga keltirdilar. Ular O‘rta Osiyo, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Turkiston, Sharqiy Eronni birlashtirgan ulkan davlatga asos solib, Kushon davlati o‘rnida undan ham kattaroq hududlarni birlashtirdilar. Eftalitlar Eronning sosoniylar davlatiga, uning harbiy harakatlariga qarshi tura oldilar hamda sosoniylarning O‘rta Sharqdagi hukmronligiga chek qo‘ydilar. Eftalitlar sosoniylarning ichki ishlariga ham aralashib turdilar, hatto shohlardan qaysi birini saylash va tayinlash masalasini hal qilish ularning qo‘lida edi. Eron davlati har yili ularga katta miqdorda o‘lpon to‘lab turgan. Ijtimoiy-iqtisodiy tarix. Eftalitlar yuqorida eslatilgan ulkan hududda boshqaruvni qo‘lga kiritgach obod dehqonchilik vohalariga, rivojlangan shahar va qishloqlarga, savdo yo‘llariga ega bo‘ladilar. Vaqt o‘tishi bilan esa mahalliy aholi bilan aralashib ketadilar. Natijada bevosita mahalliy aholining vorisiga aylanadilar. Shu boisdan 568-569 yillarda Vizantiya imperatori Yustin II huzurida bo‘lgan turk elchisi imperatorning “eftalitlar shaharlarda yashaydilarmi yoki qishloqlardami?” degan savolga «ular shaharlik sulolalar, oliy hazratlari» deb javob bergan. Darhaqiqat, olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyoda shahar madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan, V asrda Panjikentda nisbatan qadimgiroq bo‘lgan qishloq o‘rniga yangi shahar barpo etiladi. Umumiy maydoni 18 gektar bo‘lgan bu shahar VI asrning boshlariga kelib mustahkam himoya tartibiga, ibodatxona, saroy va ijtimoiy jihatdan ajralib

turadigan turar-joylarga ega edi. Sug‘d shaharlaridan yana biri Poykandda ham qizg‘in tadqiqot ishlari olib borilgan. Yanada qadimgiroq davrda (antik) asos solingan ushbu ko‘hna shahar ilk o‘rta asrlar davriga kelib kengayib boradi va V- VI asrning boshlariga kelganda uch qismli yirik markazga aylanadi hamda umumiy maydoni 18 gektarga yetadi. Poykand qazishmalarida ilk o‘rta asrlarga oid ko‘plab moddiy madaniyat buyumlari topilgan bo‘lib, ular haqiqatdan ham Poykand bu davrda arab manbalarida ta’riflanganidek, “Madina-at- tujjor” -“Savdogarlar shahri” bo‘lganligidan dalolat beradi. Ilk o‘rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yirik markazlardan (ehtimol, poytaxt shaharlardan) biri Buxoro edi. To‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi ushbu shaharning asosi 21 gektar bo‘lib, bu yerda mustahkam himoya inshootlari, hukmdor saroyi, mafkuraviy inshootlar, turar-joy qoldiqlari ochib o‘rganilgan. Topilgan moddiy madaniyat buyumlari Buxoro ilk o‘rta asrlardan boshlab O‘rta Osiyoning yirik madaniy va iqtisodiy markazlaridan biri bo‘lganligidan dalolat beradi. Shuningdek bu davrda shaharning yettita darvozasi bo‘lib, bu holat uning muhim savdot-ranzit yo‘li ustida joylashganligidan dalolat beradi. Bu davrda Termiz va uning atroflarida ham shaharsozlik madaniyatining jadallik bilan rivojlanganligini ko‘zatishimiz mumkin. Termiz atrofidagi Zartepa shahri ana shunday shaharlardan biridir. Antik davrda kichik manzilgoh paydo bo‘lgan Zartepa ilk o‘rta asrlarga kelib maydoni 17 gektar bo‘lgan yirik shaharga aylanadi. Bu davrda sug‘orish inshoatlari takomillashib yangi-yangi yerlar o‘zlashtiriladi O‘zlashtirilgan yerlarda, yirik sug‘orish inshootlari boshida, markaziy shaharlarning atroflarida, dehqonchilik vohalarining chegaralarida qo‘rg‘onlar, qasrlar va istehkomlar qad ko‘taradi. Istehkomlarning to‘rt burchagi baland mutahkamlanib, devoru-mo‘rilari bir necha qator kamondan o‘q o‘zgich nishon tuynuklari va istehkomlar bilan ta’minlangan. Qalin mudofali zodagonlar qo‘rg‘onlari ilk o‘rta asrlarning murakkab ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot taqozosi bilan bunyod etilgan bo‘lib, asosan tashqi dushman hujumiga qarshi mudofa inshoati, harbiy garnizon to‘planadigan joy, ma’muriy markaz, hamda

oziq-ovqat va qurol-yarog‘ saqlanadigan ombor vazifasini o‘tagan. Umuman, kal’a, qo‘rg‘on va istehkomlar ilk o‘rta asrlar davrining o‘ziga xos me’morchilik namunalaridan bo‘lib, Naxshab vohasidagi Zahoki Maron, Buxorodagi Shahri Vayron, Xorazmdagi Fir qal’asi shular jumlasidandir. Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha chaqirimlab qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvozaga ega bo‘lgan Devori qiyomat, Buxoro vohasidagi 336 kilometri Kampirak, Toshkent vohasidagi Kampirdevor istehkom devorlari shular jumlasiga kiradi. Bu davr me’morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo‘lgan. Qasrlar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha xonalardan iborat bo‘lgan. V asrdan boshlab saroy, qasrlar qurilishida xom g‘isht bilan bir qatorda pishiq g‘ishtlar ham ishlatila boshlangan. Eftalitlar davrida hunarmandchilik ham rivojlangan.Ayniqsa, kulolchilik, shishasozlik, chilangarlik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari ravnaq topgan. Chochda yasalgan o‘q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romitan, Varaxsha, Poykand kabi savdo- hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra Poykand shahri eftalitlarning poytaxti bo‘lgan. Eftalitlar davrida dexqonchilik asosan sug‘orma dexqonchilikka asoslangan edi. Qadimgi ziroatkorlar katta va kichik daryolar, jilg‘alar suvlaridan foydalanganlar. Bunday sharoitda kanallar qazish va ularni mavsumiy tozalab turish muhim ahamiyat kasb etgan. Vaxsh vohasidan, Ustrushonadan, Sug‘ddan, Xorazmdan va Toshkent vohalaridan shunday kanallarning izlari topib o‘rganilgan. V-VI asrlarda dehqonchilik vohalarida eftalitlarning o‘troqlashuvi kuchayadi va buninng natijasida sug‘orma yerlarga bo‘lgan ehtiyoj ortadi. Kichik-kichik sug‘orish kanallari qazib chiqarilib,minglab gektar yangi yer maydonlari o‘zlashtiriladi. Sug‘orish uslubi takomillashadi,shohariqlar chuqurlashib, sersuv sug‘orish tarmoqlariga aylanadi. Xozirgi vaqtda ham mavjud bo‘lgan Zahariq, Bo‘zsuv, Darg‘om kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish

