Ibtidoiy ma’naviy madaniyat - История - Рефераты

Ibtidoiy ma’naviy madaniyat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

258.2001953125 KB

Ibtidoiy ma’naviy madaniyat Reja: 1. Madaniyat tushunchasi 2. Ibtidoiy san’at. 3. Ibtidoiy din shakllari: totemizm, fetishizm, animizm, shamanizm va magi ya .

Madaniyat tushunchasi. Madaniyat – bu insonlarning ijodiy faoliyati tufayli yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar majmuigina bo‘lib qolmay, ayni paytda u jamiyat taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi, ya’ni, jamiyatdagi bilim, mezon va qadriyatlarning yig‘indisi madaniyatda gavdalanadi. «Madaniyat» atamasi hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarda rang-barang ma’nolarda ifodalangan. «Madaniyat» va «Kultur» atamalari mutaxassislar fikriga ko‘ra lotincha «ishlov berish», «parvarish qilish» ma’nosini anglatgan. Keyinchalik «ma’rifatli bo‘lish», «tarbiyali», «bilimli bo‘lish» mazmunida ishlatilgan. O‘zbek tilida keng ishlatiladigan «Madaniyat» atamasi arabcha «madaniy»-»shaharlik» degan ma’noni bildiradi. Agar amerikalik madaniyatshunos olimlar A. Kreber va K. Klakxonlarning 1952 yildagi ma’lumotlariga ko‘ra madaniyat hodisasiga berilgan ta’rif 164 ta bo‘lsa, so‘nggi adabiyotlarda bu raqam 400 dan ortiqni tashkil etadi. Xozirgi jismoniy tipdagi odamning yetilishi va urug’-jamiyat tuzumining vujudga kelishi faqatgina sotsial sohadagina emas, balki ibtidoiy kishilar ma'naviy hayotni rivojlanishi uchun ktta imkonicht yaratdi. Ilk urug’chilik tuzumidan boshlab ishlabchiqarish kuchlarining rivojlana borishi bilan bir qatorda, insonda yangi tasavvurlar va tushunchalar paydo bo`ldi. Mehnat jarayonida kishilarning tafakkuri va tili rivojlanib ularning so`z boyligi ham ortabordi. Yang-yangi so`zlar paydo bo`lib, ularning ma'naviy mazmuni boydi, so`zlarning bir-biri bilan mantiqiy bohlanishi natijasida sintaksis ham rivoj topaboshladi. U yoki bu voqiani, fikrni o`zgalarga tushuntirishda so`zlashuv odamlar orasidagi munosabatning asosiy negizini tashkil etaboshlaydi. Lekin ibtidoiy davrda fikrni anglatishning boshqa bir sodda usuli ham mavjud bo`lib u «signallar tili» deb atalgan. «Signallar tili» da biror xabarni aniq belgilar yordami bilan ifoda qilinadi. Buni Avstraliya, Okeaniya, Afrikadan va boshqa qabila, elatlar xayotidan

olingan etnografik materiallar ham tasdiqlaydi. Maxalliy avstraliyaliklar bir joydan ikkinchi joyga ko`chganlarida qumga oyoqlari bilan chiziq chizib, uning uchiga xivich tiqib ketadilar. Chiziqning yo`nalishi va uning uzunligi ketuvchi gurug’larning qaysi tomonga va qancha masofaga ketgaligini bildiradi. Bu mazkur gurug’ning kechikib qolgan a'zolari va qo`shni gurug’lar uchun shartli belgisi edi. «Signallar tili» hozirgi zamon qabila va xalqlar xarakterli bo`lib Shimoliy qabilalar xabar, fikr yoki qandaydir tuyhuni ifodalash uchun «simvollar tili» yoki «belgilar tili» dan keng foydalanishgan. Shimoliy Amerika Xindilarida tomaguk (so`yil) yuborish urush e'ron qilishning simvolik belgisi xisoblangan. Tamagauk dushmanga maxsus elchi orqali yuborilgan. Elchi tomagaukni dushman qarorgoxiga borib yerga qo`ygan. Agar duman tamon tomogaukni yerdan ko`tarsa urushga rozi, tomagaukni ko`msa sulx tuzishga moyil ekanligi tushunilgan. Tarix otasi Gerodotning xabariga ko`ra eroniylar skiflarning yerlariga bostirib kelganlar. Shunda skiflar eroniylarga qush, sichqon, qurbaqa va beshta o`q-yoy yuborganlar. Bu ramziy belgining ma'nosi quydagicha edi. «Agar siz eroniylar qush singari osmonga uchmasangiz, sichqon singari kavakka bekinmasangiz yoki qurbaqa singari qo`lga sakrab, suv ostiga yashirinmasangiz elingizga qayta olmaysiz va bizning o`q-yoylarimiz ostida qirilasiz» Shunday qilib «signallar tili» va «simvollik tillar» o`z davri uchun muhim madaniy-tarixiy rol o`ynab, iqtisodiy xarbiy va mudofaa ishlarida katta ahamiyat kasb etgan. Tabiyki ibtidoiy odamning turmush sharoiti o`zi yashab turgan joyni va tevarak atrofni yaxshi o`rganishni taqazo etgan. Odamlar o`z atroflarini o`rab turgan muhitni bilmay turib tirikchilik qila olmas edilar albatta. Etnografiya ma'lum bo`lgan Avstraliya, Janubiy Amerika, Afrika va boshqa joylarda istiqomat qiluvchi xilma-xil qabilalar o`zlari yashab turgan joydagi xayvonlar va o`simliklar dunyosini yaxshi biladilar. Ular tilida xar bir hayvon va o`simlikning o`z nomi bo`lgan.

