О`rta asrlar tarixi falsafasi - История - Рефераты

О`rta asrlar tarixi falsafasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Tarixiy manbalarning о `ziga xos xususiyatlari. 2. SH.A.Yazdiyning “Zafarnoma”si tarixiy manba sifatida 3. Klavixo va uning “kundaligi” 4. Ravzat us – Safo – poklik bog`i

www.arxiv.uz Ushbu fan jahon falsafiy-tarixiy tafakkurining qadimdan to hozirgi kungacha b о `lgan rivojlanishining asosiy omillari va y о `nalishlarini yoritishga qaratilgan. Taqdim etilgan kurs tarixchi talabalarning nazariy – uslubiy saviyasini oshirishda jahonda r о `y berayotgan tarixiy jarayonlarni chuqur о `rganishdagi asosiy konseptual yondashuvlar bilan tanishishda katta ahamiyat kasb etadi. Hamda, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da k о `rsatib о `tilgan talaba-yoshlarning tarixiy dunyoqarashini boyitish, ularda mustaqil fikrni qaror toptirish, tarixni mukammal darajada bilish, insoniyat sivilizatsiyasining yutuqlaridan va tajribasidan t о `la bahramand b о `lish, umuminsoniy qadriyatlarni anglab yetishga k о `maklashish va dunyo miqyosida mavjud b о `lgan muammolarning tarixiy ildizlarini izlab topish kabi dolzarb masalalarni о `rganadi. Shuningdek, “Tarix falsafasi va metodologiyasi” fani haqidagi bilimlarni qaror topshirish mavjud ilmiy adbiyotlar va zamonaviy nazariyalar hamda olib borilayotgan tadqiqot ishlarini о `rganish, fan b о `yicha t о `plangan ilg`or tajribalar, kadrlar buyurtmachilarining fikr, talab va takliflari kabi masalalarni о `z ichiga qamrab oladi.

www.arxiv.uz Temuriylar sulolasi hukumronlgi davrida tarix fanining ham buyuk mutafakkirlari yetishib chiqadi. Bunga shaxsan sohibqiron Amir Temurning tarix faniga b о `lgan qiziqishi, hurmat va etiqodi sabab b о `lgan b о `lsa ajab emas. XV asrda tarix ilmi sohasida yozilgan asarlarini sanab k о `rsatishning hzi temuriylar davrida bu fanning nechog`lik taraqqiy etganligidan guvoxlik beradi. Bu davr tarix fanning ham о `ziga xos xususiyatlarini k о `rish mumkin. Birinchidan - bu davr tarixchilari о `zlari voqealarni guvohi, shohidi, b о `lib ishtirok etish asosida asarlar yaratishi. Ikkinchidan – biron bir tarixiy shaxsni keltirayotganda о `zini kelib chiqish tarixi faoliyatini yozishda manbalarga asoslanmog`i Uchinchidan – voqealar ketma – ket izohlanishi orqali va hokozo. T о `rtinchidan – manbalarni yutuq va kamchiliklari tarixiy manbalar ichida hozirgacha yetib kelgan, fors tilida yozilgan Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma”, Xofizi Abr о `ning “Zubdat at – Tavorix” Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” Fasih Ahmad Havofiyning “Mujmali fashhiy”, Abdurazzoq Samarqandiy-ning “Matla usadayin”, Mirxondning “Ravzat us – safo, Xondamirning “Xabib us – Siyar” va Ibn Arabshohning arab tilida yozilgan “Ajoyib al – maqdurri tarixi Taymur” asarlaridir. Bu r о `yxatga yana 1404 yilda Samarqandga Amir Temur huzuriga tashrif buyurgan ispan sayohi Rui Gonzales de Klavixoning safarxotiralarini xam kiritish maqsadga muvofiqdir. SH.A.Yazdiyning “Zafarnoma”si tarixiy manba sifatida. Sharafiddin Ali yazdiyning “Zafarnoma”si (1424 – 1425) tarixiy kechinma va voqealar bayonini izchilligi va batafsilligi bilan ajralib turadi. SH.A.Yazdiyning “Zafarnoma” asarida sohibqiron Amir Temur tarixiga oid malumotlardan tashqari Temurdan oldingi о `tgan davr tarixi xaqida ham bag`oyat qiziqarli malumotlar berilgan. Muallif bu asarni temuriylardan Shohruxning о `g`li Ibrohim Sultonning tashabbusi bilan yozgan. Ibrohim Sulton bobosi Temur haqida maxsus kitob yozdirishni niyat qilgan va 1419-1420 yillarda turli kotiblarni baxshi va munislar forsiy tilda yozilgan mavjud malumotlarni

