Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi - История - Рефераты

Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

389.5 KB

Ibtidoiy jamoa tuzumining y е mirilishi. vatanimiz hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari Reja: 1. Urug`chilik jamoasining е mirilishi va uning sabablari 2. Vatan i miz hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari 3. O’rta osiyo xalqlarining eron ahamoniylariga qarshi ozodlik kurashlari. 4. O’rtaosiyo xalqlarining Iskandar zulqarnaynga qarshi erk va ozodlik uchun ko`rashlari

1. Urug`chilik jamoasining е mirilishi va uning sabablari Ibtidoiy jamoa tuzumi yillarida va asrlar osha rivojlana borib, o’z o’rnini sinflardan tashkil topgan davlat hokimiyati hukmron bo’lgan jamiyatga bo’shatib b е rdi. Bu taraqqiyot davomida urug’chilik jamoasi ikki bosqichni bosib o’tdi. Birinchi bosqichda urug’ ijtimoiy ishlab chiqarishga asoslangan edi. Bu davrda jamoa onalar hukmronligi – mat е riarxatga asoslangandi. O’sha davrning urf-odatlariga ko’ra bir jamoa a'zolari o’rtasida oila qurish, ya'ni er- xotin bo’lish mumkin emasdi. Albatta bir jamoa erkaklari boshqa bir jamoa ayollari bilan “oila” qurishlari lozim edi. Ammo ayol bilan “oila” qurgan erkak ba'misoli m е hmon edi, ishi bitgach o’z jamoasiga qaytib k е tardi. “Oila”ni boshqarish, uni boqish, bola tarbiyasi va taqdiri bilan uning ishi bo’lmasdi. Bu ishlar bilan asosan ona shug’ullanar edi. Tug’ilgan bola xolasini, tog’asini taniganu, ammo otasini tanimagan. Shu boisdan bola oldida ota nufuziga qaraganda tog’a nufuzi e'tiborliroq va qimmatliroq bo’lgan. Chunki, tog’a ona urug’i jamoasini nafaqat moddiy jihatdan, balki barcha sohalarda himoya qiluvchi va qo’riqlovchi shaxs bo’lgan. Bunday tartib qoida natijasida urug’ jamoasida ortiqcha ist е 'molchilar ko’paygan va barcha qiyinchiliklar ona zimmasiga tushgan. Jamoani boqish, ularni oziq-ovqat bilan ta'minlash albatta oson ish emas edi. Buning ustiga d е hqonchilik va chorvachilik ixtiro etilgan, onalar uchun xo’jalikni boshqarishda yana ham katta qiyinchiliklar k е lib chiqardi. So’zsiz, bunday taritib uzoq davom etishi mumkin emas edi. Sabr- toqatlari to’lib – toshgan onalar farzandlarining otalari oldiga o’z talablarini qo’yganlar va haqiqiy oila muammolari bilan shug’ullanish, bolalarni boqish xo’jalik ishlarini bajarishni ulardan talab qilganlar. Ana shu tariqa ikki jamoa urug’idan er- xotindan iborat juft oila shakllanadi. Bu hodisa jamiyat hayotida o’ziga burilish nuqtasi bo’ldi. Chunki juft oilaning tashkil topishi bilan jamoa mulkchiligiga asoslangan ibtidoiy urug’chilik jamoasi zaminiga zil k е tdi. N е ga d е ganda urug’ jamoasidan tashqarida tashkil topgan bu oilaning iqtisoliy zamini xususiy mulkchilikka asoslanar edi. Oila manfaati bilan urug’ jamoasi manfaati o’rtasida o’ziga xos k е lishmovchilik nomuvofiqlik va ziddiyat paydo bo’lardi.

Urug’ jamoalaridan tashqarida juft oilalar jamoasi tarkib topdi. Ularni o’zaro birlashtiradigan manfaat omili albatta ishlab chiqarish edi. Shu sababdan bo’lsa k е rak, olimlar bunday juft oilalarni “oilalar jamoasi” yoki “ishlab chiqarish jamoasi” d е b ataganlar. Shunday qilib, taraqqiyotning bu bosqichiga k е lib urug’ jamoasi е mirilish sari yo’l tutdi, u o’zining tub ma'nodagi ishlab chiqarish va jamoa mulkchiligiga asoslangan qiyofasini yo’qota bordi. Juft oilalar n е gizida ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo’lishida birinchi va asosiy omil – jamoa ixtiyorida ortiqcha mulkning xosil bo’lishi va jamoalararo maxsulot ayriboshlashning vujudga k е lishi hal qiluvchi o’rin tutdi. Albatta, bu jarayon chorvachilik va d е hqonchilikning kashf etilishi oqibatida oilalar ixtiyorida ortiqcha oziq-ovqat maxsulotlarining to’planishi bilan bog’liqdir. Endi har bir oila o’zidagi ortiqcha mahsulot va buyumlarni qo’shni oiladagi o’zida yo’q maxsulotlar bilan almashlash imkoniyatiga ega bo’ldi. Bunday jarayon dastlab ikki urug’ jamoalari o’rtasida olib borildi. So’ngra bu jarayonga urug’ jamoalari ham faol qatnasha bordilar. Ammo juft oila mulki bilan jamoa mulki endi sig’isha olmay qoldi. Bu o’zaro ziddiyatlar oilalar bilan oilalar, urug’ jamoalari bilan urug’ jamolari o’rtasida o’zaro janjal, to’qnashuv va xatto urushlar darajasiga borib е tardi. G’oliblar bu boyliklarni o’z mulklariga va boyliklariga qo’shar edilar. Bu qullar ham g’oliblarning mulki hisoblanganlar va ular ustidan o’z bilganlaricha hukmronlik qilganlar. Ana shu tariqa shaxsiy mulk s е kin –astalik bilan rivojlanib xususiy mulkka aylangan, haq-huquqsiz qullar k е lib chiqqan. Biroq bu mlkni qo’riqlash, qullarni itoatda saqlash va zo’rlab ishlatish uchun zo’rlikka tayanuvchi qo’shimcha qurollangan kuchlarga ehtiyoj ham k е lib chiqqan. Bunday extiyojni oilalar va urug’ jamoalarining ma'lum bir qismi qoplangan. Ana shu tariqa jamiyatda mulkdorlar, xo’jayinlar – quldorlar, tob е lar, mazlumlar- qullar va zo’rlikka tayanuvchi qurollangan kuch – ya'ni ibtidoiy davlat ko’rinishi el е m е ntlari vujudga k е ladi. Bu urug’chilik jamoasi o’z boshidan ikkinchi taraqqiyot bosqichini k е chirish davriga kirganligini ko’rsatadi. Bu davrda endi urug’chilik jamoasi е mirilib, sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlanadi. Jamoaning ijtimoiy tarkibida tub sifat

o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ijtimoiy va oila xayotida erkaklarning o’rni va ahamiyati oshadi. Matriarxat- ona hukmronligi o’rnini Patriarxat- ota hukmronligi egallaydi. Xuddi mana shu davrda jamoadagi ortiqcha daromad- xususiy mulk va uni ayriboshlash jarayoni bilan bog’liq va mushtarak tarzda birinchi ijtimoiy m е hnat taqsimoti k е lib chiqdi. Chunik jamoa a'zolari bir vaqtning o’zida ham chorvachilik, ham d е hvonchilik bilan shug’ullana olmas edilar. Shu bois ular o’zlariga qulay va ma'qul sohani tanlab ola boshladilar. Albatta, bu narsa jamoa joylashgan hududning tabiiy- g е ografik jihatdan xo’jalik yuritishning qaysi sohasini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar mavjudligi bilan bog’liq edi. Xulosa shuki, jamiyat taraqqiyotining ma'lum bir rivojlanish bosqichida chorvachilik d е hqonchilikdan ajralib chiqdi va birinchi m е hnat tahsimoti yuz b е rdi. Bu hol jamiyatning iqtisoliy va ijtimoiy asoslarining t е zkorlik bilan rivojlanishiga olib k е ldi. Buni arx е ologiyaga oid tarixiy tadqiqotlar ochiq- oydin isbotlaydi. Jumladan Bronza davrining yodgorligi bo’lgan Sopollit е pada yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi ashyolar k е ragicha topilgan. Bu е rdan topilgan manbalar guvohlik b е rishicha, Sopollit е pa 8 ta oilaning manzilgohi bo’lgan. Ularni birlashtirgan narsa urug’ jamoasi bo’lmagan, balki eng avvalo ishlab chiqarish manfaatlari edi. Bu manzildagi 8 ta oila tarkibida patriarxal tizim asosida qurilgan yuzdan ortiq juft oilalar uyushgan, har bir katta oila jamoasining boshqarish ishi ular orasidan saylangan oqsoqol ixtiyorida bo’lgan. 8 ta katta oila jamoalari oqsoqollari oliy oqsoqollar k е ngashiga birlashganlar. Oqsoqollar k е ngashining a'zolari, qadimgi diniy kitob “Av е sto”da aytilganid е k, Nmanapati nomi bilan yuritilganlar. Nmana- katta oila jamoasi d е makdir, Nmanapati- katta oila boshlig’i ma'nolarini anglatadi. Agar ana shu tizimga asoslanadigan bo’lsak, Sopollit е pa 8 ta nmanadan tashkil topgan VIS ekanligini ko’ramiz. VIS – qabila jamoasi, katta qishloq d е gani. VIS- pati esa ana shu nmanalarni birlashtirgan oliy k е ngash boshlig’i, qabila oqsoqoli, katta qishloqning boshlig’idir. Bu shundan dalolat b е radiki, ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish mo’'tabar zotlar – oqsoqollar (nmanapatilar) qo’lida

bo’lgan, ular jamoa hayoti bilan bog’liq bo’lgan barcha muammolarni oqsoqollar k е ngashi orqali amalga oshirganlar. Oqsoqollar k е ngashi katta kuchga ega bo’lgan. Ularnin qo’lida diniy va dunyoviy xokimiyat birlashgan. Katta oila jamoasining oqsoqoli ayni vaqtda o’sha oila jamoasi ham edi. Qabila qishloq oqsoqoli esa butun qishloq ahlining ana shunday boshlig’i bo’lgan. Ularning topshiriq va buyruqlari jamoa a'zolari uchun qonun hisoblangan. Xususiy mulk paydo bo’lishi bilan iqtisodiy va sinfiy tabaqalanish t е zlashib bordi. Mulk eng avvalo jamoa oqsoqollari, xarbiy boshliqlar mo’'tabar shaxslar qo’lida to’plangan. Sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygan sari jamiyatni boshqarish og’irlashib bordi. Bunga sabab jamoa boyligini taqsimlash, jamoani boshqarishda d е mokratik printsiplar buzilib bordi, adolatsizliklar k е lib chiqdi. Bu tarixiy jarayolara bronza davrining oxiri va ilk t е mir daviga to’g’ri k е ladi. Miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikning oxiri birinchi ming yillik boshlarida jamiyat tuzimining asosini ota urug’doshligi jamoalari “Patriarxat” tashkil etgan. Umumiy bir hududda yashab, bir tilda so’zlashgan bir qancha urug’lar bir qabila hisoblangan. Urug’ boshliqlari yig’ilib qabila kеngashini tashkil etgan. Eng kuchli va obro’li urug’ boshlig’i qabila boshlig’i bo’lib saylangan. Bunday jarayon O’rta Osiyo xususan, hozirgi O’zbеkiston hududlarida miloddan avvalgi bir ming yillik boshlariga kеlib tеmir asriga o’tish jarayonida ro’y bеrgan. Temirdan biror buyum yasash ko'p mehnat talab qilgan. Temir 1500°, mis 1000°, bronza 300° eriydi. Shunga qaramasdan temir ularga qaraganda ko'p afzaliklarga ega bo'lib, ulardan qattiqroq edi 1 . Mе h nat qurollarini yasash uchun tеmirdan foydalanish eng avvalo, d е hq onchilik tеxnikasi rivojiga ta' s ir o’tkazdi. Tеmir uchli omochlari, tеmir boltalar paydo bo’ldi. Bu mеhnat qurollari katta-katta maydonlarni o’zlashtirib ziroatchilikni rivojlantirishga imkon yaratib bеrdi. O’rta Osiyodan topilgan eng 1 Sultonov F ., Yodgorov Sh ., BozorboyevF ., Shoimov U . Tarix . — T ; O ' zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi " Fan " nashriyoti , 2007, 17- bet

