Ibtidoiy jamoa tuzumining parchalanishi uchun iqtisodiy shartsharoitlarning paydo bolishi - История - Рефераты

Ibtidoiy jamoa tuzumining parchalanishi uchun iqtisodiy shartsharoitlarning paydo bolishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Ibtidoiy jamoa tuzumining parchalanishi uchun iqtisodiy shartsharoitlarning paydo bolishi Reja: 1. Metalldan foydalanishning boshlanishi 2. Bronza asrida xo’jalik taraqqiyoti 3. Matriarxatdan patriarxatga o’tish 4. Temir asridagi xo’jalik yutuqlari

Eneolitda (latincha - aeneus - "mis", grekcha litos - "tosh") mehnat qurollari yasash uchun odam tomonidan qo’llangan birinchi metall mis bo’lgan ehtimol, odam toshni kidirishda sof holdagi misni ko’rib qolgandir, bunday mis er ustida boshqa metallarga qaraganda ko’prok uchragan. Odamlar odatdagidan payqashgan bo’lsa kerak. Bolg’aning kuchli zarbalaridan mis yassilangan. Uning chetlari toshnikidan ko’ra o’tkirroq bo’lib qolgan. Bunday ishlov berish usuli cho’kichlash deb ataladi. Bu metallga ishlov berishning dastlabki usuli bo’lgan. Keyinroq misning kuchli olovda erib ketishi ma’lum bo’lgan. Odamlar misdan quyib qurollar yasashni o’rganishgan. Eritilgan misni oldindan tayyorlab quyilgan qoliplarga ixtiro qilingan. Old Osiyoda va Nil vodiysida mis eritish va misni qizdirib ishlash eramizdan avvalgi IV ming yillikda, Evropada esa III ming yillikda boshlangan. Mis - yumshoq va baland temperaturada eriydigan metall. SHuning uchun u qurollar yasash uchun materil sifatida keng tarqalgan. Mis bezaklar, kichkina xanjarlar, pichoq va bigizcha uchun yaroqsiz bo’lgan. SHu sababdan u ibtidoiy texnikaning negizi bo’lgan toshning o’rnini egallay olmagan. Sof shakldagi mis asri bo’lmagan. Odamlar misni qalay bilan, ruh bilan, qo’rg’oshin va shu kabilar bilan yoki surma bilan birga eritib qotishtirish va bronza hosil qilishni o’rganib kelgan vaqtlarida metall toshni sezilarliroq ravishda siqib chiqara boshlagan. Bronza ancha qattiqlik va nisbatan past temperatura - 700-1000 da (qanday metallarning birga eritilib qotishtirilishi va qanday nisbatda bo’lishiga qarab) erish xossasiga ega. Bronza toshni tamomila surib chiqarilmagan. Bu narsa faqat temir kashf etilgandan keyin ruy bergan. Lekin bronza qurollar, yarog’aslaxa, zeb- ziynatlar yasash uchun asta-sekin asosiy material bo’la borgan. Bronza asrning boshlanishi eramizdan avvalgi III ming yillikning o’rtalariga oid deb hisoblanadi (Janubiy Eron, Mesopatamiya). Bronza eramizdan avvalgi III ming yillik bilan II ming yillik chegarasida (bo’sag’asida) Kichik Osiyoda, Suriyada, Falastinda, Kiprda, Kritda, eramizdan avvalgi II ming yillikda Misrda,

