Ilk o'rta asrlar davri arxeologiyasi - История - Рефераты

Ilk o'rta asrlar davri arxeologiyasi

Загружено в:

24.09.2022

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Ilk o`rta asrlar davri arxeologiyasi Reja: 1. Ilk o`rta asrlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy taraqqiyot. 2. Ibodatxonalar, saroy va uy-joy me`morchiligi. 3. San`atning yuksalishi.yuksalishi.

Tarix faniga o`rta asr tushunchasi uyg`onish davri mutafakkirlari tomonidan kiritilgan bo`lib, madaniyat yuksak taraqqiy etgan antik davr bilan uyg`onish davr o`rtasidagi davrga nisbatan ishlatilgan. O`rta asrlar feodal yer egaligi munosabatlari davri bo`lib uch bosqichdan iborat: 1) ilk o`rta asrlar (V - І X asrlar); 2) rivojlangan o`rta asrlar ( І X - XVasrlar); 3) so`nggi o`rta asrlar (XV І - XV ІІ asrning o`rtalari) ni o`z ichiga oladi. O`rta Osiyoda o`rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar – Kushonlar saltanati va Qang` davlati konfederatsiyasining inqirozi va ular ustiga xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko`chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O`rta Osiyo hududlariga Eron sosoniylarining istilochilik harakatini faollashtirdi. Ammo ko`chmanchi qabilalar, ayniqsa eftalitlar bunga yo`l qo`ymadi. VI asrning ikkinchi yarmida sosoniylar O`rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to`qnashishga to`g`ri keldi. Hokimiyatni o`z qo`liga olgan G`arbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida butun O`rta Osiyo ustidan nazoratini o`rnata oldi. VII asrda O`rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy hayotida yuz bergan feodallashish jarayonining rivojlanishi xoqonlikda ichki qarama- qarshiliklarning chuqurlashishiga olib keldi. Natijada, nomigagina hoqonlik hukmronligini tan olgan mahalliy sulolalar boshchiligidagi katta va kichik yer egaligi jadal rivojlandi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibida o`zgarishlar, katta yer egalari bo`lgan dehqonlar, badavlat savdogar va hunarmandlar tabaqasi paydo bo`ldi. Ular o`z navbatida shaharlarning vujudga kelishiga, ko`p tarmoqli hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishiga ta`sir o`tkazdi. Ma`lumki, G`arb bilan, Sharqni bog`lovchi muhim savdo yo`li bilan Buyuk Ipak yo`li («G`arbiy meridianal yo`l») ning qadimgi Farg`onadan o`tgan yo`nalishi ilk o`rta asrlarga kelib, O`rta Osiyo shimoliy hududlarining ichki rayonlariga kirib bordi. Natijada O`rta Osiyoning chorvador qabilalari va o`troq aholisi o`rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchaydi.

Savdo-sotiqni pul asosida rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi, tanga – pul zarb qilishga bo`lgan ehtiyoj kuchayib, pul zarbxonalarining yangi markazlari paydo bo`ldi. O`rta Osiyo bozorlarida Tohariston, So`g`d, Ustrushona va Shosh tangalari keng muomalada bo`ldi. Ilk o`rta asrlarda O`rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik savdo-sotiq markazlari sifatidagi o`rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi shaharlar juda jadal rivojlanish yo`liga tushib oldi. Bu shaharlarda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to`qimachilik sohalari yuksak professional darajada rivojlanib ular ko`p hollarda tashqi savdo uchun mahsulot chiqarar edilar. Ilk o`rta asrlarda to`qimachilik O`rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor yo`nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo`lga qo`yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha ipak qurtini boqish Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma`lum bo`lgan. Antik davri va ilk o`rta asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug`ullanish So`g`diyona va Farg`ona vodiysiga ham keng yoyildi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo`ldi. Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak mahsulotlariga bo`lgan talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi. Zandanachi ipak mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su`ratlarida yaxshi saqlangan. Ilk o`rta asrlar davrida O`rta Osiyo tarixida muhim ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bo`lib o`tdi va keyingi tarixiy taraqqiyotga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. Albatta feodal yer egaligi munosabatlari dunyoning turli xalqlari va mamlakatlarida bir vaqtda sodir bo`lmagan. Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixida V- ІX asrlarni o`z ichiga olib, muhim tarixiy voqealarga boyligi bilan ajralib turadi. Milodiy ІІІ - ІV asrlarda yirik imperiya - Kushon davlati inqirozga yuz tutdi va parchalanib ketdi. ІV asrda O`rta Osiyo hududiga xioniylar kirib keldilar. Xioniylar etnik jihatdan kelib chiqishi kushonlarning avlodlari hisoblanib, ayrim tarixiy manbalarda toxarlar deb ham yuritiladi. Mazkur xalq O`rta Osiyoda 120 yilga yaqin