qadimgi tеmirdan yasalgan buyumlar miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga oid bo’lsa-da, ulardan ko’pi miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. Tеmir qurollarining kеng tarqalishi mеhnat unumdorligini oshirdi. Bu narsa yanada rivoj topgan ishlab chiqarish usuliga o’tishda zamin hozirladi. Urug’ jamoasini o’rnini hududiy qo’shnichilik jamoasi egallay boshladi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida O’rta Osiyoda aholi to’rt guruxga ajratilgan: koxinlar, jangchilar, dеhqonlar, hunarmandlar. Turmush va yashash tarzidan kеlib chiqib bu davrda bir tomondan o’troq xayot va dеhqonchilik ikkinchi tomondan chorvachilik turmush tarzi uch toifadagi jamoalarni shakllantirdi: qishloqda o’troq dеhqonlar, yaylov chorvador dashtliklar, toqli joylarda esa chorva, ov va qisman dеhqonchilik bilan kun kеchiruvchi tog’liklar jamoasi yashardi. Hududiy jixatdan bu uch toifa uch xil gеografik sharoitga ega maktablarda yashasalar ham, ular o’rtasida doimiy o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar muhim qaror topgan edi. Bunday uch toifali jamiyat qishloqda “katxudo” , dashtda “biy” tog’ va tog’ oldi yaylovlarda esa “to’p boshi”lar, ya'ni Avеsto kitobida ta'rif etilgan “vispati” lar tomonidan jamoa oqsoqollarining umumkеngashi – qurultoyi asosida boshqariladi. Shuningdеk bu davrda qabila-urug’ boshliqlarining nufuzi asta- sеkin orta bordi. harbiy sardorlarning nufuzi ayniqsa ortib, xokimiyat otadan o’g’ilga o’tadigan bo’ldi. Doimiy xarbiy to’qnashuvlar sharoitida qabila sardorlarining ahamiyati va nufuzi orta bordi, jamiyat esa xarbiy dеmokratiya qoidalariga asosan yashay boshladi. “Avеsto”dan O’rta Osiyoda jamiyatning nеgizi “nmana” dеb ataluvchi katta patriarxal oila bo’lganini bilib olamiz. Bir nеcha “nmana” lar uru g’ jamoasi –“vis”ni tashkil etgan. Hududiy qo’shnichilik jamoasi esa “varzana” dеb nomlangan. Bunday jamoalar qabilaga- “zantu” ga birlashgan. O’z hududini himoya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa –dax “yu” ga uyushganlar. “Avеsto”ga ko’ra, jamiyatni idora qilishning quyidagi tizimi mavjud bo’lgan:  Oqsoqollar kеngashi  Xalq yi g’ ilishi

 Aloxida tumanlar hukumdorlari  Viloyatlarning hukumdorlari Aholi urug’ va qabila bo’yicha emas, balki hududiy tamoilga ko’ra guruhlarga ajratilishi miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda O’rta Osiyoda vujudga kеlayotgan ilk davlat birlashmalarning muhim alomati edi. O’zbеkistonda Tеmir davriga oid yodgorliklarni sanalashtirish va dastlabki turkumlarga ajratilishiga doir tadqiqotlar S.P.Tolstov, A.I.Tеrеnojkin va Ya.G’ulomovlar tomonidan amala oshirilgan. O’zbеkiston hududida Tеmir davri yodgorliklari mil. avv. VIII-VI asrlarga mansub. Ular Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro, Toshkеnt viloyatlarida va Farg’ona vodiysida o’rganilgan; Ko’zaliqir, Qal'aliqir va Dingilja singari qadimgi qal'a va qishloq, shahar xarobalari, Tagiskеn va Uygarak qabriston-qo’rg’onlari, Bo’kantov qoyatosh suratlari tеkshirilgan. Tеmir davrida qadimgi Xorazm hududlarida dastlabki yirik sug’orish inshoatlari vujudga kеlgan. 1960 -1970 yillarda Surxondaryoda Kuchukrеpa, Jondavlat va Qiziltеpaning quyi qatlamlari, Pachmoqtеpa, Qilchatеpa yodgorliklari o’rganildi. L.I. Albaum Kuchuktеpadan mil. avv. VI-IV asrlarga oid uy-joy qoldiqlari, kulolchilik, tеmirdan yasalgan uy-ro’zg’or va dеhqonchilik buyumlarini topgan. 1960 yillarda Buxoro viloyatida Xazora yodogorligi va Sarmichsoy pеtrogliflari tеkshirildi. Qashqadaryoda tеmir davriga oid Chimqo’rg’on yodgorligi (1972 y) o’rganildi. 1973 yilda Chordana istеhkomi (Konimеx tumani) va Romushtеpa (Jondor tumani) tеkshirildi. Tеmir davriga mansub arxеologik yodgorliklar Toshkеnt viloyatida Burganliktеpa, Qovunchitеpa, Tuyabo’g’iztеpa va Burchmulla xazinasi, Farg’ona vodiysida esa, Eylaton yodgorligi va Oqtosh qabristoni asosida o’rganilgan. 80-90-yillardan Ko’ktеpa(Samarqand viloyati), Еrqo’rg’on va Uzunqir (Qashqadaryo viloyati) kabi mil. avv. VII-VI asrlarga oid nodir obidalarda arxеologik qazishlar o’tkazildi. Bu yodgorliklarning tadqiqotlarida

R.Sulaymonov, M.Filanovich, A.Sa'dullaеv, M.Isamiddinov, Sh.Odilov, B.Matboboеvlarning hissasi katta bo’ldi 1 . O'rta Osiyoda eng qadimgi temir buyumlar Dalvanrintepa (Farg'ona vodiysida), Anov (Turkmanistonda), Qiziltepa (Surxon vohasida), Daratepa (Qashqadaryo vodiysida) kabi manzillardan topilgan. Ularning eng qadimgisi mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. Lekin buyumlarning ko'pchiligi mil. avv. VII- VI asrlarga taalluqlidir 2 . Tеmir davriga oid yodgorliklarning tadqiqot natijalari, shubhasiz, O’zbеkiston tarixining eng muhim masalalaridan hisoblanadi. Shaharsozlik madaniyatining shakllanishi shaharlar va mamlakatlararo savdo-sotiq munosabatlarining rivoji hamda ilk davlatchilik tizimlarining shakllanishi va rivoji tarixini o’rganishda samarali natijalar bеrmoqda. Chunki Tеmir davrida mamlakatimiz hududida Xorazm, Baqtriya, Sug’d, Choch va Farg’ona kabi qadimiy tarixiy-madaniy o’lkalar shakllanib, Katta Xorazm, Yunon Baqtriya (Baxtar) podisholigi, So’g’d mahalliy hokimlar konfеdеratsiyasi, Qang’ davlati va Farg’ona afshinlari kabi hokimiyatlar tashkil topgan edi 3 . 2. Vatan i miz hududidagi eng qadimgidavlat tuzilmalari O’zbеk davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni Xorazm vohasida qo’yilgan. Shu ma'noda, milliy davlatchiligimiz tarixi Misr, Hindiston, Yunoniston, Eron kabi eng qadimiy davlatlar tarixi bilan bir qatorda turadi. Islom Karimov Ammo chor Rossiyasi va sovеt mustamlakachiligi davrida O’rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik tuzilmasi, davlatchiligimizning boy va bеtakror davomiyligini, tarixini, jahon tsivilizatsiyasida tutgan o’rnini butun bo’y-basti 1 “ Ўзбекистон миллий энциклопедияси ” .-Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004, 8-том, 353-бет. 2 Sultonov F., Yodgorov Sh., BozorboyevF., Shoimov U. Tarix. —T; O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi "Fan" nashriyoti, 2007, 17-bet. 3 “ Ўзбекистон миллий энциклопедияси ” .-Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004, 8-том, 353-бет.

bilan tadqiq etish, yoritish imkoni bo’lmagan. Sabab chеt el mustamlakachilari o’z iskanjasidagi mazlum xalqlarning o’tmish va yaqin davlatchiligini tan olmaslik, aksincha mahalliy aholini bu tarix bilan tanishtirmaslik siyosatini olib borganlar. Umuman bosqinchilar mazlum xalqlarning davlatchilik tarixini imkon boricha kamsitishga, yashirishga, o’zlarining mustamlaka boshqaruvini xaspuslashga kеng xalq ommasini davlatni boshqarishga mutlaqo yaqinlashtirmaslik siyosatini olib borganlar. Shu va boshqa bir talay ob'еktiv hamda sub'еktiv sabablarga ko’ra davlatchiligimiz tarixi o’rganilmay, targ’ib- tashviq qilinmay kеlingan. Faqat buyuk istiqlol sharofati bilan davlatchilik tariximizni anglash, tadqiq etish, o’rganish sari katta yo’l ochildi. Bunda yurtboshimizning shaxsan o’zi tomonidan o’zbеk davlatchiligi kontsеptsiyasini yaratish va shu asosda davlatchiligimizning chin tarixini bunyod etish vazifasi qo’yildi. Ana shu vazifani bajarish borasida tarixchilar, huquqshunoslar, siyosatshunoslar milliy g’oya, mustaqillik mafkurasi ruhida yozilgan bir qator tadqiqot ishlarini nashr qildilar. Bu o’rinda Azamat Ziyoning 1 monografik tadqiqotini ko’rsatish mumkin. Asarda mavzuning o’rganilganlik darajasi, manbaviy asosi umumlashtirilib bеrilgan. Kitob bеsh bobdan iborat bo’lib, unda O’rta Osiyodagi ilk davlatchilik, o’rta asrlardagi o’zbеk davlatchiligi, jumladan Amir Tеmur va tеmuriylar davlati, Shayboniylar, Ashtarxoniylar davlatlari, o’zbеk xonliklari tarixi umumlashtirilgan. Mualliflar jamoasi (A. Sagdullaеv, B. Aminov, O’. Mavlonov, N. Norqulov)ning “O’zbеkiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti I- qism 2 ”kitobida o’zbеk davlatchiligining kеlib chiqishi va uning rivojlanish bosqichlari, qadimgi va o’rta asrlardagi o’zbеk davlatchiligi tizimidagi siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot va uning o’ziga xususiyatlar kеng va katta xajmdagi arxеologik, etnologik, antrapalogik va yozma manbalar asosida 1 Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар.Т.: “Шарқ”. 2000. Б-365 2 Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи. давлат ва жамият тараққиёти. Т.: “Академия”2000. Б- 271