Bugina emas ular loy, tuproq va qum ustida qoldirilgan izlar qaysi xayvonga xos ekanligini osonlik bilan aniqlaganlar. Ularga o`sha yerda yashaydigan xayvonlarning fe'l-atvori ham yaxshi ma'lum bo`lgan. Xuddi shunday- kuzatuvchanlik ibtidoiy odamlarga ham xos bo`lganligi shak-shubhasizdir. Demak xulosa qilib aytish mumkinki tilshunoslik, geografiya, botanika, zoologiya, iqlimshunoslik va boshqa fanlarning negizi o`rganaboshlash kishilikning ibtidoiy davriga borib taqaladi. Shak-shubxasiz ibtidoiy kishilar «oltin davrda» emas juda ohir sharoitda yashagan. U davrda kasallik keng tarqalib, kishilar 35-40 yoshdan nariga o`tmay o`lib ketishgan. Lekin inson kasalllini oldini olish choralarini ham qidirgan. Bu esa dastlabki, sodda tabobat ilmining kelishiga sabab bo`lgan. qiyosiy etnografik materiallar shuni ko`rsatadiki hozir yer yuzining turli yerlarida yashayotgan qoloq qabilalar kasallarni davolashda xalq tabobatidan keng foydalanadilar. Ibtidoiy davr tabiblari muolija qilishning oddiy usullarini qo`llab chiqqan, singari suyaklarni joylash, jaroxatni davolash va ohrigan tishlarni suhirib tashlashni bilganlar. Undan tashqari ibtidoiy kishilar shamollash, ilon chaqqanni davolab ba'zi sodda xirurgik operatsiyalarni bajarganla. Lekin xirurgiyada sodda tibbiy usullaridan tashqari davolashning vaxshiy usullaridan foydalanganlar. Bosh ohrihini kalla suyagini kesib ochish yo`li bilan davolashga urunganlar. Ibtidoiy tabobat silash, uqalash, issiq, sovuq kompresva buhli xamom keng foydalanilgan. Ibtidoiy kishilar tabiiy davolash vositalaridan foydalanish bilan bir qatorda, maxsus tayyorlangan tarkibiy qaynatma, suriladigan, kukun va suyultirilgan dorilardan keng foydalanganlar. Shuni aytib o`tish kerakki qadimgi O`rta Osiyo, O`rta va Yaqin Sharq, Xitoy Amerika va Yevropa qabilalari mazkur rayonlarda o`sadigan o`simlik va yovvoyi mevalarning ayrimlaridan turli dori-darmonlar tayyorlab ulardan davolash maqsadida foydalanganlar. Bu xol dorishunoslikning ham negizi ibtidoiy jamiyat tarixiga borib taqalishini ko`rsatadi.

Shunday qilib hozirgi zamon tabobat faniga O`rta asrlada feodal yoki -alimgi quldorlik darida emas, balki kishilik jamiyati tarixining ibtidoiy davrida eng dastlabki poydevor toshi qo`yilgan ekan. Ibtidoiy san'at . San'at ijtimoiy ong shakillaridan biri bo`lib ibtidoiy jamiyat tarixining tongida emas, balki ancha keyinroq vujudga kelgan, degan fikr keng tarqalgan. Lekin ibtidoiy san'atning kelib chiqishi masalasi haqida olimlar orasida kuchli tortishuvlar mavjuddir. Olimlarning bir guruhi san'atni dinga, afsungarlikka va totolizimga bohlaydilar. Olimlarning boshqa bir guruhi «san'at uchun» degan mantiqsiz nazariyaga yopishib olib, san'atni kishilik jamiyati hayotidan ajratib qo`yishga urindilar va urinmoqdalar. Ibtidoiy san'at va uning kelib chiqishini tushunishida. G. V. Plexanovning «Adressiz xat» maqolasi muxim axamiyatga egadir. Keyingi vaqtda yer kurrasining turli joylaridan kishilikning ibtidoiy davriga mansub bo`lgan ko`pgina san'at obidalari topildi. Ilg’or fikrli olimlar ibtidoiy san'atning barcha turlari o`z moxiyati va mazmuni bilan shak-shubxasiz insonning mehnat faoliyati bilan uning izchil tafakkuri, kayfiyati va fikr-muloxazasi bilan bohliq ekanligini ta'kidlaydilar. Ibtidoiy san'atning vujudga kelishini o`ziga xos shart-sharoiti bo`lib, ibtidoiy kishilarning ongi ma'lum darajaga yeta boshlagach vujudga kela boshlagan. Ibtidoiy san'at to`satdan, birdaniga vujudga kelmagan albatta. U mehnat jarayonida vujudga keldi va rivojlanib kamol topdi.

Million, necha yuz ming yillar davomida ibtidoiy insonning ongi tafakkuri mehnatda bo`lgan munosabati, malakasi rivoj topdi va o`zgardi. Bu hol o`z-o`zidan ibtidoiy san'atning vujudga kelishi uchun zamin xozirlagan edi. San'atning vujudga kelishi kishilik madaniyati tarixida olha tashlagan katta qadam edi. Arxeologik qazilmalardan shu narsa-ayonki kishilikning ibtidoiy to`da davrida san'at, din va ma'naviy-madaniyat mavjud bo`lmagan. Ma'naviy madaniy, uning bir turi hisoblangan san'at kishilik jamiyatning ancha keyingi bosqichida urug’chilik tuzumining shakillana boshlagan. Chunki bu vaqtga kelib odamlar tafakkur, til, atrofni bilish, narsalarni farqlash, qurol ishlash, uy-ro`zg’or buyumlarini tayyorlashda ma'lum darajada muvaffaqiyatlarga erishdilar. Ibtidoiy san'at hazirgi zamon kishisiga oddiy ko`rinadi. Lekin ibtidoiy inson tomonidan yaratilgan ilk san'at ko`p qirrali bo`lib, tosh, loydan ishlangan odam xayvon xaykalchalar oxra bilan chizilgan rasmlar, toshga, suyakka va boshqa buyumlarga, o`yib chizilgan xilma-xil rasmlar ibtidoiy san'atning eng dastlabki namunalari xisoblanadi. Bu jihatdan qora, qizil, sariq, yashil bo`yoqlar bilan chizilgan mamont, yovvoyi ot, arslon, fil, bug’i, yovvoyi echki, karkidon yovvoyi