hukmronlik qildi. Xioniylar birinchi marta Ammian Martsellinning 356 yilgi hikoyasida ularning podshosi Grumbat va o`g`lining Amida (Suriya) shahrini qamal qilganligi yoziladi. Xioniylar Amudaryo havzasini egallab olgach, g`arbga yurish qiladilar. V asr boshlarida tarix sahnasiga kidariylar chiqdi. Ularning poytaxti Balx bo`lib, podshosi Kidar nomi bilan bog`lik tangalar Amudaryoning janubidagi yerlardan topilgan. V asr o`rtalarida O`rta Osiyo tarixida yangi siyosiy kuch - eftalitlar paydo bo`ldi. Eftalitlar etnik jihatdan S.P. Tolstov fikricha massagetlar avlodidir. Eftalitlar tarixiga oid yozma manbalar - xitoy, arman, Vizantiya, arab manbalaridir. Mazkur davlat O`rta Osiyoda V asr o`rtalaridan VI asr 60-yillargacha hukmronlik qildi. U hududiy jihatdan Kushon imperiyasidan 2 barobar katta bo`lib, hokimi mutlaq boshqargan. Ushbu davlat o`zlarigacha mavjud bo`lgan jtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o`zgartirmadilar. Eftalitlar davrida hozirgi O`zbekiston hududida dehqonlarning qasr- qo`rg`onlaridan bir qancha shaharlar paydo bo`ladi. Bunday shaharlar jumlasiga Bolaliktepa, Varaxsha kabilarni kiritish mumkin. Ilk o`rta asrlarga oid yirik shaharlar jumlasiga qadimdan mavjud bo`lgan Afrosiyob, Buxoro, Poykand, Toshkent, Termiz va boshqlarni kiritish mumkin. Shuningdek, mazkur davrga oid devoriy suratlar Bolaliktepa, Varaxsha, Toshkent dan topib o`rganilgan. Eron sosoniylariga mansub ko`plab tangalar topilgan. O`zbekiston hududidagi ilk o`rta asrlarga mansub shaharlarning maydoni uncha katta bo`lmaganligini ta`kidlash lozim. Bu vaqtda Samarqandning aylanasi 3,5 km, Poykandniki 1,8 km, Farg`onadagi Koson shahriniki 2 km ni tashkil etgan. Mazkur davrga oid arxeologik topilmalarni hududlar bo`yicha ko`rilganda quyidagi manzara hosil bo`ladi. Ilk o`rta asr So`g`d yodgorliklari jumlasiga Afrosiyob, Varaxsha, Poykand, Panjikent, Tallu Barzu , Tohariston yodgorliklariga Bolaliktepa, Kofirqal`a , Fargona yodgorliklariga Quva, Axsikat, Koson , Toshkent vohasida