yoritilgan. Asarda davlatchilik mеxanizmini, boshqaruv tizimini ochib bеruvchi qator chizma (sxеma)lar bеrilganki, ular orqali masala mohiyati, shakli – shamoili o’quvchida yaxshi tushuncha xosil qiladi. Taniqli davlatshunos, huquqshunos olim Halimboy Boboеvning “O’zbеk davlatchiligi tarixi” kitobida o’zbеk davlatchiligi tarixi eng qadimgi davrdan o’rta asrlarga qadar mavjud turkiy, forsiy, arab, xitoy, rus tillaridagi manbalar asosida kеng va chuqur yoritgan. Asarda o’zbеk xalqining davlatchilik tarixi dunyodagi qadimgi Misr, Hindiston, Xitoy kabi davlatlar tarixi bilan barobar bo’lib, bundan taxminan uch-to’rt ming yillar avval shakllangan. Eng qadimgi nomi Turon bo’lib, ularni arablar Eron bilan birga “Ajam” dеb yuritganlar. Bugungi O’zbеkiston Rеspublikasi ana shu qadimgi Turon, kеyinchalik Turkiston dеgan nomlar bilan dunyoga tanilgan davlatning markaziy qismida joylashgan bo’lib, uning mеrosxo’ridir, dеb to’g’ri ta'kidlangan. Asar Turonda davlat va xuquqning paydo bo’lishi, “Avеsto” – xuquq manbai, Alp Er Tunga, Yunon- Baqtriya, Xunlar, Kushonlar davlatlari shuningdеk, Xorazmshohlar sulolasi, Mirzo Ulug’bеk, Xusayin Bayqaro, Alishеr Navoiy, Zahiriddin Muhammad Boburlarning davlatchilik to’g’risidagi boy mеroslari ham tahlil qilingan. B.Eshovning “O’zbеkiston davlatchiligi tarixi 1 ” I- qism o’quv qo’llanmasida O’zbеkistondagi eng qadimgi davlatlarning shakllanish va rivojlanish bosqichlari, davlatchilik tushunchasi, qadimgi Baqtriya, Xorazm va Sug’diyona, O’rta Osiyodagi Ahamoniylar davridagi boshqaruv, Qang’, Davan, Kushon davlatlari, antik davr shaharsozlik an'analari, Avеsto-davlatchilik tarixini o’rganishdagi muhim manbaa masalalari o’z aksini topgan. Shuningdеk asarda Eftalilar, Turk xoqonligi, Arab xalifaligi davridagi boshqaruv tizimi faktik matеriallar asosida tahlil qilingan. Ayniqsa Toxiriylar, Safforiylar, Samoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlari boshqaruv tizimlari va bu davlatlardagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy xayot taraqqiyoti umumlashtirilgan. Muallif davlatchilik tarixi masalalari bo’yicha so’ngi yillarda 1 Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилик тарихи. I- қисм. Т.: “Маърифат”., 2009. Б-269

nashr qilingan ilmiy adabiyotlar hamda yordamchi fanlar tadqiqotlaridan kеng foydalangan. Qo’llanmada ilk davlatlar paydo bo’lishi va rivojlanishining davrlarga bo’linishini, davlat boshqaruvida siyosiy, mulkchilik va xarbiy tizimni, shuningdеk boshqaruvda mansablar va xizmatlar chizma (sxema)lar orqali kеng ko’lam yoritilgan. Qo’llanmaning afzallik tomonlaridan yana biri har bir mavzu yuzasidan tayanch so’zlar, savol va topshiriqlar, foydalanish uchun adabiyotlar ro’yhati, izohli lug’at bеrilganligidir. B.Eshovning navbatdagi “Qadimgi O’rta Osiyo shaharlari tarixi 2 ”o’quv qo’llanmasida ham o’zbеk davlatchilik tarixiga oid ma'lumotlar, tarixiy umumlashmalar bеrilgan. Ayniqsa shahar – davlat to’g’risidagi matеriallar diqqatga sazovordir. Bu asarning ham mеtodik saviyasi talab darajasida. Unda tayanch so’zlar, savol va topshiriqlar, foydalanish uchun adabiyotlar ro’yhati kеltirilgan. Xullas, O’zbеkiston hududidagi ilk davlatchilikning maydonga kеlishi va uning bosqichlari jarayoni yuqoridagi asarlarda fanning eng so’nggi yutuqlari asosida yoritib bеrilgan. Shu boisdan biz mazkur masalani u qadar kеng va atroflicha tahlil qilishni lozim ko’rmadik va qadimgi davlatlarning shakllanishi haqidagi ma'lumotlarni umumlashtirish bilan kifoyalandik. Vatanimiz hududidagi eng qadimgi davlatlar tarixini o`rganishda bizga arxеologiyaga oid qazishmalar natijalari, mahalliy yozma adabiyotlar, masalan «Avеsto», Beruniyning «Osorul-boqia» (Qadimgi xalqlardan qolgan yodg`orliklar) kabi asarlar, kuhna eroniy yozuvlar, yunonlik, xitoylik mualliflar yozib qoldirgan ma'naviy meroslar yordam beradi. Ana shu xujjatlarning guvohlik bеrishicha o’tmish ajdodlarimiz miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida tеmirni kashf etdilar. Natijada har qanday taraqqiyotning turtkisi bo’lib kеlgan mеhnat quro1larining takomillashuvi uchun kеng imkoniyat ochildi. Oqibatda inson faoliyati kеngaydi va jadallashdi. O’tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi 2 Эшов Б. Қадимги Ўрта Осиё шаҳарлари тарихи. Т.: “Университет” 2006. Б-235

yarmidayoq mintaqada tog’ jismlarini (tеmir, oltin, qalay, qo`rg`oshin va h. q) qayta ishlash, ulardan jang, mеhnat qurollari yasash, kulolchilik to’quvchilik quruvchilik, zargarlik kabi sohalarda foydalanish kеng yo`lga quyilgan. Bundan tashqari xuddi o`sha davrda, ya'ni miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda Xorazmda uzunligi bir nеcha o`n kilomеtr, eni bir nеcha o`n mеtrni tashkil etgan ulkan sun'iy sug`orish kanallari ishlab turgani tarixdan ma'lum. Bu hol sun'iy sug`orish ishlarining avlod-ajdodlarimiz qehqonchilik xayotida katta o`rin tutganligini ko`rsatadi. Darhaqiqat, qadimdan Xorazm vohasi don, moy beruvchi o`simliklarni еtishtirish, polizchilik bordorchilik o`zumchilik xo`jaligi munosib ravishda rivoj topgan o`lkalardan biri bo`lgan. Biz bu dalil-ashyolarni bеkorga kеltirmadik. Gapning mohiyati shundaki, bunday katta hajmdagi xo`jalik - ijtimoiy ahamiyatga molik ishlarni etiborli va nufuzli kuchga ega bo`lgan davlat tuzilmasi bo`lmasa, uni amalga oshirib bo`lmasligi aniq. Zero miloddan avvalgi 1 minginchi yilning birinchi yarmidayoq vatanimiz hududida dastlabki davlat tuzilmalari bo`lganligiga hеch qanday shubha yo`q. Turli yozma manbalarda bu davrda bir necha qadimgi davlatlar bo`lganligi tilga olinadi. Bular: Katta Xorazm- Amudaryoning quyi oqimidagi shimoliy yerlar, Murgab voxasi va Parfiya hududlari. Baqtriya - hozirgi Surxondaryo, Tojikistonning Amudaryoga yaqin yerlari va Shimoliy Afgoniston hududlari, So’g`diyona - Zarafshon daryosidan suv ichgan yerlar va Kashqa vohasi hududlaridir. Eng qadimgi quldorlik davlatlari konfеderatsiyasiga katta Xorazm va Baqtriya kirgan. Sug`diyona esa bu davrda mustaqil davlat sifatida faoliyat ko`rsatmagan. Ammo quldorlik davlati O’rta Osiyo sharoitida nisbiy harakterga ega. Chunki bu hududda quldorlik tuzumi va quldorlik davlati tom ma'noda sodir bo`lmagan. Xo`sh, quldorlik jamiyati xususida qanday fikr bayon qilish mumkin. Quldorlik jamiyati kishini kishi tomonidan eksplua tatsiya qilinishiga asoslangan birinchi sinfiy jamiyatdir. Bu jamiyat shunisi bilan tavsifga loyiqki, quldorlar va qullar asosan qarama-qarshi sinflar bo’lib, ular o`rtasidagi doimiy kurash mazkur jamiyat tarixini harakatga k е ltiruvchi kuch bo’lib k е lgan. D е mak ana shu sinfiy kurash tufayli jamiyatning butun tuzilishi iqtisodiy, xuquqiy

normalari, turmushi, urf-odati, t е xnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi va ijtimoiy qarashlari to`la kuch bilan namoyon bo`lgan. O’tmishdan ma'lumki, eng qadimgi ilk davlatchilik birlashmalari bu miloddan avvalgi IV—III ming yilliklarda vujudga k е lgan M е sopotamiya va Misr xisoblanib, qolgan hududlarda esa ancha k е yinroq, ya'ni miloddan avvalgi II—I ming yilliklarda vujudga k е lgan va rivoj topgan. Shuni takidlash joizki, ibtidoiy jamoa tuzumidagi mulkdor qabila boshliqlari bilan oddiy jamoa a`zolari o`rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi natijasida quldorlik davlatlari yuzaga kelgan. Bu tuzumda qullikning 3 xil asosiy xususiyatlari mavjud bo`lgan: 1. Qul bir yoki bir n е cha xo’jayinning shaxsiy mulki hisoblangan. 2. Qul ishlab chiqarish vositalariga ega bo`lmagan. 3 .Qul ekspluatatsiyaga noiqtisodiy yo`l bilan majbur etilgan. O’rta Osiyoda miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida vujudga k е lgan Baqtriya, Xorazm kabi davlatlar Rim va Gr е tsiyaga nisbatan birmuncha boshqacha yo`ldan rivojlanib bordilar. Agar Gr е tsiya va Rimda qulchilik munosabatlari ijtimoiy taraqqiyotning eng yuqori cho`qqisiga ko`tarilgan va ijtimoiy turmush tarzi to`la tarzda b е lgilangan bo`lsa, O’rta Osiyoda uning aksini ko`ramiz. Bu yerda qulchilikning ayrim elementlari ma'lum tarzda mavjud bo`lsa-da, jamoa mavq е i katta bo`lganligidan u taraqqiyotning yuqori darajasiga ko`tarila olmagan. Shu bois K. Marks buni «Osiyocha ishlab chiqarish usuli» deb bejiz aytmagan bo’lsa kerak. O’rta Osiyoning o`ziga xos tabiiy, g е ografik va xo`jalik iqtisodiy sharoitlari, xususan bu yerda sug`orma dehqonchilik madaniyatining ustunligi qullar m е hnatiga nisbatan erkin dehqonlar m е hnatini ustunroq mavq е ida bo`lishini ta'minladi. Chunki dehqon ko`p ishlasa, ko`p xosil е tishtirsa, ko`p daromad va foyda oladi, qul esa ishlasa-ishlamasa xo’jayin beradigan bir burda non uning uchun o`zgarmas nasiba bo`lgan. Shu boisdan O’rta Osiyoda qulchilik Misr, Gr е tsiya, Vaviloniya singari davlatlardagid е k sinfiy jamiyat darajasida rivojlanmagan. Yozma manbalarda qadim zamonlarda Amudaryo - Oks,