Hindistonda, Xitoyda, Evropada, eramizning I ming yilligida esa Amerikada tarqalgan. SHu bilan birga, Kavkazda eramizdan avvalgi II ming yillikda mahalliy ruda ashyosidan surmali bronza hosil qilingan; u erda surmali shtolnyalari va ruda eritish pechlari topildi. Bronzaga o’tilishi ishlab chiqaruvchi kuchlarning yangi yuksalishini ko’rsatadi. Bronzadan yasalgan qurollar tosh va mis qurollarga qaraganda ancha takomillashgan. Odamlar bu qurollarni egallab, faoliyat sohasini ancha kengaytirishgan, ularning mehnati unumliroq bo’la borgan. Metall qurollardan foydalanish barcha xo’jalik tarmoqlarining rivojlanishida, ammo, ayniqsa dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishida katta rol o’ynagan. Bronza boltalan ekin maydonini kengaytirishga imkon bergan. Osiyo va Evropaning ko’pgina mamlakatlarida bronza davrida er haydaydigan yog’och qurollar ishlatila boshlangna. Haydash qurollarining shakllari tuproqning ekiladigan ekinlar va shu kabilarning xususiyatlariga bog’liq bo’lar edi. Ularning hammasi "plug" degan umumiy nom bilan ma’lum. Plugning eng qadimgi turi omoch bo’lib, yaqin vaqtlarga qadar undan urmonzor erlarida foydalanib kelingan. Hayvonlarning qo’lga o’rgatilishi natijasida omochga qo’shila boshlangan. Bir xil oblastlarda eshaklar, boshqa oblastlarda ho’kizlar, keyinroq otlar tortuv kuchlari bo’lgan. Dehqonchilikda hayvonlarning ishlatilishi tufayli mola (sixmola) qo’llana boshlagan. SHu munosabat bilan ko’pgina xalqlar motiga polizchiligidan haydab ekiladigan dehqonchilikka o’tishgan. Poliz ekinlari boshokli ekinlarga nisbatan ikkinchi darajag’a tushib qolgan. Hiyla unumliroq bo’lgan g’alla dehqonchiligi odamlarni doimiy oziq-ovqat bilan ta’minlabgina qolmasdan, balki ortiqcha maxsulotlar ham vujudga keltiradigan bo’lgan. Plug dehqonchligi tortuv kuchlariga extiyoj tug’dirib va hosilning bir qismidan hayvonlarga em-xashak uchun foydalanish imkoniyatini yaratib, chorvachilikni yanada rivojlantirishni rag’batlantirgan. Lekin dehqonchilik em-xashak resurslari podalar ko’payganidek tez ko’paymaganligi sababli poda egalarining yaylovlaridan yanada kengroq

foydalanishlariga, yarim ko’chmanchilik yoki ko’chmanchilikka, ya’ni yil buyi mollarni yaylov-o’tloqda boqishga o’tishlariga to’g’ri kelgan. CHorvadorlar dehqonlardan ajrala boshlaganlar. Ular Evropa, Osiyo, SHimoliy-SHarqiy Afrika doimiylariga ko’chib o’rnashganlar. Ko’p xalqlarda dehqonchilik va chorvachilik tabiiy sharoitlarga qarab xo’jalik faoliyatining negizi bo’lib qolgan. Tarixda mehnat taqsimoitining boshqa variantlari ham ma’lumdir. Masalan, chovadorlar, baliq ovlovchilar va ovchilar o’rtasidagi mehnat taqsimoti. Qirg’oq buyi chukchalari bunga misol bo’la oladi. Qirg’oq chukchalarida cho’ponchilik bilan shug’ullanuvchi qabilalar ajralib chiqqanidan keyin, baliq ovlash va dengiz hayvonlarini ovlashning kasb-korlik mashg’ulotiga aylanishi mumkin bo’lib qolgan. Evenklar haqida ham xuddi shuni aytish mumkin, ularning bir qismida chorvachilik mavjud bo’lgan, boshqa qismi kasb-korlik ovi va baliq tutish bilan shug’ullanggan. Polineziyada dehqonlar, baliq ovlovchilar, ovchilar va terib- termachlab ovqat topuvchilar o’rtasida mehnat taqsimoti yuz bergan. Birinchi buyuk mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni ixtisoslashtirishga va mol ayirboshlashni tartibga solishga asos solgan, doimiy ortiqcha maxsulotlar etishtirishga, xususiy mulk va qullikning paydo bo’lishiga olib kelgan. Ba’zi bir burjua olimlari mol ayirboshlashning azaldan mavjud bo’lganligi haqida gapiradilar. U ishlab chiqarishda uning elementlaridan biri sifatida mavjuddir. Ayirboshlash mehnat taqsimotisiz mavjud bo’lmaydi. Ayirboshlashning intensivligi, tarqalishi, shakli ishlab chiqarishning rivojlanishi va tuzilishi bilan belgilanadi. Muayyan ishlab chiqarish usuli muayyan ayirboshlash shaklini vujudga keltiradi. Birinchi ijtimoiy mehnat taqsimotigacha ham ayirboshlash bo’lgan, lekin u onda-sonda uchraydigan hodisa bo’lgan, chunki doimiy ortiqcha maxsulotlar bo’lmagan. Ortib qolgan maxsulotlar tasodifiy ravishda ayirboshlangan. Birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti munosabati bilan har bir qabila muayyan mashg’ulot uchun o’zida eng qulay sharoitlar mavjud bo’lganidan u butun kuchni ana shunga qarata oladigan vaqtda muntazam