tarmoqlaridan bo‘lgan. Shuningdek, tog‘ oldilariga suv chiqarish uchun suv chiqarish asboblaridan keng foydalanilgan.Yangi o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin xom g‘ishtdan urib chiqilgan hamda baland poydevor ustiga qurilgan ulkan qo‘rg‘onlari,istehkomlar yuzaga kela boshlagan. Tohariston va Sug‘dda dehqonchilik bilan birgalikda bog‘dorchilik ham rivojlangan. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari sholi ham yetishtirilgan. Xitoy manbalarining malumot berishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyo ikkidaryo oralig‘i yerlarida ko‘plab paxta yetishtirilar edi. O‘rta Osiyoning paxta tolasi Xitoyda ham mashhur bo‘lgan. Bu davrga kelib yer egaligi munosabatlarining takomillashuvi natijasida sug‘oriladigan yer maydonlarining malum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari- “dehqonlar” qo‘lida to‘plana boshlangan edi. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin dehqonlari ma’lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib,ularga qaram bo‘lgan “kadivar” larga aylanib boradi. IV-V asrlar O‘rta Osiyoning pul muomalasida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bu o‘zgarishlar tangalar zarb etishning markazlashuvi hamda mintaqaning turli hududlarida zarbxonalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi. Bu davrning boshlarida E.Rtveladzening tadqiqotlariga ko‘ra, shimoliy Toxaristonda kushon tangalari va ularga taqlid qilib zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan. Butun V asr davomida Termizda mahalliy hukmdor tasviri tushirilgan mis tangalar zarb etilgan. Chag‘aniyonda shaxanshoh Pero‘z (459-448yy) davridan boshlab juda ko‘plab sosoniylarning kumush tangalari kirib keladi. Buxoro Sug‘dida o‘ng tomonida soqoldor hukmdorlar tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan bo‘lsa, Samarqand Sug‘dida V-VI asrlarda ters tomonida tik turgan kamonchi tasviri tushirilgan kumush tangalar zarb etilgan. Qarshi vohasida o‘ng tomonida podsho boshini tasviri tushirilgan mahalliy kumush va mis tangalar muomalada bo‘lgan. Xorazmda esa o‘ng tomonida hukmdor boshi, ters tomonida otliq chavandoz tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb etilgan.

Yevrosiyo mintaqasidagi umumiy vaziyat va kushon davlatining inqirozi xalqaro savdoga birmuncha salbiy tasir ko‘rsatgan edi. Sosoniylar Eroni bilin munosabatlar ko‘p hollarda urushlarga aylanib ketishi tufayli o‘zaro savdo aloqalariga putur yetgan edi. Buddaviylikning inqirozi tufayli O‘rta Osiyoning Hindiston bilan munosabatlari ham yomonlashgan edi. Ammo, Xitoy bilan savdo munosabatlari avvalgidek yaxshi edi. Ilgari bo‘lganidek, V-VI asrlarda ham Xitoyga rangdor shishalar, qimmatbaho toshlar olib ketilgan bo‘lsa, Xitoydan asosan ipak va atir-upa keltirilgan. Bu davrda Vizantiya bilan ham savdo aloqalari taraqqiy etadi. Xalqaro savdoda ayniqsa sug‘diylarning ahamiyati katta edi. Manbalarning malumot berishicha, Sharqiy Turkistonda sug‘diylarning qishloqlari ham bo‘lgan. Yurtlaridan uzoqda yashagan sug‘diylar o‘z vatanlari bilan doimiy aloqa qilib turganlar. Arxeologik tadqiqotlar (tangashunoslik malumotlari, hunarmandchilik buyumlari) bu davrda O‘rta Osiyoda xalqaro savdo bilan bir qatorda ichki savdo ham taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Bu davrda O‘rta Osiyo shahar va qishloqlarida oltin, kumush, Badaxshon lalisi, hunarmandchilik buyumlari, harbiy qurol-yaroqlar, turli taqinchoqlar,rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, qorako‘l, zotdor otlar bilan savdo qilinardi. Termiz, Naxshab, Kesh Samarqand, Poykand, Buxoro, Choch, Varaxsha kabilar o‘sha davrdagi yirik savdo-sotiq markazlari edi. Madaniy hayot. Ilk o‘rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar O‘rta Osiyo madaniyatiga ham tasir etmasdan qolmadi. Bu davrdagi madaniy hayot dastavval antik davr madaniy ananalari asosida rivojlangan bo‘lsada, Kushon davlati xarobalarida bir nechta mustaqil davlatlar va mulklarning paydo bo‘lishi o‘ziga xos mahalliy madaniyatlarning paydo bo‘lishiga imkon yaratgan edi. Ilk o‘rta asrlarda madaniyatining shakllanishiga shuningdek, qo‘shni davlatlar avvalo, Hindiston, Eron, Afg‘oniston, Xitoy bilan hamda ko‘chmanchi chorvadorlar bilan bo‘lgan aloqalar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan edi. Bu davr memorchiligi O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradi. Shakllanayotgan mulkdorlar toifasi O‘rta Osiyoning turli