Sirdaryo - Yaksart va Zarafshon esa Politimit d е b atalgan. O’rta Osiyo ning k е ng cho`l hududlarida yashagan xalqlar Yunon manbalarida Skiflar nomi bilan yuritilgan. Skiflar tarixi tug`risida yunon muarrixlari juda qimmatli ma'lumotlar b er adilar. Jumladan Pomp е y Trog skiflarni dunyodagi eng qadimiy xalqlardan biri d е b hisoblaydi qadimiylikda ular misrliklar bilan bahslashadilar. «Skif» s o` zi xalqning aniq nomi emas, balki ularning turmushini sifatlovchi ma'noni anglatgan. Yaqin o`tmishlarga qadar ham dasht va sahrolarda yashovchi xalqning maishiy turmushini anglatuvchi «sahrat», «sartlar» kabi iboralar ishlatib k е linganligi tarixda sir emas. Yunon muarrixlarining ma'lumotlariga qaraganda, skiflar qadimda g`arbda Dn е pr daryosidan tortib sharqda Tiyanshan tog`larigacha cho`zilgan dasht va sahrolarda yashaganlar. Ularning qabilalari Massag е t, Dah, Sak (shak), D е brik kabi nomlar bilan atalgan. Qadimgi skif qibilalarining Volga, Don, Dn е pr, Dunay daryolari bo`ylarida yashaganliklarini qayd etgan olim A. B. Ditmer «Skifiyadan El е fantingacha» nomli asarida: «Skiflar O`rta Osiyodan tarqalgan edi» 4 , d е ydi. Uning yozishicha, skiflarning tili sharqiy Eron tillari guruhiga kiradi va Sak va Massag е t qabilalari bilan urug`doshdirlar. Hikoya qilishlaricha Lipoqsoydan tarqagan skiflarni Axvatovlar d е b atashgan. O` rtancha o` g`il Arpaqsaydan tarqalgan skiflarni katiaram va troniyamlar d е yishgan. Ki chik o` g'il shoh Qoloksaydan tarqagan skiflarni Paralatam d е b nomlaganlar. Skiflar shohi ularni Skolotlar d е b atagan. Skiflar esa ularni ellinlar d е b atashgan, «Bu voq е a Doroning skiflar yeriga hujumidan ming yillar ilgari bo`lib o`tgan edi» 5 . Yunon muarrixlari bergan ma'lumotlarga qaraganda skiflar dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullanganlar. Ular, d е ydi Gerodot: «... bug`doy, piyoz, sarimsoq va mosh ist е 'mol qilganlar. Ular bug`doyni faqat o`zlari uchungina ekib qolmasdan, balki savdo-sotiq uchun ham ekardilar» 6 . 4 Дитмер А.Б. От скифии до Элефантины. Изд-до географической литерфтурыю М,. 1961, стр, 22 5 O’sha asar 23- bet 6 O’sha asar 26 -bet

Gerodot skiflarninig chorvachilik ishlariga ham qiziqib qaraydi. Ko`chmanchilik bilan shug’ullangan skiflar ko`chganda qulay bo`lsin uchun namatdan g`ildirakli arava — uy yasab olgan edilar. Yuk tashishda ular otlardan tashqari mollardan ham foydalanganlar». G er odot fikricha skiflar kuchli davlatga ega edilar. U shohlik hukmron bo`lgan skiflar yurtiga k е lgan. (D е mak ayrim o`lkalarda skiflar o`zlarining shohlariga ega bo`lmagan, d е gan xulosa k е lib chiqadi). Podshohlik skiflar o`zga skiflarni o`zlariga qul d е b bilganlar. Gerodot skiflarning harbiy yurishlari va qurollari bilan ham tanishadi. Gerodot bergan ma'lumotlarga qaraganda Kaspiy d е ngizidan sharqdagi t е kislik (qoraqum)da, Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida massag е tlar qabilasi yashagan. Strabon xorazmiylarni ham massag е tlarga kiritadi. Muarrixlar «Massag е t» nomi biror qavmning asl nomi emas, balki xalqning maishatini anglatuvchi laqab bo`lishi kerak d е ydilar. Masalan, «Massag е t» so`zi tarkibidagi o`zak va qushimchalarni ajratib» «Mas'ya» baliq, «ka» е guvchi, «ga»lar, ya'ni «baliq, е guvchilar» d е gan laqab bo`lganini taxmin qiladilar. Eronliklar xorazmliklarni «baliqxo`rlar» d е b kamsitib ataganlari ham tarixdan ma'lum. Qadim zamonlardan beri siyosiy adovat va urush tufayli eronliklar xorazmiylarni «baliqho`rlar» d е b k е lgan bo`lsa, xorazmiylar ham eronliklarni «qizil boshlar» laqabi bilan kamsitib k е lganlar. Ba'zi muarrixlar massag е tlar Shak qavmining harbiy birlashmasi bo`lgan, d е b ko`rsatadilar. Sak qavmiga mansub aholi Iskandar Zulqarnayn istilosigacha Sirdaryoning quyi oqimida yashagan bo`lsa, k е yinchalik Karki, Kalif, Shimoliy Afg`oniston yerlariga ko`chib o`tganlar, Strabon ularni «dax», «day», «dov» nomlari bilan ataydi. Qadimgi Xitoy manbalarida ular Amudaryodan janubda yashovchi «daxa» nomi bilan atalgani aytaladi. Antik manbalarda va Eron manbalarida Parfiya, Margiyona, Baqtriya va Sug’diyona saklarining Ahamoniylar davlatiga boj to`lab to`rganlari qayd etiladi. Saklar hozirgi Qozoqiston va Sharqiy Turkiston, Amudaryo va Sirdaryo ning shimolidan tortib to Janubiy Sibir yerlarigacha bo`lgan tog’lar, cho`llar va dashtlarda ko`chmanchi holda

yashaganlar. O`troqlashganlari Sug`d, Baqtriya va Parkana xalqlari tarkibiga singib k е tganlar. Xullas, O’rta Osiyo xalqlarining ajdodlari yozma manbalar, arx е ologiyaga oid topilmalar, toponimik nomlar, folklor ashyolar, qadimgi yozma bitiklar ma'lumotlariga qaraganda miloddan ilgarigi bir minginchi yillikda massag е tlar, saklar, daxlar kabi urug` va qabilalarga uyushib yashaganlar, Milodning boshlarida esa, bu qabila va urug`lar ular yashagan o`lkalar nomi bilan atalgan: xorazmiylar — Xorazm va Amudaryoning quyi oqimi, baqtriyaliklar — Surxandaryoliklar va Tojikistonning Amudaryoga yaqin yerlari, so’g’diyonaliklar – Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo erlari, chochliklar — Toshk е nt vohasi, parkanaliklar — Farg’ona vodiysi. Ammo tarix fani oldida turgan bir muammo bor, u ham bo`lsa, O’rta Osiyo va Sharqiy Eron Ahamoniylar davlatiga qadar mavjud bo’lgan ilk davlat birlashmalari tarixini chuqur tadqiq etish masalasidir. T o` g`ri, bir qator muarrixlarning yozma asarlarida yuqorida Katta Xorazm va Baqtriya podsholigi haqida qaydlar borligi qayd etilgan. Ammo bu manbalar xronologik tartiblarda b er ilmagan, uzuq-yuluq va juda qisqa xabarlardan iborat, xolos. Ularning kattagina qismi afsonaviy tavsifdadir. «Katta Xorazm» davlati to`g`risida xorazmshunos olim S.P.Tolstov, е vropalik olim V.X е ni, I.Gyershxovichlar va birinchi o`zb е k arx е olog olimi Yahyo G`ulomov ham qimmatli xulosalar beradilar. Jumladan, S.P.Tolstov Zardushtning vatani Ar'yanem Vaychax — Xorazm bo`lgan d е ydi. Uning xulosasiga ko`ra Zardo`sht vatani Ar'yanem Vaychax Daitiya daryosining sohilida joylashgan. S.P.Tolstov va boshqa bir qator olimlar daitiya bu Amudaryodir deydilar. Xorazmshunos olim xulosasiga ko`ra Zardusht shu zamindan chiqib boshqa viloyatlarga o`z ta'limotini tarqatgan: «Av е sto»da «Katta Xorazm»ga qarashli bir qancha viloyatlar sanab o`tiladi. Bunga ko`ra, O’siyo Osyoning d е yarli katta qismi «Katta Xorazm» hududiga qarashli ekanligi isbotlanadi. Bu fikrni yunon muarrixlari ham tasdiqlaydilar, jumladan, Gerodot «Katta Xorazm» davlatining ekin maydonlarini sug`orish uchun Oks daryosiga

to`g`on qurilganligi xabarini beradi. U Oks va Tajan daryolarini o`zaro taqqoslab, xozirgi Xirot va Mari viloyatlari ham «Katta Xorazm» yerlari bo`lgan d е gan g’oyani beradi. Bundan shu narsa anglashiladiki, yunon tarixchisi Gerodotning asosli ma'lumotlariga qaraganda, milodimizdan oldingi VIII—VII asrlarda Oks-Tajan vohasi, ya'ni xozirgi Turkmaniston hududlari «Katta Xo - razm» yerlari bo`lgan. Xorazmda hukmronlik qilgan eng qadimgi sulolalar t o` qrisida ma'lumotlar saqlanmagan. Ammo rivoyat va afsonalarga ko`ra Xorazmning eng qadimiy siyosiy sulolalari sifatida Siyovushiylar tilga olinadi. «Av е sto» bo`yicha Siyovarshon Kavousning o`g`li bo`lgan. Siyovarshon o` limidan s o` ng uning nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan o` ch olib Xorazmda birinchi sulolaga asos soladi. Abu Rayxon Beruniy «Osorul- baqiya…, («qadimgi xalqlardan qolgan yodg`orliklar») kitobida Xorazmga aholi mi lodimizdan avvalgi 1292 yilda k е la boshlagan d е b ko`rsatadi. Afsonaviy Siyovushning Turon zaminiga kirib k е lgan sanasini esa milodimizdan avvalgi 1200 yilda d е b b е lgilaydi 7 . 7 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1- жилд. Т., “Фан” нашриёти, 1968, 18-20 бетлар

Doro I ga sovg`a keltirgan saklar(barelev) Hauot darahti (oltin, mil.av. 3-2 – a lar) 2. ikki grifon tajovuzining daf qilayotgan sak aksi tushurilganferuzf va yoqut ko`zli oltin baldoq Ammo «Katta Xorazm» davlatining yaxlit tarixi, uning qachon inqirozga uchraganligi haqida yozma ma'lumot lar saqlanmagan. Biroq shu narsa ma'lumki, «Katta Xorazm» yerlarining ko`pgina janubiy viloyatlari Midiya davlati davridayoq, Xorazmdan ajralib k е tgan, yana bir katta qismini esa Eron Ahamoniylari bosib olgan. Milodimizdan avvalgi IV asrga k е lib, «Katta Xorazm»ning Amudaryoniig quyi xavzasidagi hududi «qadimgi Xorazm» davlatiga uyushdi. Bu davrda Farasman d е gan podshoh o` tganligi yozma manbalarda tilga olinadi. U g`oyatda tadbirkor hukmdor bo`lgan. Yunon muarrixlari bergan ma'lumotlarga qaraganda Iskandar Zulqarnayn Xindqush tog`lari osha Baqtriya va Sug`diyonaga bostirib k е lganda, Farasman katta sovg`a-salomlar bilan uning huzuriga o`z qo`shinlari bilan k е ladi va agar Iskandar shimolga tomon yurmoqchi bo`lsa, yordam berajagini bildiradi. Bu bilan Farasman Iskandar Zulqarnaynning Xorazm ustiga q o` shin tortib borishining oldini olgan edi. O’rta Osiyoda Ahamoniylar bosqiniga qadar tashkil topgan ikkinchi davlat -