ayirboshlash paydo bo’ladi. SHunga ko’ra mehnat unumliroq bo’lib qolgan. Ixtisoslashtirilgan chorvachilik, dehqonchilik xo’jaliklari va boshqa xo’jaliklar va boshqa xo’jaliklar o’z iste’molidan birmuncha ortiqchalar yaratishgan va shu ortiqcha maxsulot ayirbosh qilingan. Endi har bir odamning xo’jalik uchun zarur bo’lgan hamma narsani o’zi tayyorlashi shart bo’lmay qolgan. U etishmaydigan hamma narsani o’z mehnatining ortiqcha maxsulotlariga ayirboshlab olishi mumkin bo’lgan. Birgalikda mehnat va umumiy mulkning mavjudigi sharoitida kollektivlar ortiqcha maxsulotlarni urug’ oksoqollarining vositachiligida ayirboshlaganlar. Alohida ishlab chiqarish paydo bo’lishi va xususiy mulk vujudga kelishi bilan individual ayirboshlash yuzaga kelgan. SHunday qilib, ishlab chiqarish va ayirboshlashning individuallashi natijasida ayrim oilalar qo’lida ortiqcha maxsulotlar jamg’arila borgan, bunday mollar xususiy mulkka asos solgan. Dastlab ko’chadigan mulk (mehnat qurollari, maxsulotlar, uy-joylar, hayvonlar, qimmatbaho ashyolar, keyinroq, qullar va shu kabilar) xususiy mulkka aylantirilgan. Er esa hali uzoq vaqtgacha umumiy mulkligicha qola bergan. Kuchadigan mulkning xususiy mulkligi erning kollektiv mulkligiga zid kelgan. SHu sababdan erning kollektiv mulkchiligi mavjud ekan, xususiy mulk mukammal rivojlana olmas edi. Ixtisoslashtirilgan xo’jaliklarda mehnat unumdorligi oshib borgan, odam o’z iste’moli uchun kerak bo’lganiga qaraganda ortiqcha maxsulotlar etishtira boshlagan. Rivojlana borgan ishlab chiqarish ko’proq ish kuchi bo’lishini talab etgan. Maxsulot ishlab chiqarishning ortishi "urug’, uy jamoasi yoki ayrim oilaning har bir a’zosi hissasiga tushadigan kundalik mehnat miqdorini ham ko’paytira bordi. YAngi ish kuchlarini jalb etish kerak bo’lib qoldi". Harbiy asirlar ana shu maqsad uchun yaroqli bo’lib qolgan, ilgari esa ular o’ldirilgan yoki urug’larda kamaygan qismni to’ldirish uchun o’g’il qilib olingan. Endilikda ularni qulga aylantira boshlaganlar. Qullar yaratgan barcha ehtiyojdan ortiq maxsulotlarni ularning egalari o’zlashtira boshlaganlar. Ijtimoiy sinflarga bo’linishdan ilgarigi jamiyatda qullik shu tariqa vujudga kelgan. O’z xarakteriga

ko’ra u patriarzal qullik bo’lgan. Qullar asosiy ishlab chiqaruvchi sinf bo’lmagan. Jamoa a’zolari qullar bilan oila tarkibiga kiradigan oddiy yordamchilar bilan birgalikda mehnat qilishgan. Qullar etishtiradigan maxsulot asosan xo’jayin uyida iste’mol qilingan va uning ozgina qismi tovarga aylanib ayirboshlangan. So’nggi vaqtlarda ko’pgina tadqiqotchilarning asarlarida ibtidoiy xalqlar to’g’risida to’plangan g’oyat katta faktik material shuni kursatadiki, patriarxal qullik butun dunyoga yoyilgan hodisa bo’lgan hamda tasodifiy va umrbod qullikdan to o’z taraqqiyotidan yuqori bosqich bo’lgan irsiy (nasldannaslga o’tadigan) qullikkacha bir qator davrlarni o’tgan. Patriarxal qullik Eropa, Osiyo, Janubiy va SHimoliy Amerika, Afrika, Okeaniya, Avstraliya xalqlarida ruy bergan. Etnografik tekshirishlariga qaraganda, qullik har qanday xo’jalik asosida; chorvachilik, dehqonchilik, yuqori darajada rivojlangan ovchilik va baliq ovlash xo’jaliklari zaminida vujudga keladi. Etnograflar ovchilar va baliq ovchilardan qullik mavjud bo’lganligini ko’rsatadigan faktlarni keltirishadi. Baliq ovlash va dengiz hayvonlarini ovlash bilan shug’ullangan qirg’oq buyi chukchalari qullarga ega bo’lishgan. SHimoliy Amerika shimoily-g’arbiy sohillarining baliq ovlovchilarida ham qullar bo’lgan. Ammo baliq ovlash, ayniqsa ovchilik qilishning rivojlanishi uchun chorvachilikka va xususan dehqonchilikka qaraganda uncha qulay zamin bo’lmagan; dehqonchilikda qullar mehnatidan juda ko’p foydalanilgan va ularni nazorat qilish o’ng’ayroq bo’lgan. Demak, qullikning paydo bo’lishi uchun muayyan xo’jalik tarmog’i emas, balki uning ma’lum rivojlanish darajasi kerak bo’lgan. Dastlab asosan ayollar, bolalar qul qilingan. Avval boshda cho’rilardan o’ynash sifatida va uy-ro’zg’or ishlarida foydalanilgan. Oldin qullar jamoaga qarashli bo’lgan, keyinroq xususiy qullik vujudga kelgan. Ota urug’ining ona urug’i o’rnini olishi jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan. Ayol ishlab chiqarishda muhim mavqeni egallab turganiga qadar oila-urug’ munosabatlarining matriarxal xarakteri saqlanib turgan.