hududlarida yirik qalalar qurib, ular atrofini ximoya inshootlari bilan o‘rab oladilar. Bunday qalalar vohalarda ko‘pincha tabiiy tepaliklar ustiga bunyod etilgan. Bunday qalalar Xorazm, Toxariston, Sug‘d, Ustrushona, Marv hududlaridan topib o‘rganilgan. Memorchilikda asosan tosh, paxsa, xom g‘isht va yog‘och qurilish materiali sifatida ishlatiladi. Mil.IV-VI asrlar O‘rta Osiyo xalqlarining diniy qarashlari zardo‘shtiylik, buddaviylik, xristianlik va moniylik diniy etiqodlari bilan bog‘liq edi.IV-V asrlarga oid zardo‘shtiylik ananalari bilan bog‘liq bo‘lgan otashkadalar Qashqadaryodagi Yerqo‘rg‘ondan, Panjikent atroflaridan, Buxoro vohasidan topib o‘rganilgan. Ularning barchasida zardo‘shtiylik bilan bog‘liq bo‘lgan ossuariy (astadon) lar uchraydi. Tadqiqotchilarning fikricha,bu davrda zardo‘shtiylik diniga O‘rta Osiyoning markaziy va shimoliy hududlarida sig‘inishgan bo‘lsa,mintaqaning janubiy hududlarida buddaviylik dini tarqalgan edi. Buddaviylik dinining ibodatxonalari Qoratepa, Fayoztepa (Termiz), Ushturmullo (Kobadiyon), Ajinatepa, G‘ishttepa, Qalaikofirnihon (Toxariston), Marv kabilardan topib tadqiq etilgan. O‘rta Osiyodagi xristianlikning markazi Marv shahri edi. Beruniy malumotlariga ko‘ra, Iso payg‘ambar tug‘ilganidan 200 yil o‘tgach xristianlar Marvda paydo bo‘lgan edilar. “Tojik xalqi tarixi” kitobida berilishicha, 334 yildayoq Marvda yepiskoplik, keyinroq esa Mitropoliya mavjud edi. Govurqaladan xristianlik ibodatxonasi qoldiqlari va xristianlar dafn etilgan qabriston ochib o‘rganilgan. Sug‘dning ayrim hududlarida (Samarqand va Panjikent) ham xristianlik tarqalganligi haqida malumotlar bor. III asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyoda moniylik dini tarqala boshlaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha,Moniylik diniga asosan Sharqiy Turkiston va qisman Chag‘aniyon hamda Sug‘d aholisi etiqod qilgan. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari sanati devoriy suratlar,haykaltaroshlik,turli taqinchoq buyumlari orqali izohlanadi. Devoriy suratlar Dilbarjin (Avg‘oniston), Varaxsha, Afrosiyob, Panjikentdan topib o‘rganilgan bo‘lsa, Quyovqo‘rg‘on, Vaxshi vohasi, Afg‘onistondagi Chaqaloqtepa,

Yerqo‘rg‘ondan turli hajmdagi haykallar,zargarlik buyumlari topib o‘rganilgan. Umuman olganda, boy bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy suratlar, hatto kiyimlardagi tasvirlar bu davrda O‘rta Osiyodagi tasviriy sanatning rivojidan dalolat beradi. Eftalitlar davrida chorvador aholi turkiycha so‘zlashganligi sababli,turkiy til tobora ko‘proq yoyila boshlaydi. Bu davrda o‘troq aholining katta qismi sug‘diy tilda so‘zlashar edilar. Sug‘d tili va yozuvi Yettisuv,Farg‘onadan o‘tib Sharqiy Turkistonga qadar yetib boradi. Uning “Samarqand usuli”keng yoyilgan edi. Bundan tashqari Xorazm, Kxaroshtiy, Buxoro yozuvlari ham mavjud bo‘lgan. Bunday yozuv yodgorliklari Zangtepa,Qoratepa, Afrosiyob xarobalaridan, Kofirqaladan topib o‘rganilgan. Turk xoqonligi davrida davlat boshqaruvi. Siyosiy tarix. VI asrning ikkinchi yarmidan boshlab Janubiy Sibir va Shimoliy Mongoliya ya’ni, Oltoy hududlarida turkiy qabilalar ittifoqi shakllana boshlaydi. Xalklarimiz davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Turk hoqonligi xususida talaygina manbalar bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan bo‘lsa-da, ularning ayrimlari bir-birini inkor etadi. Ushbu manbalar VI asrning oxirlarida yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari, epigrafik yodgorliklar - Urxo‘n-Yenisey, runiy yozuvlari, Xitoyning "Tan xonadoni tarixi" qabilardir. Undan tashqari o‘rta asrlar mualliflari at-Tabariy, Denovariy, Beruniy, Narshaxiylar asarlarida ham Turk xoqonligi to‘g‘risida ma’lumotlar uchraydi. Ta’kidlash joizki turk atamasining ilk marotaba tilga olinishi 542 yilga to‘g‘ri keladi. Turli manbalarda turklar "turk el", "turk", "turkash", "tukdus", "tu-kyu", "tuk-yut" kabi nomlar bilan tilga olinadi. Kuchli, baquvvat, botir kabi ma’nolarni anglatuvchi "turk" atamasi dastavval etnik xususiyatga ega bo‘lmay ijtimoiy ma’noga ega bo‘lgan. Turklarning kelib chiqishi xususida ko‘plab afsonalar mavjuddir. Ayrim afsonalarda turklarning kelib chiqishi Nuh paygambarga borib taqalsa, ayrimlarida ular o‘n yashar bola va ona bo‘ridan tarqalganligi ta’kidlanadi.

Yana boshqa bir afsonaga ko‘ra, turk qabilasining ajdodlari Oltoyning shimoliy yon bag‘irlarida joylashgan So viloyatidan kelib chiqqan bo‘lib, bu yerdagi qabila boshlig‘i Abanbu ularning ilk yo‘lboshchisi bo‘lgan. Tarixiy manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, Turk xoqonligining paydo bo‘lishi 551-552 yillarga to‘g‘ri keladi. Dastavval, turklarning Ashin urug‘idan bo‘lgan Asan (Asyan, Asyan-shod) va Tuu turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar. Tuuning ug‘li Bumin (Xitoycha Tumin) qo‘shni Tele qabilasini o‘ziga bo‘yso‘ndirib ancha kuchayishga muvaffaq bo‘ladi. Bu paytga kelib anchagina mustahkamlangan Bumin boshchiligidagi qabilalar ittifoqi Oltoydagi o‘zlari qaram bo‘lib turgan jujan (juan-juan)lar qabilalariga qarshi kurash boshlab 551 yilda (ayrim adabiyotlarda 552 yilda) ularni tor-mor etadilar. Mana shu davrdan boshlab turkiy hukmdorlar o‘zlarini jujanlar egallab turgan yerlarning xakikiy egalari hamda jujanlarning mavqei va kuch-qudratining vorislari sifatida Anaguy xoqon (kag‘an) unvonini kabul qiladilar. Jujanlar hukmdori Anaguy joniga qasd qilib o‘zini o‘ldiradi. 551 yilda Bumin Turk elining xoqoni sifatida oq kigizga o‘tkazilib ko‘tariladi. Ammo, 552 yilda Bumin to‘satdan vafot etib uning o‘rniga ukasi Istami taxtga utiradi. Istami xoqon O‘rta Osiyo, Volga va Shimoliy Kavkaz yerlari uchun kurash olib borgan bo‘lsa, uning o‘g‘illari Mug‘an hoqon va Taspar xoqonlar Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar. Bu paytga kelib turklarning ashaddiy dushmani bo‘lgan jujanlarning kichik bir qismi Koreya va Shimoliy Xitoyga joylashadi, yana bir kismi esa g‘arbga joylashib avarlar nomini oladi. Shunday qilib, manbalarning ma’lumot berishicha, Bumin hoqonning vorisi bo‘lgan Mug‘an hoqon janubi-g‘arbiy Manchjuriyadagi Mug‘ul qabilalari bo‘lgan kidanlarni va Yenisey kirg‘izlarini bo‘ysundirib Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda Turk eli hukmronligini o‘rnatadi. Turklarning g‘arbiy yurishlari ayniksa muvaffaqiyatli edi. VI asrning 60-yillari oxirlariga kelib Turk xoqonligi o‘sha davrdagi yirik davlatlar bo‘lgan Vizantiya, Sosoniylar Eroni, Xitoy kabilarning siyosiy va iqtisodiy munosabatlar tartibiga qo‘shilib, Uzoq Sharqni O‘rta yer