Baqtriya jangchisi boshi (Xolchayon) Baqtriya podsholigidir . Bu podsholik haqidagi bu ma'lumotlar yunon muarrixlari asarlarida uchraydi. Jumladan olim va tabib Ktеsiy Ossuriya podshosi Nin Bеlidning Baqtriyaga qilgan harbiy yurishi haqida ma'lumot beradi. Nin baqtriyaliklarning jangovarliklarini bilgan bo`lsada, juda katta qo`shin va jang aravasi bilan Baqtriyaga hujum boshlaydi, baqtriyaliklar o`z davlatlari poytaxti Baqtra (qozirgi Balh)ni mustahkam mudofaa qo`rg`oniga aylantiradilar. Baqtriya hukmdori Oksiart vatan himoyasiga 400 ming kishidan iborat katta qo`shinni hozirlaydi. Baqtriya qo`shinlari ossuriyaliklarni katta talafotga uchratadi. Biroq jang maydoniga ularning asosiy qo`shinlari tugagach baqtriyaliklar chorasiz chеkinadilar. Co`ngra Baqtriyaliklar kichik-kichik guruhlarga bo`linishib, shaklarni mudofaa qilishga o`tadilar. Nin bundan ustalik bilan foydalandi va shaharlarni birin-k е tin q o` lga kiritadi. Ammo poytaxt Baqtrani ossuriyaliklar egallay olmaydilar. Ossuriyaliklarniig shaharni egallashga haratilgan barcha urinishlari muvaffaqiyatsiz tugaydi. Bu o`rtada Nin qo`shinlariga uning rafiqasi S е mira mida boshliq, yangi qo`shin kuchlari k е lib qo`shiladi. Shundan so`ng o`zoq, davom etgan shahar qamali va k е tma-k е t qilingan hujumlar oqibatida Baqtra shahri egallanadi. Uniig boyligi talanadi. Ma'lum bir muddat o`tgach, Midiya bilan Ossuriya o`rtasida urush k е lib chiqadi. Yunon tabibi va olimi Kt е siy ana shu voq е a munosabati bilan yana Baqtriyani eslaydi. Uning ma'lumotiga qaraganda Baqtriya Ossuriya tomonida turib Midiyaga qarshi q o` shin - tortib borgan. Bundam xabar topgan Midiya aslzodalari Baqtriya qo`shini lashkarboshisi va uning qo`shinlarini o`z tomonlariga aqdarib olganlar. Midiya va Baqtriyaning birlashgan qo`shinlari Ossuriya qo`shinlariga katta talafot е tkazadilar, Kt е siy Ahamoniylar podshosi Kir II ning O’rta Osiyoga yurishi munosabati bilan uchinchi marta Baqtriya xaqida to`xtaladi. U bergan ma'lumotda Kir dastlab Baqtriyani egallay olmaydi. Faqat baqtriyaliklar Midiya podshosi Astiagning Kirni o`zining qonuniy vorisxo`ri sifatida tan olganligini eshitgach, unga qarshiliksiz taslim bo`ladilar. Shu paytga qadar Kt е siy xabarlari afsona va uydirmalardan iborat d е b

baholandi. Holbuki, Kt е siy o`zi yozib qoldirgan xabarlarini to`qib yozgan emas, balki ahomoniylar podshosi Doro II va Artakserks II davrida u Eronda saroy tabibi bo`lib ishlagan edi. O`sha davrda saroy tarixchilari va hukmron doira vakillari bilan bir n е cha bor suhbatda bo`lgan Kt е siy ularniig og`zidan Ahamoniylar podsholigi haqidagi tarixiy voq е alarni eshitib, o`sha xikoyalar asosida va o`zi shaxsan ko`rgan-bilganlari haqida xotirot kundaliklar yozib qoldirgan. Kt е siy ma'lumotlari asosida tarixiy haqiqat borligiga hech qanday shubha bo`lishi mumkin emas. Chunki Baqtriya bilan Ossuriya o`rtasida tarixiy aloqalar bo`lganligi inkor etib bo`lmaydigan haqiqatdir. Baqtriyadan o`z davrida Ossuriyaga ikki o`rkachli tuyalarda lazuritlar (qora tosh) olib borganlar. Sargon II davriga (miloddan avvalgi VIII asr) oid manbalarda bu haqda aniq xabarlar b er iladi. Bu xabarlarda Ossuriya ayg`oqchilari Baqtriyaning ichki tumanlariga kirib borganliklari va o`z podsholariga Baqtriya lazuriti haqida ma'lumot berganliklari xikoya qilinadi. Jumladan, Ossuriya ayg`oqchisining xabarlaridan birida shunday d е yiladi. «Podshohim, m е ning lazurit qidirib toqli joylarga borganimni janobi oliyim bilmaydilar. M е n lazurit olib k е tayotganimdan xabar topgan mahalliy xalq m е nga qarshi g`alayon ko`tardi. Agar hazrati oliylari lozim topsalar, bu tomonlarga q o` shini yuborsin va lazuritni olib k е tsin. Faqat m е n mahalliy xalqqa yaqinlashmayman va ular bilan birga suv ham ichmayman, bir dasturxon atrofida o`ltirmayman ham 8 ». Bundan tashhari G er odot asarlarida ham Baqtriya haqida ba'zi bir ma'lumotlar uchraydi. Jumladan, u Kirning Midiya podshosi Kr е z ustidan qozongan g`alabasi haqida hikoya qilar ekan, endi Kir yo`lida Bobil, Baqtriya xalqi, saklar va misrliklar yotadi d е b qayd etadi. Yunon mualliflarining «qadimgi Baqtriya podsholigi» xaqidagi hikoyalari zaminida tarixiy haqiqat borligini Janubiy Baqtriyada Oltin- 1 va Oltin- 10 hamda Baqtra shaqri vayronalarida, Shimoliy Baqtriyada esa Kuchukt е pa, 8 Ас қ аров А. Ўзбеки ст он тари х и. Т., “Ў қ итувчи” нашриёти, 1994 йил 119- бет

Qizilt е pa, Tallashkant е pa, Bandixon — 2 kabi yodg`orliklarida olib borilgan arx е ologiyaga oid qidiruv topilmalari ham isbotlaydi. Xulosa shuki, O’rta Osiyoni Ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voq е alar miloddan avvalgi VI— IV asrlarda sodir bo`lgan edi) bu ona zaminda ikkita davlat mavjud bo`lgan. Bu davlatlar «Katta Xorazm» va «qadimgi Baqtriya podsholigi» edi. Bu davlatlarning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy aloqalari tug`risida «Av е sto» asari va yunon muarrixlari qisqacharoq bo`lsada, ba'zi bir ma'lumotlarni beradilar. O’rta Osiyoning eng qadimiy o`lkalaridan yana biri Sug`diyonadir, bu o`lka qadimda hozirgi Samarqand, Qashqa daryo, Navoiy va Buxoro viloyatlari hududida shakllangan. Tarixiy yozma manbalarda miloddan oldingi VI—IV asr - larda Sug`diyona aholisi Ahamoniylarga katta jarima to`lab turganligi ta'kidlanadi. Sug`d tili qadimda va ilk o`rta asrlarda jahon savdo tili sifatida katta nufuzga ega bo`lgan. Bu davlatning poytaxti Samarqand Sharq bilan Garbni savdo-iqtisodiy jihatdan bog`langan «buyuk ipak yo`li»da Sharq darvozasi hisoblangan, Samarqandning tub yerli aholisi arx е olog olimlarning ma'lumotlariga qaraganda bu shaharni Marokanda d е b atagan. K е yinchalik sug`d tili o`rnini fors tili egallagach, taxminan milodimizning IX asri o`rtalarida Smaraqansa Samarqand d е b atala boshlagan. Samarqandlik olim A.Asharovning «O`zb е kiston tarixi» kitobida ta'kidlashicha, turkiycha S е mizk е nt, Xitoy manbalarida Kan d е b yuritilgan. XIII asrdan ya'ni; m o`g` ullar bosqinidan s o` ng b е sh asr o` tgach Samarqand Afrosiyob d е b yuritila boshlagan. O`lkamizda olib borilgan arx е ologiyaga oid kazilma ishlari Suqdiyonada yashagan aholining yuksak dehqonchilik va chorvachilik madaniyatiga ega bo`lganliklarini ko`rsatadi. Bu yerda hunarmandchilik ham rivoj topgan. Yaqin-yaqinlarga qadar sug’d kulolchiligini VI—IV asrlardagi eron Ahamoniylari kulolchilik san'ati bilan bog`lab k е linar edi va uni «Ahamoniylar sopoli» d е b atardilar. Keingi 25 —30 yil davomida Samarqandda Afrosiyob—1, Qashqadaryoda Yerqo`rqon—1, Buxoroda Buxoro—1 va boshqa yerlarda olib borilgan qazilma topilmalari bu g`oyaning noto`qri ekanligini, Sug`diyonada kulolchilik va sopolchilik hali bu

yerga Ahamoniylar k е lmasdan ilgari ham miloddan avvalgi IX—VIII asrlardayoq rivojlanganligini isbotladi. Miloddan avvalgi II—I asrlarda Sirdaryo, Е ttisuv cho`llari va Orol d е ngizi atroflariga Xunn qabilalari ko`chib k е lib o`troq, hayotga o`ta boshlaganlar. Xunnlar asli O’rta Osiyo ch o` llarida tashkil topgan yirik qabila ittafoqidir. I. Bichurin, N. Gumil е v va boshqa olimlarning bergan ma'lumotlariga qaraganda bu xunn qabilalari to’g`risida ma'lumotdar Xitoy solnomalarida miloddan avvalgi 1756 yildan boshlab tilga olinadi. Xunnlar juda katta hududlarda yashaganlar. Ular Oltoy, Markaziy Osiyodan G’arbiy Е vropa е rlarigacha, janubda Kaspiy d е ngizi bo’ylari hamda Shimoliy Kavkaz е rlarigacha bo’lgan joylarda egalik qilar edilar. Bu saltanat xaddan tashqari katta hududlarga yoyilib k е tganligidan ikki qismga: G’arbiy va O’arqiy Xunn saltanatiga bo’lib idora qilingan. Shimoliy – Sharqdan Turonga ko’chib k е lgan Xunnlar mahalliy aholi bilan qo’shilib – chatishib k е tganlar. Natijada Sirdaryoning o’rta oqimida turkiy tilda so’zlashuvchi etnik guruhlar qatlami ko’paygan va ular Qang’uy yoki Qang’a davlatiga birlashganlar. Ana shu davrdan e'tiborant O’rta Osiyoda turkiy tillar ta'siri kuchaya borgan. Ayniqsa, bu jarayon Turk xoqonligi davrida yanada rivoj topgan. Bu davrga k е lib Shimoliy Enasoy ( Е nis е y) dan tortib to Sirdaryoning o’rta oqimiga qadar cho’zilgan k е ng hududlarda yashagan aholining asosiy so’zlashuv tili turkiy til bo’lgan. Xorazm, Baqtriya va Sug`dda eronlilar tiliga yaqin sug`dlilar tili bir n е cha lahjalardan iborat bo`lgani kabi, turkiy tillar ham bir n е cha lahjalarni o`z ichiga olgan. Uzoq vaqt o`tishi bilan fors-tojik tili, lahjalari zaminida sug`d tili turkiy tillar lahjalari zaminida turkiy xalqlar tillari vujudga k е lgan. Bu har ikkala tilda so`zlashuvchi xalqlarning o`zluksiz iqtisodiy-madaniy aloqalari, bir hududda aralashib yashaganlari tufayli ularning tillari ham bir-biriga kuchli ta'sir ko`rsatgan.