sigir, buqa to`ng’iz kabi boshqa yovvoyi xayvon va narsalarning tasvirlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Tosh asrining so`nggi bosqichlarida, ayniqsa mezolit (o`rta tosh asri) davrida ishlangan ibtidoiy tasviriy san'atning Altamira, Nio, Uch barodari, Pinedel, Saxro Kabir, Kapova g’ori, Lena, Yenisey, Ob, Amur, Alyaska, Saxalin, Muhuliston, O`zbekistondagi Zarautsoy, Tojikistondagi Shaxta g’ori, Bittik chashma, qirhizistondagi Sari-jaz va yer yuzining turli joylaridan topilgan boshqa namunalar ayniqsa diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrda oxaktosh, mergel kabi yumshoq toshlardan ba'zan ayol va erkaklarning tasvirlarini ishlash odat bo`lgan. Yer yuzining turli joylaridan, xususan sobiq SSSR dagi Gagarino, Kostyonka, Malta va boshqa yerlaridan topilgan xaykallar shular jumlasiga kiradi. Ayollarning tasviri ayniqsa realistik tarzda bo`lib, ularning onalik va jinsiy bulgilari ayniqsa bo`rttirib ko`rsatilgan. Le k in tosh asridagi rassomlardan ko`p narsa kutib bo`lmas edi albatta. U davrda ishlangan qoya tosh suratlari odam xaykalchalari o`zining saddaligi bilan ajralib turardi. Lekin ijodiyotning eng dastlabki ilk namunasi va tasviriy san'at sohasidagi dastlabki qadam edi. Uning madaniy-tarixiy ahamiyatga ham shunda edi. Bu xol keyingi davr tasviriy san'ati uchun dastlabki poydevor toshi xisoblanadi. qo`shiq ertak, muzika, maqol va xalq ijodiyotining boshqa turlari ibtidoiy san'atning ajralmas qismini tashkil qiladi. qo`shiq ertak, maqol, matal va boshqalarning vujudga kelishi ham kishilikning ibtidoiy davriga borib taqaladi. San'atning xilma-xil turlari singari xususan muzika ham mehnat jarayonida vujudga kelganligi shak-shubhasizdir. XIX asrning oxirlarida yashagan nemis Karl Byuxer muzika mehnat jarayonida paydo bo`lgan, degan nazariya yaratdi. Dunyo tarixida ibtidoiy tasviriy san’at, xususan, g‘orlarning devorlariga turli tasvirlar chizish so‘nggi paleolit davriga oiddir (Ispaniya, Altamir g‘ori). O‘rta Osiyoda ungurlar va qoyatoshlarga ishlangan rasmlar mezolit davrida paydo bo‘ladi. Neolit davriga kelib esa rivojlangan bosqichga ko‘tariladi. Kaltaminor, Hisor, ayniqsa Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san’atning

turli namunalari topilgan. O‘rta Osiyoning tog‘lik hududlarida keng tarqalgan qoyatosh rasmlari ishlanish usuliga ko‘ra ikki xil. Bir xillari bo‘yoq (oxra) bilan, ikkinchi xillari esa urib-o‘yib ishqalash, chizish usuli bilan ishlangan (petrogliflar) rasmlardir. O‘zbekistondagi qoyatosh rasmlarning eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy, Bironsoy, Ko‘ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabilar bo‘lib, ular yuzdan ziyoddir. Bu yerdagi qoyatoshlarda O‘zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami vakillarining rasmlarini kuzatish mumkin. Ular ibtidoiy buqalar, sherlar va yo‘lbarslar, qoplon, tulki va bo‘rilar, bug‘u va jayron kabilardir. Rasmlar orasida o‘q-yoy, uzun qilich, xanjar, dubulg‘a, qopqon kabi narsalar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Eng qadimgi rasmlar Zarautsoy (Surxondaryo) bo‘lib, bu rasmlar mezolit-neolit, ya’ni mil avv. VIII-IV ming yilliklarga oiddir. Qoyatosh rasmlari orqali o‘sha davr odamlarining ov, mehnat va jangovar qurollarini bilib olishimiz mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar qadimgi avlodlarimizning g‘oyaviy qarashlari va diniy e’tiqodlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Shuni ta’kidlash joizki, ibtidoiy san’atning eng rivojlangan bosqichi neolit davriga oiddir. Bu davr Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatlariga mansub yod- gorliklardan ibtidoiy san’atning juda ko‘plab namunalari topilgan. Neolit davri odamlari idishlarga har xil rangdagi bo‘yoq bilan turli naqshlar, odam va hayvon tasvirlarini ifoda etganlar. Shu bilan birga loydan yasalib, pishirilgan ayol haykalchalari neolit davri san’atining nodir namunalari hisoblanadi.

3. DINNING IBTIDOIY SHAKLLARI Kishilar turmush tarzidagi va jamiyat xayotidagi u´zgarishlar insoniyatning diniy ishonch, e’tikod ma’lum evolyusiyaning yuz berishiga sabab bu´lgan. Ana shu asosga turli din shakllari yuzaga kelgan. Bular urug-kabilachilik (ibtidoiy) dinlari, milliy dinlar va jaxon dinlari. Shu bilan birga dinlar mazmun va moxiyatiga ku´ra politeistik (ku´pxudolik) va monoteistik (yakkaxudolik) dinlariga bu´linadi. Xozirda jaxon dinlari bu´lishi Zardushtiylikka sayyoramiz axolisining 130 mingga yakini, Buddaviylikka 800 million, Xristianlikka 2 milliard, Islom diniga 1,3 milliardi e’tikod kilishi rasmiy ma’lumotlarda kayd etilgan. Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, asab-endokrin, biologik, psixologik va boshka soxalari u´ziga xos xususiyatlarga ega edi. Bu nafakat uning xayoti va faoliyatiga fe’l-atrofiga, balki uning fikrlash darajasiga, kuchli xayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustaxkam xakikiy yoki soxta mantikiy konuniyatlarini kashf etishiga ta’sir ku´rsatdi. U ibtidoiy bu´lsa