dengizi mamlakatlari bilan bog‘lovchi savdo yo‘li nazorati uchun kurash olib bordi. VIII asr turk mualliflari o‘zlarining ajdodlari bo‘lgan ilk hoqonlarning harbiy yurishlari haqida shunday yozgan edilar: "Ular (hoqonlar) sharqda Qodirkon adirlarigacha, g‘arbda Temir darvozagacha o‘z xalqlarini joylashtirdilar". Qodirkon adirlari bu - Katta Xingan toglari, Temir darvoza esa Boysun tog‘dagi Bo‘zgalaxona dovonida joylashgan. 576 yilga kelib Turk hoqonligi Manchjuriyadan Kimmeriy Bosporigacha, Yenisey yuqori oqimlaridan Amudaryo yuqori oqimlarigacha cho‘zilgan edi. Shu tariqa turk xoqonlari siyosiy va madaniy merosi O‘rta Osiyo va Janubi-Sharqiy Yevropa tarixiga sezilarli ta’sir kursatgan dastlabki Yevrosiyo imperiyasiga asos solgan edilar. VI asr 50-yillarining oxirlarida Istami xoqonga eftalitlarga qarshi harbiy harakatlar olib borish uchun qo‘lay imkoniyat paydo bo‘ladi. Eroy shohi Xusrav I Anushervon (531-579 yy.) eftalitlarga ulpon to‘lashni to‘xtatib qo‘yadi va ularga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi hamda Vizantiya bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yadi. Xusrav I siyosiy jixatdan biroz o‘nglanib olgach Turk xoqonligiga eftalitlarga qarshi ittifoq taklif etadi. Ayni vaqtda Vizantiyadan foydalangan Eron eftalitlardan Tohariston, Chag‘aniyon, Qobul atrofidagi yerlarni tortib oladi. 563 yilda eftalitlarga qarshi shimoldan turklar Choch vodiysiga bostirib kiradilar. Tez orada ular tomonidan Samarqand, Kesh, Naxshab egallanadi. "Shohnoma"da ma’lumot berilishicha, hal qiluvchi jang Buxoro atroflarida bo‘lib o‘tadi va eftalitlarning Gatifar boshchiligidagi qo‘shinlari tor-mor etiladi. Shundan so‘ng turklar tezlik bilan xarakat qilib iloji boricha eftalitlarning ko‘proq yerlarini o‘z qo‘llariga olishga harakat qiladilar. Amudaryoning janubiy sohiligacha bo‘lgan yerlar, Eron, uning shimolidan Kaspiy sohillarigacha bo‘lgan yerlar turklar qo‘liga utadi. Eftalitlarning mag‘lubiyatidan so‘ng bevosita ittifoqchilar o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘la boshlaydiki, bu holat savdo yo‘li nazorati bilan bog‘liq edi.

Turklar O‘rta Osiyo yerlarini bosib olgach Buyuk ipak yo‘li katta qismining nazoratini o‘z qo‘llariga oladilar. Bu yo‘lning O‘rta Osiyo hududlaridan o‘tuvchi qismida asosan Sug‘diylar ipak bilan savdo qilishni nazorat qilar edilar. Ipak matolarning asosiy xaridori Vizantiya bo‘lib, ipak savdosi Sug‘d savdogarlari va turk xoqonlariga katta daromad keltirar edi. IV asrning oxirlaridan boshlab Sug‘dda, VI asrda Eron va Vizantiyada o‘z ipakchilik ishlab chiqarishining paydo bo‘lishi bu mahsulot sotilishini yanada kiyinlashtiradi. Hoqonlikning bevosita g‘arbiy kismini boshqarib turgan Istami va bosh hoqon Muqan xoqon ipak savdosi mojarosini tinchlik bilan xal qilishga harakat kila boshlaydilar. Istami hoqon o‘z qo‘l ostidagi Sug‘d ixshidiga bu masalani hal etish vazifasini topshiradi. Eronga Turk hoqoni nomidan mashhur Sug‘d savdogari va diplomati Maniax boshchiligida elchilar guruhi jo‘natiladi. Xusravshoh o‘z atrofidagi amaldorlarning maslahatiga kirib, Sug‘diylar olib kelgan ipak matolarni sotib olib uni elchilar ko‘z o‘ngida yoqib tashlaydi. Shundan so‘ng Maniax boshqa xaridor -Vizantiya bilan kelishishga xarakat kiladi. 567 yilda u Turk hoqonligining Konstantinopolga yuborgan elchiligiga boshchilik kiladi. Vizantiya ham Eron kabi Sug‘d ipak matolariga unchalik extiyoj sezmas edi. Ammo, eroniylarga qarshi turklar bilan ittifoqchilik tarafdori edi. Shu tufayli Turk hoqonligi elchilari imperator saroyida izzat-hurmat bilan ko‘tib olinadi. Ushbu elchilik davomida Turk hoqonligi bilan Vizantiya o‘rtasida Eronga qarshi ittifoq tuziladi. Maniax orqaga qaytishda u bilan birga Vizantiya imperatorining elchisi, kilikiyalik Zemarx Turk hoqoni qarorgohiga keladi. Hoqon Zemarxni Tyan-Shandagi "Oltin tog" yakinidagi qarorgohida qabo‘l qiladi va turk qo‘shinlarining Eronga yurishida yo‘lboshlovchilik qilishni taklif etadi. Eron shohining turklar hujumini diplomatik yo‘l bilan ko‘statishga urinishi hech kanday natija bermadi. Shiddatli hujumlar bilan turklar Gurgonni va bir necha boy shaharlarni egallab, 569 yilda Sug‘dga qaytadilar. Turklarning Eronga ikkinchi marotaba yurishlari 588-589 yillarga to‘g‘ri keladi. Turklarning Chur Bag‘a hoqon (ayrim adabiyotlarda Savg‘ yoki Shaba deyiladi) boshchiligidagi qo‘shini Xurosonga bostirib kiradi. Hirot yonida turk