www.arxiv.uz t о `plash haqida farmon bergan. T о `plangan malumotlar b о `lgan voqealarni о `z k о `zi bilan k о `rgan kishilar hikoyasi bilan taqqoslangan, s о `ngra Sharafiddin Ali Yazdiyga bu hujjatlar bilan tanishish va Ibrohim Sultonga ahborot berish topshirilgan. Taniqli sharqshunos olim A. О `rinboyev “sharq yulduzi” jurnalining 1992 yil 3-sonida bosilgan “Temuriylar davrining nodir yodigorligi” maqolasida quyidagilarni hikoya qiladi: “Zafarnoma” ning Temur tarixidan bahs etuvchi asosiy qismida SH. A. Yazdiy shunday yozadi: “Podishohlikning birga tomonlaridan Temur haqidagi turkiy va forsiy tillarda bayon etilgan hikoyalarning hamma sheriy hamda nasriy nusxalari t о `planib b о `lingach, ular bilan tanishish uchun 3 ta guruh tuzilgan , turkiy va forsiy tillarning bilimdonlari ikki guruhni voqealarni о `z k о `zlari bilan k о `rganlar esa bir guruhni tashkil etgan. Dastlab Temur haqidagi xar bir hikoya о `qilgan, agar u voqea bayoni о `z k о `zi bilan k о `rgan kishining talqiniga t о `g`ri kelmay qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni topish uchun turli shaharlarga choparlar yuborib, mazkur voqeani Temurning boshqa zamondoshlaridan surishtirgan yoki q о `shimcha malumotlar t о `plagan. Ibrohim Sulton aytib turgan bu asarning dastlabki xomakisi qalamga olingan. Ana shu asosda Sharafiddin Ali “Zafarnoma” asarini yozgan Ibrohim Sultonning buyurug`iga muvofiq kitobni bitish vaqtida sanalar, joy nomlari, ular orasidagi masofa haqida barcha malumotlar juda sinchiklab tekshirilishi shart b о `lgan” “Zafarnoma” asarini yozishda Sharafiddin Ali Yazdiyning shahsiy hujjatlaridan keng foydalanilgan. Asar muqaddima, ikki fasl va xotimadan iborat, muqaddimada Amir Temurga qadar b о `lgan turkiy xonliklar tarixi bayon qilingan . Asosiy fasllarda esa amir Temurning tarixi mukammal yoritilgan ”Zafarnoma” asosiy qism avvalida “Qissayi Sohibqiron” deb atalgan mutaqorib bahridagi sheriy qissa bor. Unda sohibqiron Amir Temurning fazilatlari va sifatlari haqida k о `tarinki ruhda muhtasar s о `z yuritilib, Tarixiy Amir Temurning badiiy obrazini chizishga qadam q о `yilgan. “Zafarnoma” fransuz, ingliz, usmonli turk tillariga ayrim qismlari rus tilida nashr etilgan. “Zafarnoma” XV asrda Lutfiy nazmda о `zbek tiliga о `girilgan degan

www.arxiv.uz xabar berishsada ammo uning о `zi hozirgacha topilgan emas. “Zafarnomaning t о `liq asl matni 1972 yilda A. О `rinboyev tomonidan Toshkentda (“Fan nashriyoti”) nashr etiladi. Klavixo va uning “kundaligi” Mashxur sayoh va elchi Rui Gonsales de Klavixoning kitobi Temur va Temuriylar davri tarixidan baho yurgizuvchi muhim asarlardan biri hisoblanadi. Kitob 1404 yili Samarqandda Temur saroyida turgan Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III (1390-1406) ning elchisi Rui Gonsales de Klavexoning y о `l xotiralaridan iborat. YAni uning 1403-1404 yillari Turkiya, Eron va Movarounnahrda xususan Amir Temur saroyida k о `rgan bilganlarini о `z ichiga olgan muxim asardir. “Kundalik” muallifi Rui Gonsales de Klavixo badavlat va nufuzli oqsuyak oiladan chiqqan. Klavixoning Amir Temur yurtiga ham elchilik sayohati 1403 yilning 22 mayda boshlanib, о `n besh oy deganda u Samarqandga yetib keldi. Bu sayohatda Klavixoga ilohiyot ilmining nomzodi (magistri) Alfonso Paes de Santa Mariya, qirolning maxsus soqchisi Gomes de Salazar hamrox b о `ldilar. “kundalikda” о `sha vaqtlarda Amir Temur q о `l ostidagi mamlakatlar va shaharlarning umumiy ahvoli, halqning kun kechirishi, Temur va uning yaqinlari tashabbusi bilan barpo etilgan binolar: qasrlar, masjidlar, madrasalar, xonaqohlar, savdo rastalari, d о `konlar, ustahonalar: Temuriylar davlatining Xitoy, Hindiston, Oltin О `rda (Klavixo uni Tatariston deb ataydi), M о `g`iliston va boshqa mamlakatlar bilan b о `lgan siyosiy va savdo aloqalari, Temur saroyida amalda b о `lgan tartib – qoidalar va nihoyat, Sohibqironning xotinlari va ularning mamlakat ijtimoiy – siyosiy hayotida tutgan о `rni haqida etiborga molik malumotlar keltirilgan. Bu malumotlar, shubhasiz, Turkiston zamining о `sha vaqtlardagi ijtimoiy – siyosiy tarixini ota – bobolarimizning turmush tarzini о `rganishda muhim tarixiy manbalardan biri rolini о `tashi turgan gap, s о `zimning isboti uchun misol keltiraman. Saroymulkxonim tasviri: “barcha xalq о `yinlariga о `ltirib saranjomlik о `rnatilganidan keyin t о `yda podishoh huzurida b о `lishi lozim b о `lgan katta Kanyo ochodirlar yonidagi sarpardalarning biridan chiqib keldi. Xonim mana bunday kiyingan edi: egnida zar bilan tikilgan, etagi yergacha