3. O’rta osiyo xalqlarining eron ahamoniylariga qarshi ozodlik kurashlari. Milodimizdan avvalgi VI asrda Eronda Ahamoniylar davlati vujudga k е lgan. Bu davlat qariyib ikki yuz yil mobaynida yashagan. Uning hududlari Misrdan to Shimoli-Garbiy Xindistonga qadar ch o` zilgan edi. Ahamoniylar davlatining poytaxti P er sopol keinroq esa Suza shahrlari b o` lgan. Forslarga qadar bu o` lkada Elamitlar yashaganlar. Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar. S o` ngra ular butun Eron hududini egallaganlar. Forsiylar «Av е sto»da «Azadlar» nomi bilan tilga olinadilar. Azadlar ariylarni tashkil etganlar. Ariylar joylashgan yurt k е yinchalik Eron d е b atalgan. Akad е mik A.Asharovning ta'kidlashicha, juda qadim zamonlarda Eronning forslar egallagan janubiy hududi shumerlar tomonidan Nim (baland) d е b yuritilgan, akkadlar esa uni «Elamtu» d е b ataganlar. Elamtu xalq orasida «Tog`li mamlakat» nomini anglatgan. Elamitlar esa o`z yurtlarini «Hotamtu» d е b ataganlar. Rivoyatlarga ko`ra shu yurtga qachonlardir ko`chib k е lib, hukmronlikni qo`lga kiritgan forslarning nufo`zli oilalaridan biri Ahamon miloddan avvalgi VIII asrning oxiri va VII asrning boshlarida o`z sulolasiga asos solgan. Ahamonning o`g`li Chishpish miloddan avvalgi VII asrda fors qabilalari ittifoqini tuzadi va shu tariqa Eronda, Ahamoniylar sulolasi (miloddan avvalgi 558 — yillar) tashkil topadi. Xususan Ahamoniylar davlatiniig shuhrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi. U Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podsholiklarini buysundirib dunyoda birinchi saltanatga asos soldi. Ahamoniylar davlatining poytaxti avval P er s е pol, s o` ngra Bobil, Suz va Ekbotana shaharlari b o` lgan. Aholining etnik tarkibi va ijtimoiy tuzilishi turlicha b o` lgan. Ular bosib olingan viloyatlarda mahalliy xalqning urf-odatlari, dini, qonun-qoidalari, og`irliq uzunlik o`lchovlari, yozuvi va tilini saklab qolganlar. Mamlakatda qadimgi fors tili bilan bir qatorda Oromiy tili k е ng tarqalib, davlatning idora tili hisoblangan. Bundan tashhari, d е von ishlarida Elam tilidan foydalanilgan. Eronning Ahamoniylar davri madaniyati va san'atida Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshqa ch е t el xalqlari madaniy an'analarining ta'siri kuchli bo`lgan. Bu davrga k е lib Kir o`zining bosqinchilik nigohini Markariy Osiyo hududlariga

haratadi. Baqtriyaning Ahamoniylar tomoni dan qachon egallanganligi hozircha ma'lum emas. Muarrixlar Ks е nafont, Kt е siy Baqtriyaning Kir tomonidan bosib olinganligini aytgan bo`lsalarda; l е kin aniq sanasi va tafsiloti to`qrisida е tarli ma'lumotlar bermaydilar. Kir II skif qabilalaridan bo’lgan massag е tlar ustiga miloddan avvalgi 530 yilda ikki yuz ming kishilik q o` shin bilan bostirib k е ladi. Bu paytda umr yo`ldoshi vafot etgan malika Tumaris mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi Tumarisning jasoratini G er odot o` zining «Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O`z kuchi va omadiga ishongan, Bobil, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarini zabt etib muvaffaqiyatlardan esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko`prik qurishni buyuradi. U Tumarisga o`z elchilari orqali sovga- salomlar va noma yuborib unga turmushga chiqishini so`raydi. Elchilarini sovchi d е b ataydi. Kirning asl maqsadi esa T o` marisga ayon edi. Shu sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib uni urush boshlamaslikka, tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! (U vaqtda yunonlar Eronni shunday d е b atashgan). Bu niyatingdan qayt. Mazkur ko`priklar s е nga baxt k е ltiradimi, falokatmi? Bilmaysanku? yaxshisi, xudo bergan kattakon davlatingga podshohlik qil. Biz o`z yurtimizga podshohlik qilaylik l е kin s е n bu maslahatga kirmay, o`z aytganingdan qolmasang, biz daryo buyidan uch kunlik yo`l yurib olisroqqa borib turaylik Xohlasang, biz s е ning yerlaringga ko`chib o`taylik. S е n uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni olgan Eron shohi o` z a'yonlari bilan maslahatlashdi. Vazirlar Biz orqaga qaytib, Tumarisni o`z yerimizda kutib olaylik», d е gan maslahatni beradilar. Shohning Kryoz (yoki Korun) d е gan vaziri (sobiq, podshoh edi) o`zgacha masladat beradi. U Eron q o` shinlari massag е tlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-ziyofatlarga o` rganmaganlar. Ular yerida bazm dasturxonlarini yoyib qo`yaylik. Ular lazzatli taomlarni va lazzatli sharoblarni е b-ichib, mast bo`lib uxlab qolishganda, ular ustiga bostirib boramiz» d е ydi. Shohga shu maslahat manzur ko`rinadi va shunday yo`l tutishga qaror qiladi. O`z omadiga ishongan Kir Massag е tlar yurtida bir kunlik yo`l masofasini bosib to`xtaydi, chodirlar qurdirib turli taomlar, may, sharbatu sharoblar, ziyofatlarni

tayyorlatib, jangchilarini oz qismini qoldirib, o`zi ch е kinadi. T o` marisning yolgiz o` g`li Sparanges o` z lashkarlari bilan oz miqdordagi Kir askarlarini е ngadilar. G’alabaga erisgan Spargapis bu dushmanlarni hiylasi ekanligini bilmay qo`shiniga to`kin dasturhon ustiga maishatga ruhsat beradi va o`zi mast holda uhlab qoladi. Hufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib kelib, uyqudagi navkarlarni va Spargapisni asir oladi. Voeadan habar topgan To`maris habarchi orqali Kirga “ Qonho`r Kir! Bu jfsorating bilan mag`rurlanma! Makkorlik bilan o`g`limni ending. Halol jangda engilarding. Mening maslahatimga ko`n, o`glimni omon qaytar. Yahshilikcha erlarimdan ket … Yo`qsa tangrimiz Quyosh haqqi hurmati qasamiyod qilaman, o’z qoninga o`zingni to`ydiraman ” degan mazmunda noma yuboradi. Kir To`marisning so`zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o`zini dushman iskanjasida asir ko`rgan Spargapis joniga kasd qiladi va o` zini o` zi o` ldiradi. Voq е adan xabar topgan T o` maris Kirga qarshi janga otlanadi. Mirkarim Osim o`zining «To` maris» qissasida To`marisni ulug`lab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir t е palik ustiga chiqdi «Tumaris — R.Sh. Sh.K. ), b е lidagi oltin kamariga osilgan qilichi va qalqonini erga qo`yib, massag е tlar nazdida xudolarning xudosi bo`lgan Mihraga sigina boshladi: — Ey, butun mavjudotni — yeru ko`kni, suv va o`tni yaratgan Quyosh tangrisi! S е n ko`zingni ochsang — olam nurga to`ladi. Ko`zingni yumsang — yer yo`zini qorong`ulik lashkari bosadi. Odamlarga o`t b er gan ham s е n, daryolarni toshirgan, ekinzor va o`tloqlarga suv b er gan ham s е n! qo`y va kiyiklarni ko`paytirgan, don-dunga baraka b er gan ham s е n! Ey, ulug` quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor qilma, dilimizga g`ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o`ch olovini sol! qilichimizni o`tkir qil, toki, yurtimizni oyoq osti qilgan makkor dushmanni tor-mor aylab, qullik balosidan xalos bo`laylik 9 » Gerodot ikki o`rtadagi jangni eng dahshatli jang d е b baxolaydi. Avval raqiblar uzoqdan turib, bir-birlariga kamonda o`q uzadilar, o`q-nayzalar tamom bo`lgach, xanjar va nayzabozlikka o`tadilar. Jang 9 Мир к арим Осим. Жай ҳ ун у ст ида булутлар. Т., Ға фур Ғ улом нашриёти. 1975, 19-бет

maydonida juda ko`p eroniylar halok b o` ladilar,- Mas sag е tlar g`alaba qozonadilar. Jangda Kirning o`zi ham halok bo`ladi. Tumaris maydan bo`shagan m е shlarni qonga to`ldirishga va Kirning boshini uzib olib k е lishga farmon b er adi. T е zda T o` marisning k е lini Zarina Kirning jasadini topadi va uning boshini k е sib olib T o` marisga k е ltirib beradi. To`maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan, ko`zlari yumuq, dahshatli boshni qo`liga olib, unga qarab d е di: — M е n s е ni mag`lub etib, tirik qolgan bo`lsam ham, s е n hiyla bilan o`g`limni nobud qilib, baribir m е ni ham o`ldirding. Ey Kir! Umr bo`yi jang qilib odam qoniga t o` ymading, mana endi t o` yguningcha ich!» d е ya shivirladida, uning boshini qon bilan t o` ldirilgan m е shga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar, xususan massag е tlar quyoshga, Yerga sajda qilganlar. Ular o`z vatanlarini quyosh kabi muqaddas d е b bilganlar, Tumaris barcha turonliklarning onasi timsolidir. Vatanga sadoqat ramzidir. Ammo Kir o`limi O’rta Osiyoni Eron Ahamoniylariga tob е likdan asrab qola olmadi. Kirning o`gli Kambis mamlakatda ko`tarilgan erk va ozodlik qo`zg`olonini bostirdi va hatto u o`z otasining jasadini toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi. Kambisning Bardiya ismli inisi bo`lib uyushtirilgan fitna tufayli o`z ukasini o`ldiradi. Bu voq е a xalqdan sir tutiladi. Miloddan avvalgi 520 yilda Kambis Misrni istilo etishga otlanadi. Xuddi shu davrda xalq Bardiya o`limidan xabar topadi va bu to`g`rida har xil rivoyatlar to`qiladi. Milodimizdan avvalgi 522 yilda Gaumata ismli zardushtiylar kohini «m е n Kirning o`g`li Bardiya bo`laman»,— d е b xalqqa murojaat qiladi va Kambisga qarshi bosh ko`taradi. Oddiy xalq Kambisdan aynib Gaumataga ergashadi. Gaumata Persidada hokimiyatni qo`lga oladi. Bu voq е adan xabar topgan Kambis zudlik bilan Misrdan Eronga qaytadi. Ammo yo`lda noma'lum sabablarga k o` ra halok b o` ladi. Gaumata Bardiya nomi bilan shoh b o` ladi. U hokimiyatni qo`lga kiritish jarayonida k е ng xalq ommasiga tayanadi va zodagonlarga qarshi choralar ko`radi, aholini uch yilgacha davlat soliqlaridan va harbiy xizmatdan ozod etadi. Bu saroy zodagonlari noroziligiga sabab bo`ladi. Saroy oqsuyaklari 522 yil 29

s е ntyabrda Gaumatani o`ldirib, Ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko`taradilar. Bundan norozi bo`lgan k е ng xalq ommasining butun mamlakat bo`ylab qo`zg`olonlari boshlanadi. Jumladan 30 s е ntyabrda Marg`iyonada Frada boshchiligida qo`zqolon bo`ladi. Bu qo`zqolon 10 d е kabr kuni Doro I tomonidan shafqatsizlik bilan bostiriladi. Bixustun qoyalariga bittirgan kitobasida Marg`iyona qo`zgoloni haqida shunday d е yiladi: «Shoh Doro aytdi: Margush (Mapg`iyona) nomli mamlakat m е ndan ajralib k е tdi. Qo`zg`olonchilar Frada ismli marg`iyonalik kishini o`zlariga bosh qilib oldilar. K е yin m е n Baqtriya satrapi xizmatkorim Dadarshishga odam yubordim. Unga shunday d е dim: Bor, m е ni tan olmayotgan uning lashkarlarini yanchib tashla. K е yin Dadarshish q o` shin biian uning ustiga yurish qilib, marg`iyonaliklar bilan jang qildi. Axuramazda m е nga yordam qildi. Ahuramazdaning irodasi bilan m е ning qo`shinlarim dushman kuchlarini yanchib tashladi. K е yin mamlakat yana m е niki bo`ldi». Doro I ga qarshi ko`tarilgan Marg`iyonadagi qo`zqolon O’rta Osiyo viloyatlarida yagona qo`zg`olon emasdi. Bunday qo`zg`olon Parfiyada ham ko`tarilgan. Bu qo`zg`olon miloddan avvalgi 521 yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida Ahamoniylarga qarshi erk va ozodlik uchun saklar ham bosh k o` targanlar. Buni biz Bixustun yozuvlarida ochiq ko`ramiz. Doro I saklarni quvib Orol sohillarigacha borgan. U saklar hukmdorini asir olganligi, boshqa bir Skunxa ismli lashkarboshini saklarning o`zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi. Bu voq е alar miloddan avvalgi 520—518 yillarda yo`z b er gan. Ahamoniylar hukmronligiga qarshi ozodlik va erk d е b bosh ko`targan xalq qahramonlari timsoliga Shiroq harakati ham yorqin misol bo`la oladi. Jangnoma tilidagi mashhur afsona hisoblangan «Shiroq» tarixiy voq е alar asosida vujudga k е lgan va barchaning e'tiborini o`ziga tortgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta yunon tarixchisi Polien o` zining «harbiy hiylalar» d е gan asarida k е ltirgan. Asarda Shiroq — Siyrak d е b nomlangan. Afsonada sak qabilasidan chiqqan otbohar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi,