xam aklliy, fikr yurituvchi, ma’lum taxlilga kobiliyatli, konkret xolatda fikr yurita oladigan, doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalariga ega bu´lgan odam edi. Bilim mikdorini nixoyatda ozligi va uni doimiy takomillashib borishi, oldingi turgan xayotdan ku´rkuv va uni yengishgi bu´lgan intilish, amaliy tajribaning uzluksiz ku´payishi, tabiati kuchlarga mutloko tobelik va undan kutilishga tirishishi, arof muxit injikliklari va ularni yengish va xakozo. Bularning barchasi shunga olib bordiki uning ilk kadamidan nafakat mantikiy talabchanlik, balki xissiy-ijtimoiy, xayoliy-fantastik munosabatlar kelib chi³di. 20-50 kishidan iborat b ´lgan kichik kabila mexnat faoliyati jarayoni (ov, ozuka izlash, kurol yashash, turar joyni jixozlash, olovni saklash va xakozo.) Doimiy ijtmoiy munosabatlar, oilaviy urugdoshlik alokalari va xodisalar jarayonida nikox alokalari, ik´lim ushbu jamoaning ruxoniylari gayritabiiy kuchlar va vokelik u´rtasidagi gayri oddiy alokalar tu´grisida ibtidoiy tasavvurlar mustaxkamlanib borgan. Real xayot bilan birgalikda o‘zga dunyo mavjudligi, marxumlar tiriklar xayotiga ta’sir eta olish to‘g‘risidagi goyalar yuzaga keldi. Ibtidoiy odam o‘z karindoshlarini ku´mishda maxsus marosimlar ma’lum tayyorgarlik udumlariga amal kilar edi. Jasadni kizil mineral bu´yok bilan koplar, uning yoniga kundalik extiyoj buyumlari zeb-ziynatlar, asbob-anjomlar va xakozo ku´yilar edi. Bularning bari u´z jamoa a’zolarini dafn etayotgan jamao oxirat mavjud ekanligi xakida iyutidoiy tasavvurlarga ega bu´lganidan dalolat beradi. Arxelogik izlanishlar jarayonida yer yuzining turli joylaridagi gorlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan suratlarning ko‘pchiligi ov saxnasi, odam va xayvonlarning ta’virlari, xayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va yarim xayvon kiyofasidagi mavjud suratlaridan iborat bu´lgan. Bu suratlar dalolat kildiki u´zlari va xayvonlar u´rtasidagi tabiiy va gayritabiiy alokalar mavjudligi xakidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marxum ajdodlarning ruxlar sexrli usullar bilan xayvonlar xulkiga ta’sir etish imkoniyatiga ega deb bilardilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marxumlar u´rtasidagi vositachilar ya’ni turli xildagi sexrgarlar va shamonlar faoliyatining kelib chikishiga sabab bo‘ldi.

Ibtidoiy odamlar xozirgi davrdagi singari to‘la shakllangan diniy sistemaga ega bu´lmagan. Ularda boshlangich diniy tasavvurlargina bu´lgan xalos. Dinning ana shunday ibtidoiy shakllariga totemizm, animizm, fetishizm, shomanizm xamda magiya ( sexrgarlik ) kabilar kiradi. Dinning bu shakllari urugchilik tuzumi shakllanayotgan davrda paydo bu´lgan. Insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, uning kundalik hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan muhim ishlar: jumladan tug‘ilish, ozuqa topish, ov qilish, o‘z xavfsizligini ta’minlash, dafn marosimi kabilar turli diniy tasavvur va e’tiqodlar bilan bog‘liq bo‘lganligini ko‘ramiz. БронзБронз аа давридаври Хўжалик асоси : деҳқончилик ва чорвачилик натижада : Маҳсулотни ошиб қолиши тенгсизликни пайдо бўлишига олиб келди Қабила ва уруғ ўртасида ўзаро алмашув Улар ўртасида иқтисодий маданий этни кмуносабатлар Кашфиётлар  Сунъий суғориш ;  Металл ни қайта ишлаш билан боғлиқ ҳунармандчилик ;  Заргарлик санъати ;  Қурилишда ғиштдан фойдаланиш ;  керамик атайёрлашда кулолчилик дастгоҳидан фойдаланиш ;  Ипакчилик ва пахтачиликнинг пайдо бўлиши

Dafn etish jarayoni. Qadimgi dunyo tarixidan ma’lumki, odamzod yaratilganidan buyon o‘z qarindoshlarini ko‘mishda maxsus marosimlar, ma’lum tayyorgarlik udumlariga amal qilib keladi. Masalan, Qadimgi Misrda fir’avnlar jasadi qizil mineral bo‘yoq bilan qoplanar, yoniga kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb- ziynatlar kabi turli-tuman asbob anjomlar qo‘yilar edi. Bu ham o‘z navbatida o‘z jamoa a’zolarini dafn etayotgan jamoaning oxirat mavjud ekanligi haqida muayyan tasavvurga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Ov qilish. Shu paytga qadar olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida yer yuzining turli joylaridagi g‘orlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan. G‘orlardagi suratlarning ko‘pchiligida ov qilish jarayoni, odam va hayvonlarning tasvirlari, hayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va yarim hayvon qiyofasidagi mavjudotlar tasvirlangan. Demak, ibtidoiy odam o‘zi va hayvonlar o‘rtasidagi tabiiy va g‘ayritabiiy aloqalar mavjudligi haqida tasavvurga ega bo‘lgan va ayni paytda marhum ajdodlarining ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta’sir etish imkoniyatiga ega deb bilgan. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marhumlar o‘rtasidagi vositachilar: sehrgarlar va shamanlar faoliyatining shakllanishiga turtki bo‘lgan bo‘ldi. Ibtidoiy odam hayoti haqidagi tasavvurlarga ko‘ra, uning hayotida kelib chiqqan diniy tasavvurlar quyidagi ibtidoiy din shakllarida namoyon bo‘lgan. Totemizm. Totem-biror urug‘ yoki qabila ibtidosi, urug‘ asoschisi, ajdod, urug‘ jamoalari topinib, uni muqaddas tutgan hayvon. Totemizm e’tiqod shakli ma’lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki o‘simlikka nisbatan e’tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo‘lishi mumkin. «Totem» so‘zi Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida «uning urug‘i» ma’nosini anglatadi va mohiyatan «odamning hayvonot yoki o‘simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqasi bor», deb e’tiqod qilishlik ehtimol, ma’lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan hayvon yoki o‘simlikka nisbatan e’tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning

diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo‘lishi mumkin. Urug‘dosh guruhlar o‘zlarini umumiy belgilari va totemlari bo‘lgan hayvon yoki o‘simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Totemlarga bunday e’tiqod uzoq o‘tmishga tegishlidir, ularning mavjud bo‘lganligini faqat qadimgi rivoyatlargina tasdiqlaydi. Masalan, hozirgacha Avstraliya aborigenlari orasidan bu xususda afsonalar saqlanib qolgan. Urug‘dosh jamiyatning shakllanishida jarayonida totemizm muhim rol o‘ynadi, ayniqsa, qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga, «o‘zimizniki», ya’ni «bir totemga tegishli» degan aniq taassurot paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Totemizm ta’sirida paydo bo‘lgan urf-odatlar va meyorlar asrlar davomida qat’iy ravishda qo‘llanildi. Ayni totemga xos bo‘lmagan begonalar bu jamoa urf-odati va meyorlaridan chetda hisoblangan. Totemizmning bunday ijtimoiy roli tabiiyki, totemistik ko‘rinishlarning evolyusion xarakteriga ham ta’sir kuchini o‘tkazmay qolmadi. Vaqt o‘tishi bilan qarindoshlik tizimining mustahkamlanib borishi jarayonida birinchi darajali totem tartibi haqida tasavvur ilgari surildi. Zooantropomorf ko‘rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning totemi qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar, ya’ni odam vafot etgach uning o‘z totemiga aylanishi yoki, aksincha, qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar paydo bo‘ldi. Bular hammasi o‘tgan ota bobolar ruhlariga sig‘inishning, umuman, kuchayishiga va ilohiy kuchlarga bir tomondan ishonchning oshishiga olib kelgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan totemga bo‘lgan munosabatlarning o‘zgarishi, misol uchun totemni ozuqa sifatida iste’mol qilishni taqiqlanishiga olib keldi. Tabu (ta’qiqlash) tizimi paydo bo‘ldi. Bunda eng muhimi totemni ovqat sifatida is’temol qilishni taqiqlash edi. Faqat ba’zi diniy marosimlarda ruhoniylar yoxud qabila boshliqlarigagina totemni yeyishga ruxsat etilardi. Shunday qilib, totemizm urug‘chilik jamoasida diniy ko‘rinishlarning tarixiy asosi bo‘lib qoldi. Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida totemizmning asosiy vazifalari, yuqorida aytib o‘tilganidek birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik edi. Totemizm diniy shakllarning dastlabkisi sanalsa-da, hozirda ham ko‘plab xalqlarning urf-odatlarida, e’tiqodlarida uning unsurlari saqlanib qolgan (masalan,

Hindistonda sigir, Avstraliyada kenguru, qirg‘izlarda oq bug‘u afsonaviy baxt keltiruvchi hayvon sifatida ulug‘lanadi). Animizm (lotin tilida «anima» – «ruh», «jon» ma’nolarini anglatadi). Animizm – ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, hayvonot, o‘simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta’limotni ilgari suruvchi ilk diniy shakllardan biri. Ilk animistik tasavvurlar qadim o‘tmishda, ehtimol, totemistik qarashlar paydo bo‘lgunicha, oilaviy jamoalarning shakllangunicha vujudga kelgandir. . Bu nom ingliz etnografi E.Teylor tomonidan kiritilgan. Animizmning moxiyati kishi ruxining, jonining borligicha ishonishdir. Animizmda ruxlar tabiiy xodisalarni boshkaradi, unga ta’sir u ´tkazadi deb xisoblanadi. Bu ruxlar yo saxiy kishilar baxtiga, xayotiga taxdid soluvchi bu´lishi mumkin deb tasavvur kilingan. Ibtidoiy odamlar vafot etgan kishilarning ruxlari abadiy, u´lmas deb xisoblab, ularga siginganlar. Ular u´z tanalari tuzilishini kishi u´lishi, tush ku´rishi va jasadlari bilan boglik xodisalarni tushuna olmay, jonni mavjud bir narsa deb bilib, kishi u´lishi bilan jon tanani tark etib ketadi, boshka narsalarga, ya’ni xayvonlarga, yosh chakalok bolalarga u´tadi deb tasavvur kilganlar. Uykuni jonning kishi tanasini vaktincha tashlab ketishi, tushni esa kishi uxlab yotganda jonning boshka u´lib ketgan kishilarning joni bilan uchrashuvi deb bilganlar. Animizmga e’tkod kilganlar odam u´lgandan su´ng jon tanadan chikib ketadi va u´lmaydi, abadiy yashaydi deb xisoblaganlar. Shu asosda ruxning u´lmasligi tu ´grisidagi tasavvurlar yuzaga kelgan. Shu bilan birga ibtidoiy odamlar xar bir narsaning u´z ruxi-joni bor deb tasavvur kilgan. Markaziy Osiyoda marxumning jonini-ruxini “arvox” deb atashgan. Arvox esa uzokka ketmay shu joyda aylanib yuradi, uydagi barcha ishlardan xabardor bu ´lib, turadi deb u´ylaganlar. Arvoxlarni rozi kilish, gazabini keltirmaslik maksadida xar xil kurbonlik marosimlarini u´tkazganlar. utgan ajdodlar ruxlariga sajda kilish, ularni xotirlash, tabiat va tabiat kuchlarga siginish natijasida mukaddas joylar, avliyolarning kabrlari vujudga kelgan.