qo‘shinlari eroniylarning mashxur Baxrom Chubin boshchiligidagi qo‘shinlari bilan to‘qnashadi. Bu jangda Baxrom Chubin turk qo‘shinlarini tor-mor etib, turklar yo‘lboshchisini kamon o‘qi bilan xalok etadi. Qayta qarshilik kursatish foydasiz ekanligini anglagan turklar eroniylar bilan sulh, tuzishga majbur bo‘ladilar. Arablar O‘rta Osiyoni bosib olgunlariga qadar turklarning O‘rta Osiyodagi mulklari bilan Eron o‘rtasidagi chegaralar o‘zgarmadi. Arab bosqiniga qadar ipak va boshqa mahsulotlar ortgan karvonlar u yoki bu darajadagi barqarorlik bilan Eron, Xorazm va Volgabuyi orqali g‘arbga qatnab turdi. 576 yilda Muqan xoqon vafotidan so‘ng xoqonlik taxtiga uning ukasi Arslon To‘ba utiradi. U mamlakatning kuch-qudratini mustahkamlash maqsadida Xitoyning Si saltanati bilan shartnoma to‘zadi. Bundan tashqari u mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish choralarini ham ko‘radi. Ammo, 581 yilda Arslon To‘ba vafotidan so‘ng Turk xoqonlari o‘rtasida o‘zaro ichki kurashlar avj olib, natijada mamlakat ichida ahvol keskinlashib, iqtisodiy tanazzul boshlanib ketdi. Aynan mana shunday keskin vaziyat sharoitida turkiy shahzoda Abruy boshchiligida 585-586 yillarda xalq harakati bo‘lib o‘tdi. Muhammad Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Abruyning qarorgohi Poykand atrofida bo‘lib, u boy zodagonlar va savdogarlar ustidan qattiq nazorat o‘rnatganligi bois bu toifa aholisi Buxoro viloyatidan kuchib, Turkiston va Taroz atrofiga borib o‘rnashadilar. Qochib borganlar Turk hoqonidan yordam so‘raganlar. Natijada turk sarkardasi SHeri Kishvar boshchiligidagi qo‘shinlar qo‘zg‘olonni bostiradilar va Abruyni o‘ldiradilar. G‘arbiy Turk xoqonligi. Turk xoqonlari o‘rtasidagi o‘zaro kurashlar 20 yildan ziyodrok, davom etib 603 yilda davlatning 2 ta: G‘arbiy va Sharqiy kismlariga bo‘linib ketishi bilan yakunlandi. Sharqiy Turk hoqonligi Mug‘uliston hududlarini, G‘arbiy Turk hoqonligi esa, Yettisuv, Chu vodiysi, Volga, Kubanning quyi qismi, Irtish, Ishim daryosi bo‘yidagi yerlar, O‘rta Osiyo va Sharqiy Turkistonning bir kismini o‘z ichiga olgan. Hoqonlar SHeguy va To‘n yabg‘u davrlarida G‘arbiy Turk xoqonligi vaqtinchalik rivojlanish jarayonlarini

boshdan kechirdi. Bu davrda hoqonlikning hududlari kengaydi, davlat boyidi va harbiy qabila zodagonlarining mavqei kuchayib ular hoqonlar hokimiyatidagi harbiy muvaffaqiyatlarni ta’minlab turdilar. Shaguy G‘arbiy hoqonlikning sharqiy chegaralarini Oltoy qilib belgiladi va o‘z hokimiyatini Tarim havzasi va sharqiy Pomir oldigacha cho‘zishga muvaffaq bo‘ldi. To‘n yabg‘u (To‘n Baxodir) hoqonlikning g‘arbiy hududlarida faol siyosat olib borib xoqonlikning kishki qarorgohini Chu daryosi vohasidagi yirik savdo hunarmandchilik markazi bo‘lgan Suyobga (xozirga To‘qmoq yakinidagi Oqbeshim ko‘hna shahri), yozgi qarorgohini esa Isfijob yaqinidagi Mingbuloqqa, hozirgi Turkiston shahri yaqinida) ko‘chiradi. To‘n yabg‘uning yangi yurishlari tufayli hoqonlik chegarasi Amudaryoning yukori okimlaridan Hindiqushgacha cho‘ziladi. To‘n yabg‘u hukmronligi davrida amalda mustaqil bo‘lgan O‘rta Osiyo davlatlari ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o‘rnatiladi. Chunki bu davlatlarning vassalligi faqat o‘lpon to‘lash bilan chegaralanar edi. Isfijobdan Toshkent vohasigacha, shimolda Janubiy Afg‘oniston va shimoli-g‘arbiy Pokistongacha bo‘lgan hududlarga hoqon To‘n yabg‘uning ishonchli vakillari - tudunlar yuborilib, ular soliqlar yig‘ish va hoqon qarorgohiga yuboriladigan o‘lponlarni qattiq nazoratga oldilar. Mahalliy hokimlarga ularni hoqonlik ma’muriy boshqaruviga qo‘shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari berildi. Shu bilan birgalikda To‘n yabg‘u nisbatan kuchli bo‘lgan mahalliy hukmdorlar bilan shaxsiy munosabatlarini mustahkamlashga harakat qildi. Manbalarda To‘n yabguning Samarqand hokimiga o‘z qizini xotinlikka berganligi xaqida ma’lumot bor. Xitoy manbasi To‘n yabg‘u haqida ma’lumot berar ekan shunday xabar beradi: 'G‘arb varvarlari hali hech qachon bunchalik qudratli bo‘lgan emas". O‘ta yakkaxokimlik xususiyatiga ega bo‘lgan To‘n yabg‘u boshqaruvi - talon- tarojchilik urushlari natijasida boyib ketgan qabila zodagonlari orasida norozilik harakatlarini kuchaytirib yubordi. Boshlanib ketgan o‘zaro kurashlarni bartaraf etishga harakat qilgan To‘n yabg‘uning tog‘asi Qo‘l Baxodir jiyanini o‘ldirib o‘zini Qo‘l Elbilga hoqon deb e’lon qiladi. Ammo, qabila boshliqlarining ayrimlari boshqa da’vogarni qo‘llab-quvvatlaganlari tufayli yana qabilalararo