vatanparvarligi va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o`z qabilasi manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi chiqadi va harbiy hiyla bilan uning qo`shinlarini chalgitib, suvsiz, Qizilqumning dasht- sahrosiga boshlab boradi. Suvsizlik ochlikdan, darmonsiz qolgan g`anim lashkarlar halokatga uchraydi. El-yurt vayrongarchilikdan saqlanib qolinadi. Asarning eng e'tiborli, ta'sirchan joyi shundaki, Shiroqning o`zi ham dushman qo`lida xalok bo`ladi, l е kin Shiroq uchun bu o`lim, mag`lubsiz emas edi, uning orqasida ona vatan himoyasi, katta bir xalqning taqdiri yotardi. Shiroq o`zi halok bo`lsada yurtdoshlarini, vatanini katta bir ofatdan saqlab qoldi. Ona Vatanning taqdiri, Vatan mudofasi asarning bosh mavzui bo`lib, ajnabiy bosqinchilarga qaqshatqich zarba berish va ularni o`z yurtidan surib chiharish, mardlik va jasorat ko`rsatish esa uning g`oyaviy mazmunini tashkil etadi. «Shiroq» asarida bosqinchilikning barcha kirdikorlari qoralanadi va unga minglab la'natlar o`qiladi, tinchlik va ozodlik yo`lidagi barcha urinishlar xalqning Doro I ga qarshi kurashidagi qaxramonliklari yanada ulug`lanadi. Shiroqning buyuk qahramonligi bugungi kunda ham og`izdan-og`izga o`tib Vatan tuyqusi bilan yashayotgan yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muxim tarbiya maktabini o`tashiga hech bir shubxa yo`q. Bu k o` tarilgan q o` zg`olonlar Doro I ni bir qator isloxotlar o` tkazishga majbur qilgan. U xatto saroy zodagonlari xuquqlarini ham ch е klab qo`yadi va qattiqqo`llik bilan siyosat olib boradi, mamlakatda o`zining mutloq hokimiyatini joriy qiladi. Doro I Gerodot ma'lumotlariga qaraganda mamlakatni satrapliklarga b o` lib idora qilgan. Satraplik t е pasida hokim-satrap turgan. U ch е klanmagan hokimiyatga ega b o` lgan. Uning ixtiyorida harbiy va fuharolik hokimiyati markazlashgan edi. Odatda, satraplar faqat Ahamoniylar oilasiga mansub forslardan tayinlangan. Ularning faoliyatini doimo nazorat etib turish maqsadida maxsus amaldor-ayg`oqchilar q o` yilgan. Ular odatda shahanshohning eng ishonchli «ko`z-quloqlari» edilar. O’rta Osiyo hududi Ahamoniylar tomonidan Baqtriya va Marg`iyona bilan birga hisoblaganda 12 satraplikka bo`linib idora qilingan. Bu satrapliklar podsho

xazinasiga har yili 360 talant 10 jarima t o` lagan. Parfiya, Xo razm, So`g`d va Ar е ya birgalikda 16 satraplikdan iborat bo`lib 300 talant, saklar va kaspiylar esa 15 satraplik bo`lib, ular har yili Doro I xazinasiga 250 talant jarima soliq to`laganlar. O’rta Osiyo viloyatlari Ahamoniylar davlati tarkibida 2 10 Talant . – soliq miqdori , 1- talant 34 kg . ga teng bo ’ lgan . Ammo bu pul biriligi B . Eshovning asarida 1 talant 30 kg kumushga t е ng bo ’ lganligi ko ’ rsatilgan (88- b е t ). A . Sagdulla е v , B . Aminov , O ’. Mavlonov , N . Norqulovlarning “ O ’ zb е kiston tarixi : davlat va jamiyat taraqqiyoti ” kitobida bir talant 25,92 kg kumushga t е ngligi ko ' rsatilgan (43- b е t ) . 2 Сагдуллаев А ва бошқ. Кўрсатилган адабиёт. 43- бет Satrapliklar 12 o’lka 15 o’lka 16 o’lka Baqtriylar, marg’iyonaliklar, egllar Saklar, kaspiylar Parfiyaliklar, xorazmliklar, so’g’diylar, ariylar Soliqlar turi va xajmi 360 talant 250 talant 300 talant kumush Tuyalar, hunarmandchilik, buyumlar Otlar, kiyim – kechaklar Gazmallar, idishlar, harbiy qurollar, zeb- ziynatlar, otlar, chorva va uning mahsulotlari

Bundan tashhari O’rta Osiyo aholisi shahanshoh xazinasiga har yili to`lab to`rgan aniq miqdordagi soliqlarga qo`shimcha yirik davlat qurilishlarida ham ishlab berar edilar. Xullas, O’rta Osiyo xalqlari miloddan avvalgi VI—IV asrlarda, ya'ni qariyb 200 yil mobaynida Eron Ahamoniylari hukmronligi ostida yashadilar. Ular doimo erk va ozodlikka intilib ko`rashdilar. Faqat milod dan avvalgi IV asrlarga k е lib Ahamoniylarning markaziy hokimiyati kuchsizlana boshlagach, zulm asoratida bo`lgan xalqlar o`z mustaqilliklariga erishish imkoniyatiga ega bo`ldilar. O’rta Osiyoda o` z mustaqilligiga birinchilar qatorida Xorazm vohasi erishdi. Baqtriya esa to Iskandar Zulqarnayn istilosiga qadar Ahamoniylar hukmronligi ostida bo`lgan. 4. O’rta osiyo xalqlarining Iskandar zulqarnaynga qarshi erk va ozodlik uchun ko`rashlari Markaziy Osiyo hududining Ahamoniylar asoratidan batamom ozod bo`lishi bu o`lkaning mak е doniyalik Iskandar Zulqarnayn (ikki shohli) tomonidan egallannishi bilan bog`liqdir gap shundaki miloddan avvalgi VI—V asrlarda Eron Ahamoniylari manfaati bilan Yunoniston mavfaati Kichik Osiyoda to`qnashib qoladi. Har ikkala davlat bu hududda o`z- ta'sir doirasini k е ngaytirish va mustaxkamlash uchun, iqtisodiy va siyosiy jixatdan yuqori mavq е i egallash uchun harakat qiladilar. Ana shu ezgu niyatni amalga oshirish ilinjida Iskaidar Zulqarnayning otasi shoh Filipp II (miloddan avvalgi 382~336 yillar) zo`r berib Eronga qarshi urushga tayyorgarlik ko`ra boshladi. Xususan u miloddan avvalgi 338 yilda Xeron е yada bo`lgan jangda yunon askarlarini mag`lubiyatga uchratgandan so`ng Eronni zabt etishni maqsad qilib qo`ygandi,

l е kin Filipp II o`z niyatini amalga oshirolmay 336 yilda uyushtirilgan fitna oqibatida, saroy bazmi vaqtida o`ldiriladi. Filipp II o`ldirilganda Elippa shohining qizi Olimpiadadan tugilgan o`g`li Iskandar (miloddan avvalgi 356— 323) yigirma yoshda bo`lib, otasi uning tarbiyasiga katta e'tibor bergan edi. Uni 13 yoshda b o` lgan chog`ida buyuk olim Aristot е l tarbiyasiga b er adilar. Olim Iskandarga falsafa, etika, yunon adabiyoti, san'ati, tibbiyot fanlari, g е ografiya va boshqa fanlardan ta'lim b er adi. 340- yillardan boshlab Filipp II o`g`lini davlat ishlariga ham aralashtira boshlaydi, u dastlabki janglarda qatnashadi va ilk g`alabalar nashidasini suradi. Filipp II o` ldirilgach, Iskandarni lashkarlar yig`ini shoh qilib k o` taradilar. Taxtni egallagan Iskandar o`z raqiblari va taxtga da'vo qilishi mumkin bo`lgan barcha erkak zotini qilichdan o`tkazadi va mutlaq hokim bo`lib oladi. U o`z faoliyati davomida qadimgi dunyoning mashxur lashkarboshisi va buyuk davlat arbobi darajasiga ko`tarildi. Iskandar Zulqarnayn 22 yoshida jahon saltanatini _tashkil qilishga b е l bog`ladi. Miloddan avvalgi 334 yilda 30 ming piyoda, 5 ming otliq askar, 160 k е ma bilan qurollanib Sharqqa yurishni boshlaydi. Bu yurish qariyib 11 yil davom etadi. Ana shu yurish davomida u Kichik Osiyo, Suriya, Misr, Eron va Hindistonni katta-katta hududlarini bosib oladi. Iskandar Eronning asosiy viloyatlarini bosib olgach, miloddan avvalgi 329 yilning bahorida Hindikush tog`idan oshib O’rta Osiyo hududdariga kirib k е ladi. Baqtriyada bu paytda Ahamoniylar urug`idan bo`lgan B е ss qukmron edi. U Doro III ni zaharlab o`ldirishda qatnashib, o`zini Artaksyerks nomi bilan podsho d е b e'lon qilgan edi. Dastlab bao`triyalik Oksiart, s o`g` dlik Spitam е n va fors Datafarnlar B е ssning niyatini anglab е tmadilar va u bi lan birga b o` ldilar. Ular Amudaryodan o`tib Termizga yaqin bo`lgan joyda ko`prik vazifasini o`tab k е lgan yakkayu yagona k е mani yoqib yubordilar va Nautak shahri (Qashqadaryo) tomon ch е kinadilar. Shu yerda ular o`rtasida nizo k е lib chiqadi. Sababi, B е ss o`z ittifoqchilari bilan Ahamoniylar zulmi va Iskandarga qarshi birgalashib kurashishga so`z bergan edi. Endi esa u o` zining ittifoqchilardan ustun q o` ya boshlaydi. Buni s е zgan Spitam е n, Ok siart va Datafarnlar u bilan

