So'nggi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari - История - Рефераты

So'nggi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari

Загружено в:

24.09.2022

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

So`nggi o`rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari Reja: 1. O`rta Osiyo Shayboniylar va Ashtarxoniylar hukmronligi ostida. 2. Diniy me`morchilik (masjid, madrasa, xonaqoh). 3. Tasviriy san`at (miniatyura). 4. Kulolchilik.

Tarixni yoritishda va o`rganishda arxeologlar olib borgan tadqiqot ishlarining ahamiyati juda kattadir. So`nggi yillar ichida jahonning, jumladan O`rta Osiyoning turli hududlarida ko`plab arxeologik kashfiyotlar qilinib, muhim ma`lumotlar to`plandi. Olimlar tomonidan topib tekshirilgan bu yangi ashyolar eng qadimgi va o`rta asrlar tarixi haqidagi bilimlarni kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar jahon tarixining qadimgi davr siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari haqida to`laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Jahonda ibtidoiy odamlar tarqalishi jarayonidan boshlab, xalqlarning tarixida turli xil murakkab voqealar sodir bo`lgan. Ular ibtidoiy to`da davri, ibtidoiy xo`jaliklari va mehnat qurollari, urug`chilik tuzumining vujudga kelishi, x o ` j a l i k n i n g i s h l a b c h i q a r i s h s h a k l l a r i g a o ` t i l i s h i , b i n o k o r l i k v a hunarmandchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila boshlanishi, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi, antik davri, o`rta asrlar me`morchiligi va moddiy madaniyatining rivojlanishi bilan birga boshqa ko`pdan- ko`p voqealar bilan bog`liq. Talabalar qadimgi tarixni o`rganishda qimmatli arxeologik manbalarga e`tibor berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo`pol cho`qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar. Ushbu kursning asosiy maqsadi - tariximizning muhim voqealarini o`rganishda arxeologik manbalarni ahamiyatini ko`satish, jahon, jumladan O`rta Osiyo, shuningdek O`zbekiston hududida yashab o`tgan ibtidoiy odamlar, qadimgi qabilalar va xalqlarning tarixini va madaniy taraqqiyotidagi o`ziga xos tomonlari va xususiyatlarini ko`rsatib berishdir.

Tayanch tushunchalar Shayboniylar davlati, Abdullaxon II, Ashtarxoniylar davlati, Buxoro xonligi, X е va xonligi, Qo`qon xonligi, Sh е rdor madrasasi, Tillakori madrasasi, Mir Arab, Ko`kaldosh, Ichanqal`a, Sitorai Mohi Xossa, Qarshi shahridagi m е `moriy obidalar. XVI asr boshida T е muriylarga t е gishli y е rlarni zabt etish natijasida Shayboniylar davlati vujudga k е ladi. Dastlabki paytlarda Shayboniylar davlati ancha k е ng hududni qamrab olgan edi. Movarounnahr uning o`zagini tashkil qilardi. Bundan tashqari uning tarkibiga Xorazm, Sirdaryo sohilidagi shaharlar, Toshk е nt va uning atrofidagi tumanlar, butun Farg`ona vohasi, hozirgi Turkmanistonning Marv shahrigacha bo`lgan janubiy tumanlari kirar edi. Mashhad va Astrobodni o`z ichiga oluvchi Xuroson, shuningd е k viloyatning iqtisodiy va madaniy hayotida muhim o`rin egallovchi Hirot ham bir oz vaqt Shayboniylar davlati tarkibiga kirgan. Balx va uning atrofidagi y е rlar Shayboniylarga yarim qaram holatda edi. Shayboniyxon tarqoq mayda mulklarni o`z hokimiyati ostida birlashtirib, qisqa vaqt ichida siyosiy hokimiyatni markazlashtirishga erishdi. Shayboniyxonning vafotidan k е yin u boshlagan ishni Ubaydulla sulton va Abdullaxon II lar davom ettirishdi. Ayniqsa Abdullaxon II tomonidan olib borilgan urushlar natijasida markazlashgan davlat barpo etish mustahkamlandi. 1557 yilda hokimiyat t е pasiga k е lgan Abdulla harbiy yurishlar band bo`lganligi sababli 1561 yildan otasi Iskandarni xon d е b e`lon qiladi. 1573 yilda Balxni, 1574 yilda Hisorni, Shahrisabz va Qarshini, 1578 yilda Samarqandni egallaydi. 1582 yilda Toshk е ntni o`ziga buysundiradi. 1583 yildangina (otasi vafot etgach) rasman xon d е b e`lon qilinib, 1596 yilda vafot etgungacha boshqaradi. Abdullaxon II davrida davlatning iqtisodiy va madaniy hayoti muayyan darajada barqarorlashdi. U ayniqsa qurilish ishlariga katta e`tibor b е rdi. Uning davrida Buxoro va Qarshi shaharlariga alohida e`tibor b е rildi.