Plug dehqonchiligi, chorvachilik, kasb-korlik ovchiligi, ixtisoslashtirilgan baliq ovlash erkaklar mashg’uloti hisoblangan. Ularning rivojlana borishi bilan erkak doimiy zapaslarni vujudga keltiradigan va ortiqcha maxsluot ishlab chiqaradigan bo’lib qolgan, bular uning o’z mulki bo’lgan. Kosibchilikning dehqonchiliqdan ajralib chiqishi sababli ayol kishining ilgarigi uy xo’jaligi faoliyatidagi ko’pgina sohalar ham erkaklar hunarmand-kosiblar mashg’ulotiga aylangan. Buning ustiga, uy xo’jaligida qullar mehnatidan foydalanila boshlashi natijasida bu xo’jalik ishi sharafli faoliyatdan qullik ishiga aylanib, ayollarni qullikka yaqin darajaga tushirishga imkon bergan. Erkak boshqarish ishini qo’lga olgan, uy xo’jaligida ayolning faqat anchayin vazifalari saqlanib qolgan. Qaror topgan iqtisodiy munosabatlarga muvofiq ravishda erkak mavqei bilan ayol mavqei ham o’zgargan. Ayol ijtimoiy ishlab chiqarishdagi etakchi rolini yo’qotib, jamiyatda va oilada birinchi o’rinni erkak kishiga bergan. Ayolning ijtimioy ta’siri pasayib ketgan; uni qishloq kengashi yig’ilishlari va majlislarida ishtirok etishan chetlashtirilgan. Ayol erga chiqishda erining jamoasiga ko’chib o’tadigan bo’lib qolgan. Er-xotinning patrilokal (lotincha rateg - "ota", locus - "joy") joylashuv tartibi qaror topgan. Endi erkaklar urug’ning doimiy yadrosini (asosiy qismini) tashkil etishgan. Ularning opa-singillari va qizlari erga chiqqanlaridan keyin o’z urug’ini tashlab ketib, erining urug’ gruppasi va oilasiga ko’chib borib jaylashadigan bo’lgan. Urug’ ayolni uzatar ekan, uning uchun ishgchi kchi birligini yo’qotish evaziga tovon (kompensatsiya) to’lashni talab qilgan. SHu tariqa xotinlarni sotib olish vujudga kelgan. Erkin nikoh ayadi nikoh - sotib olishga aylangan, bunda xotin erining irodasiga tamomila buysunadigan bo’lib qolgan. Ayollarni or jamoasiga mahkam birkitish uchun levirat va sororat unor - odatidan foydalanilgan. Levirat (latincha levir - "kaynog’a", erining akasi yoki ukasi") - shunday bir odatki, shunga ko’ra aka yoki uka o’lgan akasi yoki ukasining xotiniga uylanishga xaqli bo’lgan. Sororat (latincha soror - "singil") ham bir odat bo’lib, shunga ko’ra erkak, agar o’lgan xotini uchun to’langan haqni qaytib berish talab qilinmagan bo’lsa, uning singlisiga uylanishga xaqli bo’lgan.