Binkat, Yunusobod, Mingo`rik , Xorazm hududida Fir qal`asi, Baraktom, Kuyukqal`a, Teshikqal`a va boshqalar mavjud bo`lgan. Mazkur davrda aholining o`rtoqlashuvi natijasida sun`iy sug`orish inshootlari quriladi. Bular jumlasiga Bo`zsuv, Zog`ariq, Darg`om kanallari ni kiritish mumkin. 1948 yil da arxeolog A.Terenojkin Afrosiyobning ilk o`rta asrlarga oid qatlamlarini tekshiradi. 1958 yil dan buyon Afrosiyobni o`rganilish davom etmoqda va hozirgacha turli davrlarga oid bir qancha boshqa yodgorliklar ham o`rganildi. V І asrga mansub Tallu Barzu yodgorligidagi qazuv ishlari jarayonida V ІІІ asrga oid sopol idishlar majmui, sosoniylar tangalari, quyi qatlamidan esa antik va Kushon davriga oid temirchilik charxi, sopol idishlar, haykalcha topildi. 1956-57 yillarda Kofirqal`a o`rganila boshlanadi. Olib borilgan qazuv ishlari natijasida І V-V asrlarda Samarqand tushkunlikka uchraganligi aniqlandi. Uning rivojlanishidagi yangi davr V І asrdan boshlanadi. Ark yangi devor bilan o`rab olinadi V І asrda uzunligi 1,5 km to`rtinchi devor quriladi. Shahar janubga qarab kengayib boradi va uzunligi 3 km ichki devor quriladi. ІІІ - І V asrlarga oid kulollar va miskarlar mahallalari topilgan. V ІІ asrlarda Afrosiyobda maxsus saroy devori quriladi va shaharning to`rtinchi tashqi devori butunlay qayta quriladi. Saroy devorining ichida yirik inshootlar alohida binolar qurilgan. Ilk o`rta asrlarga xos Samarqandning quyidagi binolari mavjud bo`lganligi aniqlangan: A) o`rtahol shaharliklarning turar joylari devorlari qalinligi 1,1 m, uy maydoni 11,8x 6,45 m, ko`pchilik hollarda 2,6 x 2,5 m bo`lgan. B) Shahar kiborlari turar joylari devorlariga rasmlar ishlangan. V) Jamoat binolari. G) Ibodatxona. D) Saroy bir necha xonalardan iborat bo`lgan. Shahar aholisi kasb-korlari bo`yicha mahallalarga bo`lingan. Shunday qilib V І -V ІІ asrlarda So`g`d poytaxti bo`lgan Samarqand ko`p asrlik tarixida o`z taraqqiyotining yuqori darajasiga ko`tarildi.

Varaxsha shahar xarobasida o`tkazilgan arxeologik qazishlar tufayli eftalitlar davrida shaharni tubdan qayta qurilish ishlari olib borilganligi aniqlandi. Varaxsha Buxoro hukmdorlari ( buxorxudotlar ) ning qarorgohi bo`lib, bu yerdan saroy qoldiqlari bilan bir qatorda devorga ishlangan rasmlar ham topildi. Mazkur yodgorlik 1938-1953 yillarda tekshirildi. Varaxsha devorlariga loy suvoqdan so`ng yelimli rang bilan suratlar solingan. Ularda podsho saroyi hayoti tasvirlangan. Shuningdek Varaxshadan ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan. Qashqadaryo vohasida ham ilk o`rta asrlarga oid yodgorliklar ro`yxatga olingan. Ayniqsa S.K. Kabanov tomonida Qarshi vohasida joylshgan 300 dan ortiq tepaliklar ro`yxatga olinib xaritasi tuziladi. 1946 yildan boshlab ilk o`rta asrlarga oid yodgorliklari tadqiq etila boshlandi va bu borada katta yutuqlarga erishildi. 70- yillardan boshlab G`uzor va Dehqonobod tumanlaridagi, shuningdek Yuqori Qashqadaryo vohasidagi ilk o`rta asrlarga oid yodgorliklar KATE a`zolari tomonidan o`rganildi. Panjikent xarobasini tekshirish 1946 yil dan buyon olib borilmoqda. Tadqiqotlar natijasida V, V І , V ІІ asrlarga oid bo`lgan turar joylar tekshirildi. Turar joylar jumlasiga Divashtich saroyi , boy va oddiy shahar aholisi uylari kiradi. Boy xonadon uylari murakkab reja asosida qurilgan. Bu yerda ham ijtimoiy uylar 2 ta ibodatxona ochib o`rganildi. Saroy va yirik binolarning devorlariga hayotiy va diniy mavzudagi rasmlar solingan. Samarqand, Varaxsha, Panjikent rasmlari ilk o`rta asrlarda O`rta Osiyoda tasviriy san`at yuqori darajada bo`lganligini ko`rsatadi. 1953-1954 yillar da Surxondaryoda qazib o`rganilgan Bolaliktepa qal`asi eftalitlar davrining diqqatga sazovor yodgorliklaridan biridir. Bolaliktepa baland poydevor ustiga qurilgan bino bo`lib, uning ichki devorlariga turli rasmlar ishlangan. Farg`onadan topilgan Quva budda ibodatxonasi ikki binodan iborat bo`lib, ularning eshiklari alohida bo`lgan. Ayvonga kiraverishda otlarning, soqolli ma`budning katta haykali bo`lib, uning peshonasida odamning bosh suyagi tasvirlangan. Bu yerdan turli haykalchalar ham topilgan.