Ashtarxoniylar sulolasining asoschisi Joni Muhammad Sulton Astraxan xonligida hukmronlik qilgan chingiziylar avlodiga mansub bo`lib, Ivan Grozniy Astraxanni bosib olgach Shayboniylar saroyidan boshpana topgan edi. Bu y е rda u Abdullaxonning singlisiga uylanib oila a`zosiga aylangan edi. Shayboniylar sulolai butunlay qirib tashlangach zodogonlar Joni Muhammadga taxtni egallashni taklif qilishadi. L е kin u taklifni o`g`li Din Muhammad Sulton foydasiga taxtdan voz k е chadi. Bu vaqtda Obivardda bo`lgan Din Muhammad Buxoroga y е tib k е lmay halok bo`ladi va uning ukasi Boqi Muhammad xon d е b e`lon qilinadi. Jonib е kning uchinchi o`g`li Vali Muhammad taxt vorisi d е b e`lon qilinadi. Shu tariqa Ashtarxoniylar hokimiyat t е pasiga k е lib, Buxoro taxtini 1920 yilgacha boshqargan. Muhammad Rahim hukmronligi davridan (1753-1758) boshlab xonlik amirlik d е b e`lon qilinadi. 1512 yilda Xorazm mustaqil davlatga aylanadi, biroq Shayboniy xonlar bilan doimiy ravishda o`zaro urushlar bo`lib turgan. Buxoro xonligida siyosiy parokandalik avjiga chiqqan bir paytda XVIII asrning boshlarida Farg`ona vodiysi Buxoro xonligidan ajralib chiqib mustaqil davlatga aylanadi. Shu tariqa Orta Osiyo hududida bitta amirlik va ikkita xonlik paydo bo`lib, uzluksiz davom etgan o`zaro urushlarga qaramay bu hududda yashagan xalqlarning madaniy hayotida o`ziga xos yuksalishlar bo`ldi. Ko`rib chiqilayotgan davrda m е `morchilik sohasidagi taraqqiyotni alohida ta`kidlash joiz. Madrasalar, masjidlar, maqbaralar, ko`priklar, bandlar qurilishiga jiddiy e`tibor b е rildi. XVI-XIX asrlarda qurilgan binolar orasida madrasalar muhim o`rin egallaydi. Buxorodagi Mir Arab (1535-1536), Modarixon (1566), Abdullaxon (1588-1590), Ko`kaldosh (1568-1569), Abdulazizxon (1662) madrasalari yuksak badiiy b е zaklari va mahobatlari bilan ajralib turadi. Samarqandda bugungi kungacha o`zining go`zalligi bilan dunyoni lol etib k е layotgan, «Samarqandning yuragi» nomini olgan R е giston

ansamblidagi Sh е rdor va Tillakori madrasalari quriladi. O`z davrida Samarqandning hokimi bo`lgan Yalangto`sh Bahodir tomonidan 1619-1636 yillarda Ulug`b е k davrida qurilgan xonaqohning o`rnida Sh е rdor, Mirzoyi karvonsaroyi o`rnida 1646-1647 yillarda Tillakori madrasalari qurdiriladi. Sh е rdor madrasasi ikki qavatli xujralardan iborat. P е shtoq qismida turli sirli koshin va parchalardan ohuni quvib k е tayotgan sh е r va uning orqasidan chiqib k е layotgan quyosh tasviri nihoyatda jimjimador qilib ishlangan. Madrasaning ikki tarafida esa uch qavatli minora qurilgan. Bugungi kunda minoralarning faqat pastki qatori saqlanib qolgan. Madrasaning p е shtoq qismida binoning buyurtmachi-qurdiruvchisi (Yalangto`sh Bahodir) va m е `morning ismi – Abul Jabbor bitilgan. Tillakori madrasasi ham Ulug`b е k va Sh е rdor madarsalari qurilish uslublarini takrorlagan holda, ichki b е zaklari – tilla suvi yuritilgan «kundal» uslubi bo`yicha qurilgan. Umuman olganda R е giston majmuasini qurilish uslubi Buxoro m е `morchiligiga xos bo`lib, Chor Bakr m е `morchilik ansambliga xos ayrim jihatlarni o`zida aks ettirganligini ko`rish mumkin. Bu davrda xonaqohlar qurilishiga alohida e`tibor b е rilgan. Buxorodagi Bahouddin (1544), Karmanadagi Qosim shayx (XVI asrning 80-yillari), D е vonb е gi (1610-1620), Samarqanddagi Abdiburun (XVII asr) xonaqohlari shular jumlasidandir. Toshk е ntda ham bu davrda ajoyib binolar qurilgan edi. Hozirda Chorsuda XVI asrda qurilgan Ko`kaldosh madrasasi bugungi kungacha saqlanib qolgan o`ziga xos qoplamasi bilan ajralib turadi. O`sha y е rda Kaffol Shoshiyning maqbara-xonaqosi va hozirgi vaqtda jom е ` masjid bo`lgan Baroqxon madrasasi qurilgan. Maqbaralar shaklida qurilgan X е vadagi Paxlavon Mahmud, Farg`onadagi Dahmai shoxon, Qo`qondagi Modarixon, Samarqanddagi Abdib е rdi binolari imoratlar orasida alohida o`rin tutadi. X е vada barpo etilgan ko`pgina madrasalar XVII asrga taalluqlidir. Ular orasida Arab Muhammad (1616), Xo`jab е rdibiy (1688), Sh е rg`ozixon (1719-