Qarindoshlik hisobi ota nasabidan yuritiladigan bo’lib qolgan. Endi oilaning mol-mulkini bolalar meros qilib olishgan yangi vorislik huquqi oila otasining mulkka xuquqining bevosita ifodasi edi. Xotin erining mulkini meros qilib ololmagan. Xotinning o’zi erining sotib olgan mulki hisoblangan. Erkak - oila boshlig’i - bolalar va xotin ustidan katta shaxsiy hukmronlik qilgan. Xotin uchun bir nikohlilik belgilab quyilgan, vaholanki er xotiniga bevafolik qilish huquqini, cho’rilardan o’ynashlarga ega bo’lish huquqini saqlab qolgan. Ayol erining oqsochiga va “uning orzu-havaslari yo’liga, bola tug’ishning oddiy vositasi”ga aylangan. CHorvachilik qabilalariga xos bo’lgan xususiyatlardan biri erkaklar bilan ayollarning ayni bir vaqtda kumilishi bilan bog’liq bo’lgan juft mozorlari erni dafn qilish marosimi paytida xotinini o’ldirib, uning bilan birga go’rga quyilganidan dalolat beradi. Matriarxat zamonida jinslarning alohida yashashlari munosabati bilan vujudga kelgan erkaklar uylari erkaklarning jamoda ustunlik kiluvchi ta’sirga ega bo’lish uchun kurashda tayanch markazlar bo’lgan. Balog’atga etgan buydoqlar va initsiatsiyadan o’tgan yoshlar ana shu erkaklar uylarida turganlar. Erkaklar uylari urug’ jamoasi erkaklarining yig’ilish joylari bo’lib, ular bo’sh vaqtlarini ana shu erda utqazishgan. Matriarxatdan patriarxatga o’tish davrida erkaklar uylarida sifat jihatidan yangi sotsial ahamiyatga ega bo’lgan erkaklar ittifoqlari yuzaga kelib, keng yoyilgan. Bu ittifoqlar ayollar ta’sirini tugatishga qaratilgan bo’lib, ular xotin- qizlagni teror qilishgan. Erkaklar ittifoqlari o’z a’zolarini va ularning mol- mulklarini qo’riqlashar, ularning jamoada ta’sirli (nufuzli) mavqeini ta’minlashar edi. Ularning vazifalarida (funktsiyalarida) jamoat hokimiyati elementlari aniq ko’rinardi. Oqibatda erkaklar ittifoqlari patriarxating tashkil topishiga yordam beradigan organdan boy urug’ yuqori tabaqasi hokimiyatini qaror toptirish organiga aylandi. Ittifoqqa a’zo bo’lish boylik bilan belgilanadigan bo’lib qolgan. Ittifoqlar ichida darajali bo’linish paydo bo’lgan.

Ittifoqka kirish va darajalar (ranglar) bosqichlari bo’ylab yuqori amalga (martabaga) erishish boylik miqdorlari bilan belgilangan. Ittifoq kengashiga eng boy, demak, eng nufuzli odamlar kirgan. Kambag’allar ittifoqqa kira olmaganlar. Ittifoqda og’alik (kattalik) o’rnini boylik egallaydi va mulkiy jamg’arma orqali hokimiyat sari yul ochiladi. Melaneziyada saqlanib qolgan yashirin erkaklar ittifoqlari bu jihatdan ibratlidir. SHuningdek, patriarxal munosabatlar tarkib topishi bilavn birga erkak avlodlari (o’g’illari, nabiralari, evaralari va ularning bolalari)dan iborat patriarxal oila paydo bo’lgan. Qullar shu oilalar tarkibiga kirgan. Tarixiy adabiyotda patriarxal oila oilaviy jamoa yoki uy jamoasi deb ataladi. Oila jamoasi jamiyatning iqtisodiy yacheykasi bo’lgan, u urug’ erida xo’jalikni birgalikda boshqargan. Eng keksa erkak butun oila hayotiga rahbarlik qilgan. U o’z faoliyatida oila jamoasining barcha katta yoshli a’zolari bilan maslahatlashib turgan. Uy jamoasining a’zolari umumiy turar joyida yashaganlar, bir qozondan ovqatlanganlar, birgalashib mehnat qilganlar va mol-mulkka birgalikda egalik qilganlar. O’sib borgan katta oilada yagona uy xo’jaligini boshqarish qiyinlashib qolgan vaqtda oila jamoasi qismlarga bulingan. Har bir qism vaqtning o’tishi bilan yangi patriarxal oilaga aylanib borgan, u ayrim holda yashagan va uy xo’jaligini mustaqil idora qilgan. Bir oilaviy jamoaning bo’linib ketishi natijasida tashkil topgan qarindosh patriarxal oilalar gruppasi tarixda patronimiya nomini olgan. Patriarxal oilalar va patronimiyalarning jami patriarti urug’ jamoasini tashkil qilgan; uning iqtisodiy mohiyati o’z a’zolarini ishlab chiqarish vositalari bilan, xo’jalikda o’zaro yordam va ijtimoiy birdamlikni ta’minlashdan iborat bo’lgan. Urug’ patronimiyalar va oilalar o’rtasida taqsimlangan erning oliy mulkdori sifatida ish ko’rgan. Patriarxal urug’ jamoasi xo’jalik yacheykasi bo’lmagan. Urug’ning negizi kelib chiqish (bir gineologik nasl-nasabdan paydo bo’lish) umumiyligi bilan, bir joyda yashash va diniy e’tiqod bilan saqlangan. Umum urug’ ishlarini hal qilish uchun ba’zi-ba’zida patriarxal oilalar boshliqlari yig’ilishi