kurashlar boshlanib ketadi. 630-634 yillarga kelib hoqonlik o‘zining Sirdaryoning g‘arbidagi O‘rta Osiyo mulklaridan mahrum bo‘ldi. G‘arbiy turk hoqonligining asosi bo‘lgan dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. 634 yilda nushibi qabilasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Ishbara Elterish SHer hoqon xokimiyat tepasiga keldi. U harbiy ma’muriy tartib bo‘lgan "o‘n o‘q eli" boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o‘ziga shaxsan tobe qilish maqsadida islohotlar o‘tkazdi. Undan tashqari, amaldagi nazoratni amalga oshirish maqsadida Ishbara har bir mulkka xoqon urug‘i a’zosi - shodni jo‘natadi. Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo‘lmay, ularnig markaziy hokimiyatga intilishini ko‘zatib borgan. Bu mahalliy hokimlarning siyosiy tashabbuslarini nihoyatda chegaralab qo‘yar edi. Ammo, Ishbara Elterish SHer boshchiligidagi hoqonlik hokimiyatining harbiy-siyosiy layokati qaram mulklar va qabilalarni ushlab turishga kodir emas edi. 638 yilda dulu qabilasi o‘zlariga jo‘natilan shodni hoqon deb e’lon qildilar. Shundan so‘ng dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida og‘ir va qonli urushlar bo‘lib o‘tib g‘arbiy hoqonlik ikki qismga bo‘linib ketdi. Shunday bo‘lsada, hoqonlikdagi qabilalararo va sulolalararo urushlar 17 yil (640-657 yy.) davom etdi. Shunday qilib, VII asrning o‘rtalarida G‘arbiy turk hoqonligi zaiflashib bir necha qismlarga bo‘linib ketdi. Vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imperiyasi qo‘shinlari 657-659 yillarda Yettisuvga bostirib kirdilar. Xitoy bosqinchilariga qarshi kurashlar uzoq yillar davom etdi. Faqatgina VII asrning oxirlariga kelib hoqonlik o‘z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo‘ldi va xitoyliklar vakili Xusrav Bo‘rishod mamlakatdan xaydab yuborildi. Davlat boshqaruvi. Turk hoqonligida davlatning oliy hukmdori "hoqon" unvoniga ega bo‘lgan. Xitoy manbalari ma’lumotlariga ko‘ra, turkiylar xonni taxtga o‘tqazishda maxsus marosim o‘tkazishgan. YA’ni, amaldorlar bo‘lajak xonni kigizga o‘tqazib, quyosh yurishi buylab 9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar esa uni qutlab va ulug‘lab turganlar. So‘ngra xonni otga o‘tqazib, bo‘yniga ipak mato bog‘laganlar va undan "Siz necha yil xon bo‘lmoqchisiz?" deb

so‘raganlar. U necha yil xon bo‘lishini aytgan va shu muddat tugagach taxtdan ketgan. Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko‘ra, davlatchilikning markazi, davlatni o‘z qo‘lida birlashtiruvchi shaxs hoqon hisoblangan. Boshqaruvda hoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo‘lib u uchta kuch - osmon (tangri), yer-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi. Hoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg‘u” (Bahodir) bo‘lib, u bosh sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg‘u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi. Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo‘lgan uluslarga bo‘linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko‘ra taxt aksariyat hollarda otadan o‘g‘ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros qolar edi. Taxt merosxo‘ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to taxtga o‘tirgunlariga qadar o‘zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O‘rta Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, hoqonning nazoratchisi - "tudun" deb atalgan. Turk hoqonligi konfederativ davlat bo‘lgan. Turkiylar o‘z yurti va davlatini "el" deb atashgan. Birinchi turk hoqoni Buminxon elxon unvoniga ega bo‘lganligi bejiz emas. Xoqonlik tarkibidagi ko‘plab qabila va elatlarni birlashtirish va boshqarib turish, ulardan ma’lum miqdordagi soliqlar va o‘lponlarni o‘z vaqtida yig‘ib olish maqsadida hoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi joriy etilgan edi. Davlatni boshqarishda oliy hukmdorga uning yakin qarindoshlari, avvalo, hukmron sulola a’zolari hamda ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv tizimi yordam berar edi. Manbalarning ma’lumot berishicha, u to‘rtga bo‘lingan. YA’ni, qarindoshlar, hoqonga ittifoqdosh bo‘lgan qabila va xalklar; hoqonning o‘ng tomonida o‘tiruvchi amaldorlar va ma’muriy xodimlar; hoqonning chap tomonida o‘tiruvchi amaldorlar va xodimlardan iborat bo‘lgan. Hoqonning qarindoshlari - o‘g‘illari, amakisi, jiyanlari va aka-ukalariga "tegin" unvoni berilgan. Xitoy manbalarida ma’lumot berilishicha, hoqonlikda beshta oliy mansab

- yexu (yabg‘u), she (shod), dele (tegin), silifa (eltabar) va tutunfa (tudun) qabilar mavjud bo‘lib, ularning barchasi meros qilib qoldirilgan. Turk hoqonligi davlatining asosini yer bilan birga xalq tashkil etar edi. O‘z davrida O‘rta Osiyoda davlatchilikning mustaqil va an’anaviy shakllarini rivojlantirgan turkiylar davlati mavjud jamiyatning muayyan ijtimoiy tuzilmalariga va qadimgi turklarning davlat tomonidan tashkil etilgan hamda nazorat qilinadigan xo‘jalik faoliyatiga tayanar edi. Tarixiy adabiyotlarda berilishicha, bu faoliyatning asosini ko‘chmanchi chorvachilik tashkil etgan. Chorvador turklarda urug‘- qabilachilik an’analari nihoyatda kuchli bo‘lib, qabila va urug jamoalarining asosi katta oilalardan iborat bo‘lgan. Ko‘chmanchi chorvadorlar xalq ommasini turklar "budun" yoki "kora budun” deb atashgan. Hoqonlikda keng mikyosda dehqonchilik ham qilinar edi. Xitoy manbalari, "garchi turklar doimiy yashash joylariga ega bo‘lmasa ham, lekin ularning har birining ajratib berilgan yeri bor"ligi haqida ma’lumot beradi. Aynan mana shunday "ajratib berilgan yer"larda dehqonlar mavjud suv manbalari hamda lalmikor yerlar imkoniyatdan foydalanib asosan donli ekinlar yetishtirganlar. Mevali daraxtlardan bog‘-rog‘lar yetishtirishga alohida ahamiyat berganlar. Manba tili bilan aytganda, "(mevali) daraxtlar savlat to‘kib turgan". Turklardagi qabila va urug jamoalarining katta oilalarida uy qo‘llari ham mavjud bo‘lar edi. Qo‘llarning ko‘payishi bilan sinfiy munosabatlar tarkib topa boshlagan. Lekin qo‘lchilik ijtimoiy hayotga keng kirib kelmagan. Shu bois bo‘lsa kerakki, manbalar hoqonlikda qo‘llar mexnatidan keng foydalanish haqida amalda hech kanday ma’lumot bermaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, ko‘proq ayollar mexnatidan foydalanilgan va qo‘llar asosan uy ishlari bilan shug‘ullanishgan. Ko‘pincha jamoada ayollar qo‘l qilib olib ketilar edi. Lekin, qo‘l ayollardan ham og‘ir ishlarda foydalanilmay, balki uy-ro‘zgor ishlarida ishlatilinar edi. Qo‘l erkakmi, ayolmi baribir kochib ketavergan. Qochgan qo‘l ta’qib qilinmagan va uning uchun hech kim tovon to‘lamagan. Turk hoqonligining markaziy boshqaruv tizimi asosan yirik siyosiy davlat tadbirlari (davlat osoyishtaligini saqlash, davlat sarhadlarini kengaytirish, soliq tizimi, ichki va