Xitoy manbalarida Ishtixon shahri ibodatxonalarida Buddaning oltindan yasalgan katta haykali bo`lganligi haqida ma`lumot beriladi. Toshkent vohasi dan ilk o`rta asrlarga mansub Mingo`rik, Yunusobod Oqtepasi yodgorliklari topilgan. V-V ІІ asrlarda Toshkent vohasida shahar markazi sifatida Mingo`rik muhim ahamiyat kasb etgan. Ko`chmanchi aholi bilan munosabatlar bu yerning hayotiga o`z ta`sirini ko`rsatgan. Turar joylar katta- kichikligiga qarab farqlanadi. Feodallarning turar joylaridan hokim qarorgohlaridan kichikroq Oqtepadagi uylar qurilishi jihatdan boshqa yerlardagi uylarga o`xshash. Mingo`rik arki va shahristoni 18 ga egallaydi. 200 m kv maydondan V ІІ -V ІІІ asrlariga oid saroy va ibodatxona qoldiqlari topilgan. Devorlar paxsa va xom g`ishtdan qurilgan. Shosh O`rta Osiyoning boshqa yerlari bilan savdo aloqalarini olib borgan. Milodiy V-V ІІІ asrlarda Shosh vohasida Yunusobod ham muhim rol o`ynagan. Maydoni 100 ga bo`lgan mazkur yodgorlik ko`rilayotgan davrida Shosh vohasining eng muhim markazlaridan biri bo`lgan. Xorazm hududidan ilk o`rta asrlar davriga oid shahar va mustaxkamlangan qo`rg`oncha qoldiqlari topib o`rganilgan. Fir saroyi, Burgutqal`a, Teshikqal`a, Kuyukqal`a, Mizdakhon va boshqalar o`rganilgan. Burgutqal`a, Teshikqal`a qasr-istexkomlari V І -V ІІІ asrlarga mansubdir. Mazkur davrda qal`alar balandligi 4-8 m bo`lgan mustahkam tagkursi (platforma) ustiga qurilgan. Teshikqal`a maydoni 1 ga egallaydi. Qal`a mudofaa inshootlariga ega bo`lgan, unga faqat ko`tarma yo`l orqali kirilgan. Bu yerdan devorlarga ishlangan rasmlar, gilam parchalari, tangalar topilgan. Qal`a V ІІ -V ІІІ asrlarda qurilgan. V-V І asrlarda kurilgan Kuyukqal`a 41 ga maydonni egallagan. Uning ichki qismida ikkita qasr bo`lganligi aniqlandi. Ilk o`rta asrlar devorida Xorazmda ham xo`jalik va madaniy hayot yuksak bo`lganligini moddiy ashyolar tasdiqlaydi. Bu yerning yodgorliklari arablar istilosi arafasida tushkunlik bo`lganini ko`rsatadi.

V І -V ІІ asrlarda yangi ko`rinishdagi qishloqlar katta-katta oilalar yashaydigan mustahkamlangan qasr-qo`rg`onlar paydo bo`la boshladi. Bunday qasr-qo`rg`onlar Xorazmda yaxshi o`rganilgan. Dehqonchilik bilan shug`ullangan erkin aholi mustahkamlangan mayda qo`rg`onchalarda yashaganlar. Xorazmda ana shunday qo`rg`onlarning 200 dan ortig`i topildi. Ular bir-biridan 200 m masofada joylashgan va 34 km kv maydonni egallagan. Har bir qo`rg`onning atrofi devor bilan o`rab olingan. Arab tarixchisi Al-Makdisiyning ma`lumotiga ko`ra Mizdakhon atrofida X asrda 12 mingta qo`rg`onlar bo`lgan. Ilk o`rta asrlarda haykaltaroshlik san`ati keng qo`llanilgan. U dumaloq va bo`rtma tasvir shaklida me`morchilik komplekslarida ishlatilgan. Bu haykallarda diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar ham uchraydiy. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog`och, albaster va toshdan ishlangan. Amaliy xaykaltaroshlik san`atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid Toharistonning Kuyovqo`rg`on qal`aqo`rg`onidan topiladi. Kuyovqo`rg`on haykallari ziynatli bezaklarga boy yengil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan iborat bo`lgan. Ma`lumki, ilk o`rta asrlarda ijtimoiy munosabatlarning o`zgarishi ya`ni feodallashish jarayonining rivojlanishi me`morchilikning xarakteri va mazmuniga ta`sir etadi. Bu hol dastlab qo`rg`on-qasrlar, ko`shklar qurilishida ko`zga tashlanadi. Keyinchalik podsholarning saroylari, shaharlardan tashqaridagi hashamatli va ulug`vor qarorgohlari keng tarqaladi. Bu binolar ko`p hollarda sun`iy tepaliklar ustiga qurilib, ularning me`moriy echimlari mahobatli bo`lishiga katta e`tibor beradi. Binolar ham g`ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch bilan pardozlangan, xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan. Ilk o`rta asrlar davri monumental memorchiligida noyob ganch naqshinkorligi keng qo`llanilgan. Darhaqiqat, ilk o`rta asrlarda ganch o`ymakorlik san`ati o`zining yuqori darajasiga ko`tarilgan edi. Uning hatto