Animizm totemizmdan farqli jihatlari bor. Albatta, totemizm ma’lum bir oilaviy guruhning ichki iste’moliga, uni boshqalardan farqlash maqsadiga yo‘naltirilgan bo‘lsa, animistik tasavvurlar keng va umumiy xarakterga ega. Ular hammaga tushunarli va ma’qul bo‘lgan. Shu bilan birga u tabiatning qudratli kuchlarini – osmon va yer, quyosh va oy, yomg‘ir va shamol, momoqaldiroq va chaqmoq kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb bilar edi. Tabiiyki, ibtidoiy odamlar nafaqat tabiatning buyuk mavjudliklarini, balki relefning ayrim alohida qismlari – tog‘lar va daryolar, adir va o‘rmonlar kabi odam e’tiborini tortuvchi narsa va jismlarga ham ilohiy munosabatda bo‘lar edilar. Hattoki, ko‘p yillik daraxt, kattaroq harsang tosh, jarliklarga o‘xshash narsalar ham ibtidoiy odamlar tasavvurida jonli, tafakkurli, sezuvchan va harakat qiluvchi, shuningdek, yaxshilik yoki yomonlik keltirishi mumkin deb tushunilgan. Shunday bo‘lgach, har qanday voqea-hodisalarga e’tibor bilan munosabatda bo‘lish taqazo etilgan, qurbonliklar qilingan, ruhlar haqiga duo qilib, marosimlar uyushtirilgan. Animizm zamonaviy dinlarning barchasida asosiy aqidaviy qismni tashkil etadi. Jumladan, jahon dinlari sanalmish buddizm, xristianlik va islomda ham ruhlar haqidagi ta’limot mavjud. Shamanizm («shaman» so‘zining tungus tilidagi ma’nosi – «sehrgar»). Sehrgarlik (afsun, magiya) real natijalar olish uchun ilohiy kuchlarga ta’sir etish maqsadida amalga oshiriladigan rituallar – urf-odatlar majmuasidir. U totemizm va animizm bilan bir vaqtda paydo bo‘lib, unga ko‘ra uning vositasida kishilar o‘z totemlari , ota-bobolarining ruhlari bilan xayolan bog‘lanishni amalga oshirib kelganlar. Shamanizm qadim o‘tmishda paydo bo‘lib, minglab yillar davomida saqlanib kelgan va tabiiyki, muntazam rivojlanib borgan. Odatda, afsungarlik urf- odatlari bilan maxsus odamlar – shamanlar, afsungarlar shug‘ullanganlar. Ular orasida, ayniqsa, ayollar ko‘p o‘rinni egallaganlar. Bu shamanlar, afsungarlar jazavali va asabiy kishilar bo‘lib, odamlar ularning ruhlar bilan muloqotda bo‘la olishlariga, ularga jamoaning orzu niyatlarini ruhlarga yetkazish, ularning irodasini talqin qilish qobiliyatiga ega ekanligiga chuqur ishonganlar. Shamanlar, odatda, ma’lum harakatlar: ovoz chiqarish, ashula aytish, raqsga tushish, sakrash yo‘li

bilan nog‘oralar va qo‘ng‘iroqlar ovozlari ostida jazavaga tushib, o‘zini yo‘qotish, jazavaning yuqori nuqtasiga yetish bilan afsungarlik qilishgan. Tomoshabinlar ham ba’zan o‘zlarini yo‘qotar darajaga yetib, marosim ishtirokchisiga aylanib qolishar edi. Marosim oxirida shaman hech narsani eshitmay, ko‘rmay qolar, uning ruhlar dunyosi bilan muloqoti xuddi shu holatda amalga oshadi deb hisoblanardi. Umuman olganda, turli diniy marosimlarni o‘z ichiga olgan afsungarlik jamiyatning haqiqiy talablaridan kelib chiqqan holda hayotda amalga oshirilgan. Ilohiy kuchlar dunyosi bilan bunday bog‘lanish yo‘li hayotda noma’lum, oldindan bilib bo‘lmaydigan sharoitlardan kelib chiqqan. Shuning barobarida afsungarlik odamlarning fikrlash qobiliyatining o‘sib borishi, ongining mustahkamlanishida katta rol o‘ynadi, diniy ongning shakllanish jarayonida muhim o‘rin tutdi. Afsungarlik fikr yuritish rivojlangan sari odamga o‘z o‘zidan bo‘ladigan, faqatgina maqsadli yo‘nalishdagi harakatlar natijasida olinadigan emas, balki ilohiy kuchlar afsuni bilan bog‘liq bo‘lgan sharoitlardan kelib chiqadigan ko‘rinish deb hisoblangan. Natijada ko‘pgina aniq hodisalar, hattoki alohida buyumlar sehrli kuch egasi sifatida qabul qilina boshlandi. Sehrgarlik marosimlari ikki usul: yakka holda yoki jamoa bo‘lib amalga oshirilar edi. Afsungarlik maqsadga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: 1) zarar keltiruvchi – yovuz afsungarlik. Bundan kimgadir zarar yetkazish niyat qilinadi; 2) harbiy afsungarlik. Bunday afsungarlik dushmanga qarshi qo‘llaniladi (masalan, qurol aslahalarni sehrlash); 3) sevgi afsungarligi, boshqacha aytganda, «issiq» yoki «sovuq» qilish; 4) tibbiy afsungarlik. Davolashda ishlatiladi; 5) ob-havo afsungarligi. Bu sehrgarlik turidan yomg‘ir chaqirish yoki shunga o‘xshash ob- havoni o‘zgartirish maqsadlarda foydalanilgan. Sehrgarlik hozirda ham mavjud dinlarda, turli xalqlar urf-odatlarida saqlanib qolgan. Fetishizm («fetish» so‘zi fr. fétiche – «but», «sanam», «tumor» ma’nosidagi so‘zni anglatadi). Mohiyati tabiatdagi jonsiz predmetlarga sig‘inishdir. Unga ko‘ra alohida buyumlar kishini o‘z maqsadiga erishtirish, ma’lum voqea-hodisalarni o‘zgartirish kuchiga ega. Fetish ham ijobiy, ham salbiy ta’sir etish kuchiga ega.