tashqi savdo, diplomatik munosabatlar va bosh.) bilan mashg‘ul bo‘lib o‘zlari zabt etgan hududlardagi boshkaruv tizimiga ma’lum darajada erkinlik berilgan. Shuning uchun ham Farg‘ona, Sug‘d, Shosh, Toxariston, Xorazm va boshqa mulklardagi boshqaruv tartibi asosan mahalliy sulolalar qo‘lida bo‘lgan. Misol uchun, Sug‘d va Farg‘onada oliy hukmdor - "ixshid” Toxaristonda - "malikshoh", Xorazmda - "xorazmshoh", Keshda – “ixrid ", Buxoroda - "xudot", Ustrushonada - " afshin '' , Choch va Ilokda – “ budun" deb atalgan. Turk xoqonligi davrida Sug‘d hududlariga hozirgi Panjikentdan Karmanagacha bo‘lgan yerlar kirgan. Buxoro esa, VII asrdan boshlab mustaqil mulklar ittifoqidan iborat bo‘lgan. Sug‘dning mahalliy hokimlari ayrim vaqtlarda Choch va Xorazmning mustaqil hukmdorlari birlashar edilar. Bunday yirik siyosiy birlashmalar ma’lum muddatlarda yirik shaharlarda o‘z qurultoylarini o‘tkazib turganlar. Farg‘ona Sug‘d siyosiy ittifoq,iga kirmagan bo‘lib, u alohida mustaqil davlat edi. Uni afshin boshqargan bo‘lib, Farg‘onaliklar Tyanshan xalqlari bilan o‘zaro aloqada bo‘lganlar. Xorazm boshqa mulklarga nisbatan ancha mustaqil edi. Mamlakatni Afrig‘iylar sulolasiga mansub podsholar boshqarib turgan. Ta’kidlash lozimki, Turk xoqonligi ma’lum darajada to‘liq ishlab chiqilgan jinoiy qonunchilikka ega bo‘lgan. Sodir etilgan jinoyat uchun jazoning asosiy turlari – qatl etish odam a’zolarini kesib tashlash, zararni to‘lash, mol-mulk tarzida tovon to‘lashdan iborat edi. Misol uchun, manbalarning ma’lumot berishicha, o‘lim jazosi davlatga qarshi jinoyatlar uchun (isyon ko‘tarish, sotqinlik) hamda nohak yoki qasddan odam o‘ldirganlik uchun berilgan. O‘g‘irlik qilgan yoki bo‘zuqlik qilgan shaxsning qo‘li yoki oyog‘i kesilgan. Shaxsga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlar yetkazilgan zararni o‘n barobar qilib to‘lash, jarohat yetkazgani yoxud mayib qilgani uchun mol-mulk tarzida tovon to‘lash, qizi, xotinini qo‘llikka berish, suyagini sindirganlik uchun esa ot berish yo‘li bilan jazolanardi.

Madaniy hayot. Hunarmandchilik va savdo-sotiq. O‘z davrida Turk hoqonligidagi madaniy jarayonlar Buyuk ipak yo‘lidagi keng ko‘lamdagi, xalqaro aloqalar tufayli jamiyatdagi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy voqealar bilan o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanib bordi. O‘troq dehqonchilik vohalari aholisi va dasht qabilalari o‘rtasidagi madaniy aloqalar ayniqsa kuchaydi. Bu davrdagi madaniy hayot moddiy madaniyat buyumlari, me’morchilik va san’at, din va yozuv qabilarda o‘z ifodasini topdi. Ta’kidlash joizki, O‘rta Osiyoning turk hoqonligi tarkibiga kirgan davridagi moddiy madaniyati o‘zida mahalliy o‘troq xalqlar va ko‘chmanchi turklarning mushtarakligini aks ettiradi. Ularning umumiyligi qurol-aslaxa, zeb-ziynat buyumlarining o‘xshashligida, qimmatbaho metallardan ishlangan buyumlar ko‘rinishida o‘z aksini topgan. Tadqiqotchilarning fikricha, moddiy madaniyatdagi umumiylik, avvalo, O‘rta Osiyo shahar va qishloqlari hamda turk hoqonlari manfaatlarining umumiyligi bilan bog‘liq edi. Turk hoqonligi davrida O‘rta Osiyo xalqlari zardushtiylik, buddaviylik, nasroniylik, moniylik, shomonlik kabi dinlarga e’tikrd qilgan bo‘lsalarda, diniy qarashlarda zardushtiylik yetakchi o‘rinda turgan. Zardushtiylarning ulug‘ xudosi Axuramazda (Ormo‘z, Xurmo‘z) "samo va yerning asoschisi" bo‘lib, uning sharafiga qurbonliklar keltirganlar. Bu din ayniksa, Xorazm, Sug‘d va Choch viloyatlarida keng tarqalgan edi. Bu davrda Toxariston, Farg‘ona, Yettisuv va Sharqiy Turkiston shahar aholisi o‘rtasida buddaviylik dini keng tarqalgan edi. Balxdan, Termizdan, Kobadiyondan, Kuvadan ilk o‘rta asrlarga oid budda ibodatxonalari qoldiqlari ochib o‘rganilgan. Shuningdek, Sug‘diylarning Yettisuvdagi ayrim yerlarga borib o‘rnashishlari oqibatida zardushtiylik dini bilan Yettisuvga xos shomoniylik dinlarining bir-biri bilan qo‘shilishi yuz beradi.