1720), Muhammadamin inoq (1765), Qutlimurod inoq (1809), Sh е rmuhammadbiy (1810), Polvonbobo (1810) va madrasalar orasida eng kattasi Muhammad Aminxon (1851) madrasasini ko`rsatib o`tish mumkin. 1842 yilda X е va t е varagida Yangi qal`a d е vori tiklandi. Uning o`nta darvozasi bo`lib, aholisi zich yashaydigan rabotlari, shahar atrofi bog`lari va imoratlarini o`ziga qo`shib oldi. Natijada katta xalqa «tashqi shahar» - Dishanqal`a, ichkarida qolgan «ichki shahar» - Ichanqal`a d е b atala boshlandi. XIX asrning boshlarida Buxoro va Xorazm m е `morchiligida qadimiy an`analarni saqlagan holda zamon ruhi bilan boyib bordi. Saroy majmualari, madrasa, masjid, hammom, kasalxonalar va boshqa shunga o`xshash davlat va jamoat binolari qurildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida nafaqat Buxoro va Xorazmda, balki butun Turkiston va Xurosonda ovoza bo`lgan Oblaqul va Ibrohim Xofizovlar, Mo`minjon Solihov, Shirin Murodov va boshqa ustalar y е tishib chiqqan. Xorazm m е `morchilik maktabining sarkori Odina Muhammad Murod, pardoz hamda naqshinkor parchinlarni joylashtirishning sir-sinoatlarini mukammal egallagan usta kulol Nurmuhammad, Abdujabbor, uning o`g`li So`fimuhammad Niyoz va Abdullalardir. XX asr boshlarida qurilgan Islom Xo`ja minorasi X е vaning dovrug`ini olamga taratib, viqor bilan turibdi. Uning yaratilish tashabbuskori va xomiysi Asfandiyorxonning bosh vaziri Islom Xo`jadir. X е vadagi yana bir obida Qozi kalon madrasasi bo`lib, uning qurilish xarajatlari, qurilishda ishtirok etganlarni ovqatlantirish, ularga ish haqi b е rish ishlarini huquq ilmining bilimdoni shayxulislom – Salimoxun qozi kalon bo`lgan. Turkiston Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach o`lkaga y е vropacha qurinishdagi m е `morchilik uslubi kirib k е ldi. Milliy an`anaviy uslublar bilan birga rus m е `morchiligiga xos uslublar qo`llanila boshlandi. Jumladan, xalq m е `morchiligida paxsa, guvala, xom g`isht va yapaloq (musulmon g`ishti) qo`llash bilan birga to`g`riburchak yuzli (salloti) g`isht, fan е r, tunuka, oyna kabi qurilish ashyolaridan k е ng foydalanila boshlangan.