Fetishizm yog‘och, loy va boshqa materiallardan yasalgan buyumlarning paydo bo‘lishi bilan bir paytda shakllangan. Bu butlarda va tumorlarda jamoalar g‘ayritabiiy dunyodan keladigan ilohiy qudratning timsolini ko‘rdilar. Bunday fetishga odatda afsungarlar, shamanlar ega edilar. Ular afsungarlik yo‘li bilan buyumlarga ta’sir ko‘rsatganlar. Ibtidoiy odamlarning dastlabki diniy taassurotlari umumiy majmuasining shakllanish jarayonida fetishizm yakunlovchi bosqich bo‘lib qoldi. Haqiqatda, ajdodlarni va tabiatni jonlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan animizm, turli totemlar hamda o‘lib ketgan avlodlar shaxsiga bog‘liq totemizm orqali ibtidoiy odamlar ongida real buyumlar bilan birga ilohiy va xayolot dunyosi borligi haqidagi tushuncha paydo bo‘ldi. Natijada ularning ongida afsonaviy fikr yuritish qobiliyati mustahkamlandi. Va, nihoyat, fetishlarning paydo bo‘lishi shuni ko‘rsatadiki, afsonaviy qudrat faqatgina vaqt va bo‘shliqda ko‘chib yurish xususiyatiga ega bo‘lib qolmasdan, balki voqeiy dunyodagi buyumlarda ham mavjud bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, urug‘chilik jamiyatining tashkil topish jarayonida ibtidoiy odamlarning ongida dastlabki diniy ko‘rinishlarning keng, aniq, tartibli majmuasi ishlab chiqildi. Demakki, diniy tasavvurlar odam hayotining bo‘linmas, hattoki asosiy qismi bo‘lib qoldi. Jamiyat va tabiat qonunlarini, albatta, o‘sha dunyo kuchlari boshqaradi. Shuning uchun jamoa yaxshi yashayman desa, ozuqalar bilan ta’minlangan, kimningdir tomonidan himoyalangan bo‘lishni istasa, birinchi vazifasi u o‘sha g‘ayritabiiy kuchlarni juda ham hurmat qilishi kerak edi. Dunyo haqidagi bu tasavvurlar vaqt o‘tishi bilan takomillashib bordi va insoniyat hayotida uzoq vaqt o‘z ta’sirini o‘tkazib keldi. Fetishizmning unsurlari hozirgi davrda ham xalqlarning urf-odat va e’tiqodlarida saqlanib qolgan. Masalan, turli haykallar, suratlar, tumor, ko‘zmunchoq va turli ramzlar bunga yorqin misoldir. Ibtidoiy mifologiya. Ibtidoiy odamning tasavvuri va e’tiqodlari majmuasi, ularning real hayotdagi qiyinchiliklari, muammolari va yutuqlari og‘zaki ijodda aks etgan. Bu narsa odamlarning ongida qolib, turli afsonalarning yaratilishiga sabab bo‘lgan. Ibtidoiy mifologiyani tashkil etgan ijod doim odamlarning

ma’naviy hayoti, ibodati, hissiyotlari va diniy tasavvurlari bilan chambarchas bog‘liq edi. Buni tushunish oson: agar ibtidoiy odamning asosiy ma’naviy hayotida totemlarga, marhum ajdodlarga ibodat qilish, ular bilan sirli qarindoshligi bo‘lsa, mifologiyaning markazida zooantropomorfik ajdodlar yoki har xil mo‘‘jizaviy kuchga ega bo‘lgan ilohiylashtirilgan qahramonlar turardi. «Madaniy qahramon»larning ismlari afsonalarda biron bir ixtiro yoki yangilikda mujassam bo‘lgan. Masalan, olovni topish, oila va nikohlar shaklini o‘rnatish, mehnat va ov qurollarini yasash hamda boshqa jasoratlarga oid aqidalarni tashkil qilish. Kosmogonik syujetlar ibtidoiy mifologiyada katta o‘rin egallagan, ya’ni yer va osmon, quyosh va oy, o‘simlik va hayvonot, nihoyat, odamning yaratilishi to‘g‘risidagi rivoyatlar, afsonalarda diniy tasavvurlarning ta’siri yaqqol ifodalangan. Ruhlarning yangi shaklga kirish sehrli xususiyatiga, ya’ni o‘z qiyofasini o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lgan, bir vaqtning o‘zida odam va hayvon shakliga kira olishini monstrlik deb hisoblashardi. Ibtidoiy mifologiyada hayot va o‘lim, tabiat va madaniyat, ayol va erkaklar orasidagi muhim aloqalar tasvirlangan edi. Mifologiyaning bunday qarama- qarshiliklarini tahlil qilish inson tarixining qadimgi bosqichini qayta tiklash uchun muhim manba hisoblanadi. Xususan, bu tahlil ibtidoiy jamoalar taraqqiyotida borishida diniy tasavvurlarning rolini aniqlashga imkon yaratadi. Neolit davridagi diniy tasavvurlar. Neolit revolyusiyasi odamlarning turmush tarzini, tubdan o‘zgartirdi. Odam asta-sekin o‘simliklarni o‘stirish, ozuqa zahiralarini hosil etishni o‘rgandi, bu esa odamni o‘troq hayot kechirishga majbur etdi. Yovvoyi hayvonlarni qo‘lga o‘rgatdi hamda ular berayotgan mahsulot: go‘sht, sut va teridan foydalanishni o‘rgandi. Ovqat pishirishni o‘rganish, idishlar yasash kabi yangi muhim materiallarni o‘zgartirdi. U ovqat va ichimliklar saqlash uchun mo‘ljallangan idishlar, uy qurish uchun foydalaniladigan loyni tayyorlashga o‘rgandi. Neolit davri yuqori paleolitdan shunisi bilan farqlanadiki, unda odamzod tosh buyumlarni silliqlash va sayqal berishni o‘rgandi va shu farq mazkur davrga nom berdi ( neolit – yangi tosh davri, yangi tosh ishlash, yangi usullar davri).