Turkiylarning dini haqida “Bey-shi” va "Suy-shi” Xitoy yilnomalarida qayd etiladi . Ularda turkiylarning diniy odatlari haqida quyidagi ma’lumotlar bor: 1) Hoqon qarorgohiga Sharq tomondan kirilgan va bu bilan kun chiqish tarafga xurmat ma’nosi ifodalangan hamda ayni paytda quyoshga sihinishni ham bildirgan. 2) Xar yili hoqon o‘z amaldorlari bilan g‘orga borib, ota-bobolari ruhiga qurbonlik keltirgan. 3) Har yilda 5 marta hoqon oy chiqishida yaqinlarini yig‘ib, daryo buyiga borgan va osmon ruhi (Tangri)ga qurbonlik keltirgan. Qabilalar uchun yagona asosiy xudo bo‘lib, unga doimiy ravishda qurbonlik keltirib turganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar. Turk hoqonligi davri O‘rta Osiyoda ko‘plab yirik shaharlar mavjud edi. Katta va kichik shaharlarda hunarmandchilik, me’morchilik, rassomlik, haykaltaroshlik qabilar rivojlanadi. Ularning ayrim namunalari o‘sha davrda bunyod etilgan kasr va saroylarni bezagan devoriy suratlar va ganchkor naqshlar, haykallar va haykalchalar, tangalarda zarb etilgan ramzlar sifatida bizning kunlarimizgacha saklanib kelgan. Ularda o‘sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotdagi o‘zgarishlar o‘z aksini topgan. Surxon vohasidagi Bolaliktepa, Zarafshon vodiysidagi Panjikent, Varaxsha va Afrosiyob, Farg‘onadagi Quva xarobalaridan topilgan devoriy suratlar manzaralari shular jumlasidandir. Bu davrda ulkan hududlarda yashagan turli xalklarning til va yozuvlari bir- birlariga ta’sir o‘tkazgan edi. Arab yozuviga qadar turk-runiy, uyg‘ur, moniy, sug‘d, braxma, kxaroshtiy, xorazmiy va suryoniy yozuvlari mavjud edi. Sug‘d, Xorazm va Toxariston axolisining alohida-alohida yozuvlari bor edi. Sug‘d va Xorazm yozuvlari oromiy yozuvi asosida paydo bo‘lgan bo‘lsa, bu yozuvlar asosida toxariston yozuvi paydo bo‘ladi. Sug‘d yozuvlari keng hududlarga tarqilgan bo‘lib, bu jarayon Sug‘diylarning yangi yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va savdogarlarning ipak yo‘lidagi sa’yi-xarakatlari bilan bog‘liq edi. Shu bois bo‘lsa kerakki, Sug‘d tilidagi yozma yodgorliklar O‘rta Osiyo, Qozog‘iston, Sharqiy

Turkiston, Pokiston va Mug‘uliston hududlaridan topib tekshirilgan. Sug‘d yozuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahamiyatga ega bo‘lib, qadimgi uyg‘ur, mug‘ul va manjurlar yozuvlari paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Bu davrda Xorazmda mahalliy yozuv keng tarqalgan va amalda bo‘lgan. Tuproqqal’adan shoh arxivlarining topilishi bunga misol bo‘la oladi. Boy bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy suratlar, kiyimlardagi tasvirlar bu yerda tasviriy san’atning rivojidan dalolat beradi. Hoqonlikdagi shahar aholisi asosan hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullanganlar. Dehqonchilikdagi taraqqiyot ko‘lami va sifati o‘zidan keyingi uch tarmoq - hunarmandchilik, qurilish, savdo-sotiq ravnaqi uchun katta turtki bo‘lgan edi. Aynan shuning uchun ham bu vaqtda temirchilik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, qurolsozlik, to‘qimachilik, shishasozlik, charmgarlik kabi hunarmandchilik tarmoqlari tobora rivoj topadi. Turklar sarrojlik, ruda kazib olish va undan qurol-yarog‘ yasashda ayniqsa mohir edilar. Turklar yasagan qurol-yarog‘ va zeb-ziynat buyumlari o‘zining xilmaxilligi va pishiqligi bilan ajralib turgan. Bu davrda konchilik ishlari ham ancha rivojlangan. Oltin, temir, kumush, mis, to‘zning bir necha xili, qimmatbaho toshlar, turli ma’danlar -Sug‘d, Shosh, Farg‘ona, Qashg‘ar, Tohariston kabi viloyatlardan kazib olinganligi manbalarda aniq ko‘rsatilgan. Hoqonlik davrida savdo-sotiq ishlariga alohida e’tibor berilganligi bois, Buyuk ipak yo‘li samarali ishlashda davom etdi. O‘rta Osiyo xalqlarining bu davrdagi asosiy hamkorlari Eron, Xitoy, Hindiston, Vizantiya edi. Bu mamlakatlarga to‘qimachilik, ipakchilik mahsulotlari, qimmatbaho toshlar, ulardan ishlangan buyumlar, taqinchoqlar, dorivorlar, nasldor arg‘umoqlar, bir necha xil to‘z, bog‘dorchilik mahsulotlari, qazilma boyliklar va hokazolar olib borilgan. Savdo-sotiqda ayniqsa, Sug‘diy savdogarlarning mavqei kuchli bo‘lgan. Shu o‘rinda xitoylik muallifning quyidagi ma’lumoti diqqatga sazovordir: "(Sug‘diy) erkaklar yigirma yoshga to‘lishlari bilan qo‘shni mamlakatlarga oshiqadilar va

(savdo-sotiqda) qayerda (qo‘laylik) va manfaat bo‘lsa (albatta) u yerga kadam ranjida etadilar”. Xullas, O‘rta Osiyoning Turk hoqonligi tarkibida bo‘lishi o‘sha davr davlatchilik tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Avvalo, Turk hoqonligi juda katta hududlardagi turkiy qabilalarning birlashuvi va jipslashuviga keng imkoniyatlar yaratib, O‘rta Osiyodagi ayrim turkiy xalqlar shakllanishiga asos soldi. Yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, avval Turk hoqonligi, keyin esa G‘arbiy turk hoqonligining kudratli va ko‘chmanchilarga xos shiddatli harbiy tashkiloti, Sug‘diylarning bevosita aralashuvi tufayli olib borgan diplomatik siyosati Xitoy, Vizantiya va Eronning O‘rta Osiyo ilk o‘rta asrlar davri xalklari va elatlariga nisbatan olib borayotgan tajovo‘zkorlik siyosati yo‘liga mustahkam to‘siq qo‘ydi. Bepoyon dasht va chul hududlarida, serhosil va sersuv vohalarda tashkil topgan ulkan davlat birlashmalari kattagina hududlardagi shaharlar, hunarmandchilik, madaniyat, savdo-sotiq va o‘zaro aloqalarning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar ochib berdi. Masalaning yana bir eng muhim tomoni shundaki, Turk hoqonligi mavjudligi davr – ko‘chmanchilar madaniyati insoniyat sivilizatsiyasining o‘z yo‘nalishi va jihatlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos va betakror tarmog‘i bo‘lib, o‘troq aholi madaniyati bilan aralashib, uyg‘unlashgan madaniyat paydo bo‘lishi davri bo‘ldi.

$Adabiyotlar: 1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003 3. Ismoilova J. Farg‘ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003. 4. Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012. 5. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2004. 6. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., 2000. 7. Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston milliy boyliklarining o‘zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, mas’ul muharrir: D.A.Alimova. – T.: Sharq, 2001. 8. Murtazayeva R.H. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik. – Toshkent: Universtitet, 2007. 9. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 13-jildlik. T.: O‘zME, 2000-2006. 10. O‘zbekiston tarixi. T.: Universitet, 1997.$

Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi V-VIII asrlar

20.09.2019

0

97 KB

Похожие