dastlabki namunalarida o`z zamonasiga xos yangi uslubiy yo`nalish shakllangan edi. Buni Afrasiyob, Varaxsha va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin. Ilk o`rta asrlarda amaliy san`atning barcha yo`nalishlari rivojlanadi. Ular shaharlarning o`sishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy bog`langan edi. Oltin va kumushdan har xil idishlar yasash ko`lami kengayadi. Ayniqsa, bu masalada Xorazm va So`g`dda katta yutuqlarga erishiladi. O`rta Osiyoda ilk o`rta asrlar davrida yagona din bo`lmagan. Arablar istilosi bilan bog`liq holda islom dini keng tarqalgani ma`lum. Farg`ona vodiysida ya`ni Quvadan topilgan ibodatxona xarobasi buddaviylik dini bilan bog`liq bo`lib, u 2 xonali, old xonasi ayvon shaklida qurilgan. Xorazmda ham ko`mish marosimlari bilan bog`liq bo`lgan ossuariylar yoki ostadon deb nomlangan to`rtburchak shaklidagi tobutchalar otashparastlik e`tiqodi bilan bog`liq bo`lgan. Ostadonlar So`g`d, Shosh hududlaridan ham topilgan. Zardushtiylik dini bilan bog`liq bo`lgan ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa quyosh chiqish tomonga qaratilgan. Ilk o`rta asrlarda O`rta Osiyoda so`g`d, xorazm, eftalit, turk bitiklari paydo bo`ldi. Mazkur yozuvlar tarixiy manba bo`lishi bilan birga noyob ilmiy manba hisoblanadi. Aholining diniy e`tiqodi turlicha bo`lgan: Tohariston va Sharqiy Turkiston aholisi buddizm, So`g`d va Xorazm aholisi otashparastlik diniga e`tiqod qilganlar. Shu davrla O`rta Osiyoga moniylik va nestarian-xristian dini ham tarqala boshlagan. Urgut yaqinida topilgan xristian dini ibodatxonasi shu o`tmishni tasdiqlaydi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T., 1998. 3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Annayev Т ., Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т ., 1997. 5. Buryakov Yu.F. Toshkent vohasining qadimgi karvon yo`llari. – T., Fan, 1978. 6. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993. 7. Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба. – Т., 1975. 8. Аннаев Т.Д. Раннесреневековые поселения Северного Тохаристана. – Т., Фан, 1988. 9. Беленицкий A . M ., Бентович И.Б., Большаков О.Б. Средневековый город Средней Азии. – Л., 1973. 10. Живопись древнего Панджикента / Отв. ред. А.Ю. Якубов-ский и М.М. Дьяконов. – М., 1954. 11. Кабанов С.К. Культура сельских поселений Южного Согда III - VI вв. – Т., 1981. 12. Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшеба. – Т., Узбекистан, 1988. 13. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. – Т. 1989. 14. Пугаченкова Г.А. Шедевры Средней Азии. – М., 1989. 15. Фрейман А.А. Описание публикации и исследование документов с горы Муг. – М., 1962.

Похожие

Rivojlangan o'rta asrlar davri arxeologiyasi

O’rta asrlar davri arxeologiyasi

Ilk o'rta asrlar Turon tangalari

So'nggi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari

Paleolit davri arxeologiyasi