www.arxiv.uz sudralib turgan uzun va keng yengsiz qizil shoyi k о `ylak. Yoqa va ikki yeng о `rnidan b о `lak ochiq joyi b о `lmagan bu k о `ylak belidan to qaytarilgan etagiga qadar kengayib boradi... Klavixoning “Kundaligi” da ayrim noaniqliklar, xato va kamchiliklar ham uchraydi. Masalan kishi va joy nomlarini yozilishidagi chalkashliklar mavjud. Albatta, boshqa millat kishilari uchun mahalliy atamalar va s о `zlarni t о `g`ri talaffuz qilish juda qiyin. “kundalikda” tilga olingan Amirat Murod, Karil Sulton – Xalil Sulton, Karamish – T о `xtamish, Orasan – Xuroson, Baldat – Bag`dod ekanligini anglash mumkin. Asar birinchi marta 1582 yili, yani yozib tugallangandan 150 yil keyin Ispaniyaning Sevilya shahrida “Buyuk Temurning hayoti va faoliyati” nomi bilan chop etildi. Ravzat us – Safo – poklik bog`i “Ravzat us – Safo” tarzida shuhrat qozongan asarning muallifi Muhammad ibn Xovandshoh ibn Maxmud b о `lib,Mirxond tarzida mashhurdir. Mirxondning tarixdan bilimdonligidan xabardor b о `lgan Alisher Navoiy unga umumiy tarix jumladan amir Temur va Temuriylar haqida xususan Sulton Xusayn Boyqaro tarixiga oid asar yozishni buyurib, о `z kutubxonasini uning ixtiyoriga topshiradi, hamda shu jarayonida uni moddiy jihatdan t о `la taminlaydi. Mirxond Navoiyning taklifiga binoan umumiy tarix b о `yicha katta asar yaratdi. Bu haqida Navoiy bunday deb yozgan. “Bu faqir iltimosi bilan ofariniydan bu kungacha tarixi jomiy bitibdurkim, tasnifiga, yetibdur, inshoolloh tugaturga tavfiq topg`aykim, tavorix orasida andin muayyanroq tarix b о `lmagusidir 1 [18] Asar muqaddima, yetti jild va xulosadan iborat tarzida rejalashtirilib, Mirhond uning olti jildini (qadimdan 1464 yilgacha b о `lgan voqealar qismini) yozadi va 1498 yilda vafot etadi. Shundan s о `ng asarning yettinchi jildi (Sulton Xusayn Boyqaro va uning о `g`illari tarixini – 1523 yilgacha) hamda xotimasini Mirxondning nevarasi G`iyosiddin Xondamir yozib tugatadi. 1 [18] Алишер Навоий, Т. “Камалак”, 1991, 17 – бет.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1- jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991. 13. F. Fukiyama “konets istorii” ? // voprosi filosofii. M, 1990 № 3. 14. Farabi. Sotsialno-eticheskiye traktati. Alma-Ata. 1973. 15. Filosofiskiy ensiklopedicheskiy slovar, M., Info – M, 1997. 16. Fukidid. IstoriY. L., 1991. 17. Shpengler O. Zakat Yevropi. Ocherki morfologii mirovoy istorii. Tom.2. Vsemirno istoricheskiye perspektivi. V kn.: Samosoznaniye yevropeyskoy kulturi. XX veka. M., 1991. 18. Ilalov I. “Filosofiy i Metodologiy istorii”T:. 2008. 19. J о `rayevN. “Tarix falsafasining nazariy asoslari” T:.2008.

Похожие

O`rta asrlar tarixi kursiga kirish

Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi V-VIII asrlar

Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar

XVIII – XIX ( 18-19 ) asr о`rtalarida tarix falsafasi

So’nggi respublika tarixi (miloddan avvalgi III-I asrlar)