chaqirilib turgan. Urug’ jamoasida diniy e’tiqod boshligi va urug’ rivoyatlarini, an’analarini biluvchi (saqlovchi) odam bo’lgan. Patriarxat matriarxat singari universal bosqichdir. Ayrim burjua tarixchilari tarixiy rivojlanishning qonuniyatli yulini noto’g’ri talqin qilib, bir xil xalqlar o’z yo’lini matriarxat taraqqiyotidan, boshqa xalqlar patriarxat boshlaganlar, deb da’vo qiladilar. Matriaxatdan rivojlana boshlagan xalqlar, ularning fikricha, o’z taraqqiyotida orqada qolishgan. Patriarxatdan rivojlana boshlagan xalqlar esa ijtimoiy tarqqiyotning yuqori bosqichlariga ko’tarilgan emish. Bunday da’volarning asosi yo’q. Hamma xalqlar matriarxatdan rivojlana boshlaganlar. Qabilalarning rivojlanish sur’ati ichki va tashqi xarakterdagi turli xil sabablarga bog’liq bo’lgan. Matriarxatdan patriarxatga o’tish ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishiga asoslanadi; bu o’sish ilgariroq rivojlangan xo’jalik formalarining yanada takomillashishiga olib kelgan. Etnografik material shuni ko’rsatadiki, muayyan taraqqiyot darajasiga etgan har qanday xo’jalik asosida, masalan, ixtisoslashtirilgan ovchilik baliq tutish xo’jaligi negizida (SHimoliy Amerikaning shimoli-g’arbiy soxili qabilalarida) ham ota urug’ining vujudga kelish jarayoni sodir bo’ladi. Dehqonchilik va chorvachilik asosida ota urug’iga o’tish eng qulay va keng tarqalgan o’tishdir. Dengiz hayvonini ovlash bilan shug’ullangan qirg’oq buyi chukchalari va bug’u ovlovchi chukchalar patriarxatning remekt vakillaridir. CHukchalarning harbiy asirlardan qullari va sotib olingan qullari bo’lgan, ularda mulkiy tengsizlik ruy bergan. SHuningdek, YAngi Gvineyaning Xachen tog’i papuaslari patriarxat polizchilik, chuchka podalari, dastlabki qullar bo’lganligi, erkin odamlarning kambag’allar va boylarga bo’linganligi aniqlangan. Boylarning 40 tagacha chuchkasi bo’lgan, bir necha xotin sotib olishgan. Temir asrining boshlanishi. Ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti. Ibtidoiy jamiyat texnikasi ayniqsa temir davrida ilgarilab ketgan. Temir o’zidan yuitlgarigi mis va bronzaga nisbatan ulkan ustunlikka ega bo’lgan. YAngi material bronzadan qattiqroq, bolg’alab yasaladigan, tabiatda eng ko’p uchraydigan metalldir. Temir rudalar, ayniqsa

tuqay rudalari hamma erda bor bo’lgan. Odamlar temirdan foydalanishni keyinroq o’rganishgan, chunki u baland temperaturada-1530 dan eriydi. SHuning uchun dastlab ibtidoiy temirchilik uchog’i yordamida, ya’ni unga temir rudasi va pista ko’mirni to’ldirib solib 1100 va undan baland temperaturada shlak bilan aralashgan hamirsimon massa-kreshdni hosil qilishgan. Ko’mirning yonishi va temperaturani oshirish uchun qo’l bosqoni yordamida dam berish bilan qulay sharoit yaratilgan. Temirga bunday ishlov berish rudadan bevosita temir ajratib olish usuli deb ataladi. Old Osiyoda topilgan temir ishlash va eritishning dastlabki izlari eramizdan avvalgi XIV asrga taaluqlidir. Temir asri eramizdan 1000 yil avval boshlangan. Mehnat qurollari yasash uchun temirdan foydalanilishi dastavval qishloq xo’jalik texnikasiga ta’sir etdi. Metall soshnikli (tishli) pluglar, temir boltalar va kuraklar paydo bo’lgan. Bu qurolni tozalab ekin maydoniga aylantirishga imkon bergan. Plug-qo’sh kuchidan foydalanib qilinadigan dehqonchilik tez rivojlana boshlagan. Ko’pchilik xalqlarda etakchi xo’jalik tarmog’iga aylini borgan. Dehqonchilik yutuqlari chorvachilikning rivojlanishiga muqarrar suratda ta’sir qilgan. Dehqonchilik maxsulotlarini chorvachilik maxsulotlariga keng ravishda ayirboshlash imkoniyati chorvador qabililir ajralib chiqish protsessining tugallanishiga olib kelgan, ular dehqonchilik xo’jaligining qoldiqlari bilan aloqani tamomila uzganlar. Temir kosibchilikning rivojlanishida ham muhim rol o’ynagan. Endilikda kosib ixtiyorida qurollar bor bo’lib, ular suyakka, yog’ochga ishlov berish, teoi, rangli metall va shu qabilarni ishlashini tubdan yaxshilashga imkoniyat bergan. Temir ishlash mutaxassislari-temirchilar paydo bo’lgan. Odamlar kulolchilik charxini yaratganlar. Qurollar paydo bo’lgan. Oddiy dastgoh ixtiro qilinishi bilan birga to’quvchilar vujudga kelgan, to’qimachilik alohida ajralib chiqqan. Temir davrida kasblar yanada tobora xilma-xil bo’lib, ixtisoslashgan va takomillashgan kasblarga aylana borgan. Kasblarni unumdor faoliyatning boshqa turlari bilan birga qo’shib olib borish mumkin bo’lmay qolgan. Agar ilgari mehnat qurollarini

qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvchi odamlar ishlab chiqargan bo’lsalar, endilikda kosiblar ajralib chiqishgan. Kasblar mustaqil xo’jalik tarmog’iga aylangan. Natijada kosibchilik qishloq xo’jaligidan ajralib chiqqan, ya’ni ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti ruy bergan. Kosibchilikning xo’jalik tarmog’i sifatida paydo bo’lishi bilan birga boshlang’ich tovar ishlab chiqarishi vujudga kelgan. Tabiiy (natural) xo’jalik avvalgidek ustun xo’jalik bo’lib qolavergan. Kosiblar endi kezib yurishmay, muayyan joylarga o’rnashib olganlar. Ularning qishloqlarida boyliklar to’plana borgan. Hujumlardan himoya qilish maqsadida qishloqlar atrofi devorlar bilan o’rab olingan. Keyinchalik ular shaharlarga kasb-hunar va savdo markazlariga aylana borgan. Tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan maxsulotlarning bir qismi ayirboshlash uchun ishlab chiqarila boshlagan, ayirboshlash kergaygan va hayotiy zarurat bo’lib qolgan. Kosiblar endi ayirboshlovsiz tirikchilik qila olmas edilar. Ular o’z buyumlarini qishloq xo’jalik maxsulotlariga ayirboshlaganlar. Hamisha yuz beradigan ayirboshlash umumiy qiymat o’lchovini ishlab chiqishga va ishlab chiqaruvchilar o’rtasida vositachilarning paydo bo’lishiga olib kelgan. Uy hayvonlari keng yoyilgan ekvivalent bo’lib qolgan. Pulning lotincha nomi resshia (pecus-"hayvon"). Hindiston hozirgi zamon pul birligi - rupiya (qadimgi hindcha gira - "hayvon") buning dalilidir. Ba’zi bir xalqlarda nodir chig’anoqlar, fil suyagi, qushlarning patlari, kakao dukkati, quyma metallar va buyumlar hamda shu singarilar ekvivalent hisoblangan. Savdo-sotiq vositachilari keyinchalik savdogarlar sinfiga aylanishgan. Bu uchinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti edi. U ijtimoiy sinflarga bo’linishdan ilgashgi jamiyatdan sinfiy jamiyatga o’tish davrida yuzaga kelgan va bora-bora mustahkamlangan. Savdogarlar paydo bo’lishi birga chet mamlakatlar bilan savdo qilish boshlangan. Patriarxal jamoaning buzilishi. Monogon oila. Qo’shni jamoa ibtidoiy tuzumning asosiy negizi - kollektiv mehnatni bunyodga keltirgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning nihoyat darajada qoloqligi, mehnat unumdorligining pastligi, iste’mol vositalarining tekis baravar taqsimlanishi mavjud bo’lsa-da, bu