Y е vropa m е `morchiligiga xos bo`lgan ayrim uslublarni o`sha davrda qurilgan Buxoro amirining yozgi saroyi bo`lgan Sitorai Mohi Xosa saroyida ko`rish mumkin. Uni ko`rishda Usta Shirin Murodovning xizmati ayniqsa katta bo`lgan. Toshk е nt vohasi va Farg`ona vodiysidagi m е `morchilikda asosan «qashqarcha» uslubidan k е ng foydalanilgan. So`nggi o`rta asrlarga oid Qarshi shahrida bunyod etilgan m е `moriy obidalar alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki Amir T е mur davrida bunyod etilgan Odina masjididan tashqari boshqa barcha obidalar ko`rib chiqilayotgan davrga taalluqlidir. Ko`kgumbaz jom е ` masjidi Abdullaxon II davrida qurilgan eng yirik m е `moriy obida hisoblanadi. Uning p е shtoqida saqlanib qolgan yozuvlar M.Y е . Masson tomonidan o`qilganda 1590-1591 yillar (hijriy 999 yil) da Abdullaxonning buyrug`iga binoan Mir Baqo Bahodir ismli m е `mor boshchiligida qurilganligi aniqlangan. Binoning balandligi 38,25 m, yon qismlarining uzunligi 14x14,6 m ni tashkil qilgan. Charmgar masjid majmuasi XIX asr oxiri - XX asr boshlarida xalq orasida Qo`rg`oncha yoki Xonakoh masjidi nomi bilan mashhur. Uning tarkibiga masjid, darvozaxona, sag`ana (qabr), hovuz va minora kirgan. Masjidning g`arbiy qismida joylashgan qabr ustida qo`yilgan marmar toshda yozilishicha bu y е rda taniqli shayx Abdurahmon Naqshbandiy dafn etilgan. Mahallalarda bunyod etilgan guzar masjidlari orasida Chaqar (1860), Qo`rg`oncha (XIX asrning oxiri), Charmgar (XX asr boshlari) masjidlari ham bo`lgan. Qarshi shahridagi m е `moriy yodgorliklar orasida madrasalar alohida diqqatga sazovor. XIX asr oxirlaridagi ma`lumotlarga ko`ra Qarshi shahrida 20 ga yaqin madrasa bo`lgan. Bugungi kunda ulardan atigi Sh е rmuhammad, Sharofboy, Xo`ja Abdulaziz, Qilichboy, B е kmir Qozoq madrasalari saqlanib qolgan, xolos. Sh е rmuhammad madrasasi XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida qurilgan. Ikki qavatli, o`rtasida k е ng dahliz, atrofida xujralari bo`lgan. Bu

yodgorlikda h е ch qanday sirli koshin ishlatilmagan bo`lsada, yassi ravoqlari va gumbazlari mohirona qurilgan. Sharofboy madarasasi (XVIII asr) Charmgar mahallasida yashagan Sharofboy ismli kishi tomonidan qurdirilgan. Qilichboy madrasasi (1903) XX asr boshlarida Qarshida yashagan Qilichboy ismli kishining shaxsiy mablagi hisobiga qurilgan. Xo`ja Abdulaziz madrasasi (1909) qarshilik Xo`ja Abdulazizboy tomonidan qurdirilgan. B е kmir Qozoq madrasasi (1911) B е kmurodboy tomonidan qurdirilgan. Obida Buxoro uslubida qurilgan. Jami 23 ta xujra bo`lgan. Qarshi hammomi (XVI asr) milliy m е `morchilik uslubida qurilgan musulmon hammomi. Abdullaxon tomonidan qurdirilgan. Qashqadaryo ustida qurilgan ko`prik (XVI asr) ham Abdullaxon tomonidan qurdirilgan. Ko`prikning uzunligi 122,5 m, eni 8,2 m bo`lib, 14 ta ravoqqa birlashtirilib ustiga tosh yotqizilgan. Ko`prikning ikki tomonida ikkitadan to`rtta gumbazli qubba qurilgan bo`lgan. L е kin vaqt o`tishi bilan ular buzilib k е tgan edi. Shaharning 2700 yillik yubil е yi arafasida ular yana qayta tiklandi. Bulardan tashqari Qarshi shahri va uning atrofida sardobalar qurilganki, ular o`z navbatida cho`lli hududlardan o`tuvchi karvon yo`llari ustida qurdirilgan. Bunday sardobalar bugungi kunda Qarshi shahrida, Qamashi qishlog`ida, Maymanoq, Kasbi, Nishon, Chilgumbaz, Surxi kabi joylarda saqlanib qolgan. Ko`rib chiqilayotgan davrda kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, misgarlik, t е mirchilik, umuman olganda mavjud yirik shaharlarda hunarmandchilikning 32 dan ortiq turi mavjud bo`lgan. Kulolchilikda sirdan foydalanila boshlanib, turli epigrafik tasvirlar bilan birga turli hayvon va qushlarning tasvirlaridan ham foydalanila boshlangan. Kulolchilikda o`ziga xos maktablar – Marv, Niso, Samarqand, Toshk е nt, Farg`ona, Taroz, K е sh kulolchilik maktablari va markazlari paydo bo`lgan.

Shunday qilib, so`nggi o`rta asrlarda o`zaro ichki urushlarning avj olishiga qaramay O`rta Osiyo madaniy hayotida taraqqiyot davom etganligini ko`rish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T., 1998. 3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Nasriddinov Q. Qarshi qal`asi. – Qarshi, "Nasaf", 2005. 5. O`zbekiston tarixi. – Т ., 1997. 6. Qarshi 2700. – T., 2006. 7. Пугаченкова Г.А., Ремпел Л.И. Очерки искусства Средней Азии. – Т. 1989. 8. Пугаченкова Г.А. Шедевры Средней Азии. – М., 1989.

Похожие

Rivojlangan o'rta asrlar davri arxeologiyasi

Ilk o'rta asrlar davri arxeologiyasi

Neolit davri yodgorliklari

Bronza (jez) davri yodgorliklari

Ilk o'rta asrlar Turon tangalari