Neolit davrida dehqonlarga yangicha ishlab chiqarish usullarini topdilar, zich va guruh-guruh bo‘lib yashay boshladilar. Dushmandan hamda yovvoyi hayvonlardan himoyalangan qishloqlar kengayib, atroflarida kichik qishloqchalar o‘rnashar edi. Aholining keskin ko‘payishi yangi yerlarni o‘zlashtirishga ehtiyoj tug‘dirsa, hayot tarzini o‘zgarishi diniy tasavvurlarning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratdi. Dehqonchilikning muntazam tirikchilik tashvishlari: hosilni, yig‘im-terimni kutish, aniq vaqtni belgilash, yil fasllarining sikllarini bilish kabilarning hammasi dehqonning osmonu yerga, quyoshu oyga, yomg‘iru shamolga yangi qiziqishi paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi, yangi ruhlar qudratiga ishonch sezilarli va ko‘zga tashlanadigan bo‘lib qoldi. O‘z navbatida, iltijo va qurbonlik ruhlarga atala boshlandi. Ammo, tabiiy imkoniyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlar keskin o‘zgardi. Natijada qadimgi ruhlar – animistik sig‘inish obekti asta-sekin o‘ta qudratli xudolarga aylandilar. Ular uchun mehrob hamda cherkovlar tashkil etilib, bunday joyda, odatda, dehqonlar jamoasidan maxsus ajratilgan alohida xizmatkorlar – kelajakdagi kohinlar – kechayu-kunduz xizmat qilar edilar. Qadimgi totemistik tasavvurlar ham o‘zgardi, dehqonlar hayoti ov natijasiga bog‘liq bo‘lmagani bois, hayvonlar qadrlana boshladi, ammo totemistik tasavvurlar avlodlar xotirasida saqlanib qolaverdi. Bu esa zoomorfik tashqi qiyofani biron-bir sig‘iniladigan ilohiyatda aks etishiga olib keldi. Aksar ilohiyatlarning ko‘rinishi hayvon, qush, baliqlarning yo boshi, yo tanasi shaklida bo‘lar edi. Bu mifologik qahramonlarning yuqorida aytib o‘tilgan ilohiyatiga qarindoshligi saqlanib qolgan. Fetishizmning sokin xarakteri o‘zgardi, ilohiyatlarning qudratli butlari, mehroblar yoki cherkovlar yoniga o‘rnatilgan yirik haykallar shakliga aylandi. Ba’zan butlar o‘rniga ramziy haykalchalar, turli shakldagi toshlardan foydalanildi. Fetishizmning rivojlanishida bu haykal va qurilmalar ibodatxonalarning ramzi bo‘lib xizmat qildi. Afsun ham o‘zgardi. Afsungarlarning dushmanlarga ziyon yetkazish va omadli ov bilan ta’minlash, ruhlar yordamida o‘z maqsadiga yetishishning ibtidoiy usullari o‘rniga yangi, puxta o‘ylangan ilohlar bilan aloqa marosimlari, boshqa

diniy marosimlar, ibodat va qurbonlik qilish tartiblari yuzaga keldi. Tabiiyki, bular asosida qadimgi afsunlar yotar edi. Ammo bir qancha yangiliklar: fol va bashorat yuzaga keldi, bular afsunga yaqin bo‘lgan hamda unga asoslangan afsun usullari bo‘lsa-da, maqsad boshqa edi: bunda istakni amalga oshirish emas, balki uni bilish ko‘zda tutiladi. Folbinlikning ilk shakllari neolit davridan ilgari ham amalda bo‘lgan. Ammo tizim sifatida neolit davrida yakunlandi. Neolit davridagi dehqonlar qudratli tangridan qo‘rqqan holda uning yaxshi niyat munosabatlariga juda qiziqar edilar. Buning uchun tabiat kuchlari ilohiyatlariga yoki ilohiylashtirilgan ajdodlarga ibodat qilishar edi. Ular xayolan qurbonliklar va ibodatlar ilohiyatlar ko‘ngliga yo‘l topadi, bizga yordam keladi deb ishonar edilar, ammo buni bilsa bo‘ladimi? Mana shu yerda fol ochish kelar edi. Har bir jamoa uchun xos bo‘lgan ibtidoiy shakldagi afsun marosimlaridan farqli o‘laroq, folbinlik yuqori saviyadagi madaniyatni talab etardi. Marosimlarni olib boruvchi folbin kiyimi shartli belgilar tizimiga rioya qilishi shart edi. Bu shartli belgilar sig‘inilayotgan ilohiyatining qoniqganligini hamda ularning iltijolariga aniq javob berishga tayyorligini anglatardi. Belgilar tizimi har xil: elementar qur’a tashlashdan to murakkab chiziq, yorug‘ nuqta va chiziqlarni qo‘shilishigacha bo‘lar edi.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

Похожие

Ibtidoiy jamiyatda madaniyat

Ma`naviy madaniyat. Tillar va etnoslar (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

Dinning ibtidoiy shakllari

Ibtidoiy jamiyat tarixi

Kishilikning ibtidoiy madaniyati