tuzum mustahkam bo’lgan. Temir qurollar keng tarqalishi tufayli dehqonchilikda, kosibchilikda, chorvachilikda mehnat unumdorligi osha borib, ana shu negizni tubdan o’zgartirdi va o’sha vaziyatda ancha progressiv bo’lgan individual ishlab chiqarishga xususiy o’zlashtirish manbaiga o’tish uchun shart-sharoitlar yaratdi. Ilgari faqat katta kollektivning qo’lidan keladigan ishni endilikda ayrim oilaning bajara olishi mumkin bo’lib qoldi. Kollektiv mehnatga hojat qolmadi. Xususiy xo’jalik va xususiy mulkning vujudga kelishi progressiv tarixiy protsessdan iborat bo’lib, u shaxsiy tashabbusni kuchaytirishga, mehnatning tobora taqsimlanishiga va unumdorligining osha borishiga imkon bergan. Mehnatning kuchaya borgan individuallashuvi sharoitida iqtisodiy jihatdan mustahkam oilalar alohida g’oyada yashab, urug’doshlaridan ajralib chiqar edilar. O’sha zamonga kelib patriarxat uy jamoalari kuchli ravishda o’sib kengayib ketgan. SHunday ishlab chiqarish sharoitlarida umumiy xo’jalikni boshqarish mumkin bo’lmay qolgan. Patriarxal jamoalar kichik oilalarga bulinib ketgan; bunday oilalar jamiyatning iqtisodiy yacheykasiga aylanib, xo’jalikni mustakil boshqarganlar. Bunday oila manogam oila (grekcha monos - "bir", gamos -"nikoh") deb ataladi. Juft nikoh mustahkam nikoh bo’lib qolgan, faqat er tomonidan bekor qilinishi mumkin bo’lgan. Butun mol-mulkning ishonchli merosxo’riga ega bo’lish maqsadida ayol uchun bir nikohlilik erkak tomonidan belgilab quyilgan. Erkak xotiniga bevafolik huquqini saqlab qolgan. Kichik oilalar o’z jamoasidan ajralib chiqishar ekan, ko’pincha boshqa joyga ko’chib borib, ba’zan hatto o’zga jamoalarning a’zolari bilan yonma-yon o’rnashganlar. Natijada qon-qarindoshlar kollektivining kambag’allar va boylar mavjud bo’lgan sharoitda qarindoshlik oilalarni bir-biri bilan bog’lay olmay qolgan, chunki oilalar o’rtasida ham ziddiyatlar paydo bo’lgan. Qarindoshlik aloqalari territoriya, qo’shni aloqalari bilan almashingan. Bir joyda yashagan oilalar. Masalan, qadimgi SHarqda ular birgalikda sug’orish inshootlarini ko’rganlar. SHu tariqa qo’shni jamoa - odamlarning yangi birlashish formasi vujudga kelgan. Tarixiy adabiyotda u territorial jamoa yoki qishloq jamoasi deb ham ataladi. Barcha xalqlarda u yoki bu formadagi qishloq jamoasi mavjud bo’lgan, ekiladigan

er oilalar vakt-vaqti bilan qaytadan bo’lingan. Erni qayta taqsim bo’agandan so’ng chek erlar xususiy, boshqa er-suv, o’rmonlar va shu kabilar uzoq vaqtgacha umumiy foydalaniladigan mulk bo’lib qolavergan. Qishloq jamoasida dualizm uning umumiy mulkdan xususiy mulkka o’tish formasi bilan izohlanadi. Qo’shni jamoaning buzilishi avval boshda ekiladigan erlarda, keyinchalik esa butun erda kichik oilalar boshliqlarining xususiy mulkka o’tishlarida namoyon bo’ldi: bir xil xalqlarda (masalan, qadimgi greklarda) bu protsess davlat jamoalar sinfiy jamiyatlarda sarqit sifatida yashaganlar; bu jamoalar tarixiy taraqqiyot davomida iqtisodiy rivojlanish sur’atlariga qarab, ishlab chiqarish munosabatlarining hukmronlik xarakteriga qarab o’zgara borgan. SHarqda sug’oriladigan erlardagi dehqonchilik bilan bog’liq bo’lgan qishloq jamoalari juda barqaror bo’lib, uzoq yashaganlar, chunki irrigatsiya tarmog’i qurilishi va uni tartibli saqlash ishlari doimo birlikda zo’r berishni talab qilgan. Qo’shni jamoa universal bosqich bo’lib, dunyoda sinfiy jamiyatlar yaratgan barcha xalqlar shu bosqichni bosib o’tishgan. Qo’shni jamoa birinchi formatsiya oxirgi davrining boshlanishini ko’rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Першитс А.И., Монгайт А.М., Алексеэв В.П. История первобмтного обвшества. - М.:Наука, 1967. 2. Алексеэв В.П. Становлениэ человечества. - М.: Висшая школа, 1984. 3. История первобггного обшества. Эпоха первобитной родовой обвдини – М.:Наука, 1988. 4. Ibtidoiy jamoa tarixini o ’ rganishda sotsiologik - etnografik nazariya namoyandalari va ular ta ’ limotlari . 5. Ibtidoiy jamoa to’g’risida neoevolyutsion nazariya mohiyati. 6. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. - T.O’qituvchi. 1994. O’zbekiston tarixi. - T. Universitet. 1997. 7. Теголко Л.И, Соливон И.И. Основим современной антропологии. Минск. 1989.

Похожие

Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi

Antropogenez jarayonining yakuniga yetishi va urug’ jamoa tuzumining paydo bo’lishi

Sinfiy jamiyat asoslarining paydo bolishi

Ibtidoiy jamoa tarixi tarixshunosligi

Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga kеlishi