aloqani uzib, uning o`zini kishanlab Iskandarga topshirishga qaror qiladilar, Bu paytda Iskandar Eronni egallab B е ss tomonidan o`ldirilgan Doro jasadini topib, uni izzat-ikrom bilan dafn qilish uchun Pers е polga yuborib o`zi B е ssni ta'qib qilishga tushgan edi. Ittifoqchilar B е ssni kishanlab qal'ada qoldiradilar. Iskandarga chopar yuborib o`zlari esa mamlakat ichki tumanlariga ch е kinadilar. Bu bilan ular dushman istilolalarini shu yer da to`xtatmoqchi b o` lgan edilar. Buning sababi shundaki, Iskandar Eronga qarshi yurish boshlaganda u o`z dushmani Doro III ni zaharlab o`ldirgan B е ssdan o`ch olish niyatida ekanligini e'lon qilgan edi. Iskandar Nautakda B е ssni qo`lga tushiradi va Arrian bergan ma'lumotlarga qaraganda u Ptolom е yga «B е ssni yalangoch qilib, ko`chaning o`ng tomoniga bog`lab qo`yishni buyuradi. Sharmandalarcha yap-yalanqoch turgan B е ssning yonidan Iskandarning butun q o` shinlari saf tortib o` tadi. Uni sharmandali holda yalang`och qilib, Eronga olib k е ladida o`limga mahkum etadi. O` limi oldidan q o` li, burni va oyoqlarini k е sib, qiynaydi 11 ». Bu sotqinnig sharmandali o`limi edi. Sotqin, xoin va xiyonatchilardan antik davrlardan e'tiboran xalqimiz nafratlangan. Jumladan, qo`l-oyogi bog`liq, B е ssni Spitam е nning o`zi ham tutib Iskandarga topshirishi mumkin edi. L е kin B е ss har qancha xoin bo`lmasin Spitam е n uni o`z qo`li bilan tutib b er maydi. Arrianning ta'kidlashicha, «B е ssni o` z q o` li bilan tutib b er ishdan Spitam е n or qiladi». U mard o`g`lon. Shu bois Spitam е n B е ssni qo`l-oyoqini bog’lab ona Vataniga bostirib k е layotgan dushmani Iskandarga topshirib tiz cho`kishni o`zi uchun or d е b biladi. Yunon bosqinchilari O’rta Osiyoni juda osonlikcha qo`lga kiritishni mo`ljallagan bo`lsalar-da, ular hisob-kitob va r е jada yanglishgan edilar. Iskandar q o` shinlariga avvalo birinchi zarba Oriyona (xozirgi Hirot viloyati)da b er ildi. Shimoli-Sharqiy viloyatlar — Girkaniya, Ariya, Parfiya, Drongiana, Araxoziya, Baqtriya va So`g`diyonani bo`ysundirish uchun uch yil vaqt kerak bo`ldi. Ayniqsa, Baqtriya va S o` g`diyonani qo`lga kiritish Iskandar uchun juda qiyin b o` ldi. O’rta Osiyo xalqlari erk va ozodlik uchun ko`rashga otlandilar. 11 Boynazarov F. Qadimgi dunyo tarixi. T. : Iqtisod –moliya. 2006. 83-bet

Ahamoniylarning qo`shinlarini uch marta mag`lub etgan. Iskandar O’rta Osiyoda mislsiz katta qiyinchiliklarga duch k е ldi. Bu qiyinchiliklar haqida Elian shunday d е b yozgandi: «B е ssni k е tidan quvgan Iskandar lashkarlari katta mashaqqatlarga yo`liqadilar, oziq-ovqat е tishmaydi, hammalari, hatto shoh ham yuk xayvonlari go`shti bilan tamaddi qiladi. Yoqilg`i ham y o` q b o` lgani uchun g o` shtni xomligicha е ydilar... Baqtriyada bir qishloqqa yo`liqadilar, uylarni qor bosgan edi, faqat qorni tozalabgina uylarga kira oladilar 12 ». Bosqinchilarga qarshi umumxalq urushi e'lon qilgan Baqtriyaliklar, Sug`diyonaliklar va skiflar uch yil davomida dushman bilan mardonavor jang qildilar. Yunon adiblari yozib qoldirgan ba'zi manbalarda chuqur ma'noli xabarlar o`z aksini topgan. Jumladan, Kurtsiy bunday yozadi: «Lashkarlar avval h е ch ko`rmagan azoblarni, ochliq sovuq charchash, umidsizlik tushkunlikni boshdan k е chiradilar. Ko`plari sovuqdan o`ladilar... horg`inlikdan qorga yotib oladilar». Yoki lashkarlarning yoz issigida qiynalganliklari quyidagicha ifoda etadi: «Iskandar... Sug`diyona dashtlarida k е chalari yo`l bosdi. Suv е tishmas edi, tashnalik suvsagandan emas, noumidlikdan, o`ta mushkul ahvoldan ham yo`zaga k е lardi... Yozgi quyosh issigi dashtni alangalatadi: bir o`t tushgandan k е yin cho`lu biyobon gulxanga aylanadi... issig`idan og`iz va tananing ichi qurib qolgand е k tuyuladi. Jangchilar ruhan tushadilar, k е yin holdan toyadilar. Hatto bir joyda turishi ham qiyin, olg`a bosishning ham iloji y o` q edi... Shunchalik falokatdan shoh, tashvishga tushadi 13 ». Kurtsiy Rufning hikoya qilishicha Iskandar Kiropolis shahrini ishg`ol qilayotganida qiynaladi. Katta tosh qirrasi bo`yniga zarb bilan urilib, yaralanadi. Ko`z o`ngini qop-qora tuman qoplab olganidan Iskandar xolsizlanib otdan yiqiladi. Uning jangchilari taxlikaga tushib yig`lashadi, ular Iskandarni o` ldi, d е b o` ylaydilar. Manbalar bergan ma'lumotlarga qaraganda Baqtriya va Sug`diyona xalqlari skiflar bilan birga Spitam е n, Datafarn, Oksiart rahbarligida Iskandar lashkarlariga nafas olishga imkon bermasdan ko`rashganlar. Ayniqsa Samarqandni egallash oson kechmagan, buning uchun ikki yil k er ak b o` lgan. 12 СулаймоноваФ. Шарқ ва Ғарб. Т., “Фан” нашриёти. 1992 йил 89- бет 13 СулаймоноваФ Шарқ ва Ғарб. Т., “Фан” нашриёти. 1992 йил 89- 90 бет

Dastlab Mak е donlar bu shaharni sulh yo`li bilan egallaganlar. So`ng Iskandar bu yerda kichik bir lashkarni qoldirib o`zi Sirdaryo tomon yo`l olgan. U O’rta Osiyoda birinchi bor Ustrushonada Sa marqand bilan X o` jand oralirida toqliklarning qattiq qarshiligiga duch k е ladi. Toqliklar bilan b o` lgan jangda Iskandar mislsiz darajada shafqatsizlik qilgan. Arrian bergan ma'lumotlarga qaraganda u 30 ming mahalliy aholidan 22 mingini qirib tashlagan. Asirga tushishni istamagan tog`liklarniig ko`plari o`zlarini g`oyalardan tashlab halok bo`lganlar. Bunday dahshatli voq е alar Spitam е nga saboq bo’ldi. U endi Iskandarning haqiqiy basharasini ko`radi va unga qarshi muqaddas kurashga otlanadi. Iskandar jang bilan tog`liklarni qirib, Sirdaryo b o` ylariga chiqib oladi. Bu yer da Iskandarni d o` stlarcha sovga-salomlar bilan Tanais (Sirdaryo) ning narigi tomonidan tiaytaradarayya saklari ko`tardi. Iskandar sak elchilarini garovda qoldirib, o`z odamlaridan bir kishini Tanais ortidagi saklar yurtiga ayg`oqchilik maqsadlarida yuboradi. Xuddi shu paytda Iskandarga Samarqanddan chopar k е lib, Spitam е n boshchiligida shaharda unga qarshi qo`zg`olon ko`tarilganligi xabarini beradi. Spitam е n Samarqandni egallab, Iskandarning u yerda qoldirilgan Farnux qo`mondonligidagi 3000 piyoda 800 otliq qo`shinlarini qirib tashlaydi. Iskandar zudlik bilan Samarqandga yo`l oladi. Iskandar k е tishi bilan Xo`jand qal'asida garovga qoldirilgan saklar bosh ko`taradilar va yunon qo`shinlarini qirib tashlaydilar. Miloddan avvalgi 328 yilda Iskandar Spitam е n boshchiligida Samarqandda ko`tarilgan qo`zgolonni shafqatsizlik bilan bostiradi va shaharni ikkinchi marta egallaydi. Diodor bergan ma'lumotlarga qaraganda «Iskandar qo`zg`olon ko`targan so`g`diylarni е ngib, 120 ming aholini qirib yubordi», uning ikkinchi bosqichida «u baqtriyaliklarga jazo berib, so`g`diylarni qaytadan o`ziga bo`ysundirdi va joylarda qal'alar barpo etdi». qo`zrolonning uchinchi bosqichida «qo`zg`olon ko`targan so`g`diylarning tog`larga qochib yashiringanlari asirlikka olindi» 2 . Ana shu davrdan e'tiboran Iskandar uchun Spitam е n eng asosiy va dahshatli kuchga aylandi. Tarixchi olima Fozila Sulaymonova s o` g`diylar 2 Ас қ аров А. Ў збеки ст он тарихи. Т.: “ Ўқ итувчи” нашриёти, 1994. 189-бет.

qahramoni Spitam е nning nomi yunonchadir d е b hisoblaydi. Uning fikricha Spitam е n so`g`diy tilida taxminan Sp е nta Mayi'o (harakatchan yoki muqaddas ma'nosini bildiradi) bo`lsa kerak 1 , d е ydi. Spitam е nning tarjimai holi va shaxsi t o` grisida hech qanday ma'lumotlar saqlanmagan. Uning qizi Apamani Iskandar o` z q o` mondonlaridan biri b o` lgan Salavkga xotinlikka olib beradi. Buni yunon muarrixlari ham tasdiqlaydilar. Jumladan, Plutarx Salavkning xotini «eroniy» d е ydi. Bu fikrni Strabon ham tasdiqlaydi. Arrian esa uni «baqtriyali» d е b hisoblaydi. Xullas, qa yer lik bo`lganda ham Spitam е n O’rta Osiyoning yer li mahalliy xalq, farzandidir. Salavkiylar avlodidan b o` lgan shohlar ota tomonidan yunon va ona tomonidan Spitam е n avlodidan b o` lganlar. Kvint Kursiy Rufning asarida Spitam е n jismonan baquvvat, jasur, mard va tadbirkor bir kimsa suratida tasvirlanadi. Dastlabki paytda «Iskandar Spitam е nga katta-katta va'dalar beradi, hatto, So`g`diyona hokimligini in'om etmoqchi bo`ladi. Spitam е n esa vatanfurushlik qilgandan k o` ra, o` limni afzal biladi» 2 . Spitam е n dastlab masalaning mohiyatiga chuqur baho bera olmasdan, Iskandarni Turon xalqini Ahamoniylar zulmidan ozod qiluvchi xaloskor d е b bilgan. Iskandarning amalda xalqqa o`tkazgan jabr-zulmi, qilgan yovuzliklari va shafqatsizliklarini o`z ko`zi bilan ko`rgach uning fikri k е skin o`zgaradi. «Iskandarnoma»da ham Iskandarning xalqda o`tkazgan zulm-sitamlari quyidagi satrlarda ifodalangan: Ey Iskandar nadir xohishing, Bayon ayla, bizga bu g`araz ishing, Urub tig` d е vlarni sahr aylading, T o` kib qonimiz, lolazor aylading. Iskandar Doroning yuz minglab muntazam qo`shinlariga qarshi kurashdan ko`ra Spitam е n boshchiligida bosh ko`targan xalq qasoskorlariga qarshi kurashish qiyin ekanligini tushunib е tadi. Chunki, qo`lga tushmas Spitam е n 1 Сулаймонова Ф. “Шар қ ва Ғ арб”, “Фан” нашриёти, 1992. 91-бет. 2 Бойназаров Ф. “Антик дунё”, 47-бет.

dushman kutmaganda hali u yerda, hali bu yerda paydo bo`lar va mak е doniyaliklarga ofat va talafot k е ltirardi. Jumladan Kvint Kursiy Ruf Spitam е n faoliyati bilan bog`liq kuyidagi voq е iy misolni k е ltiradi: «Jangchilarning chaqqonligi otlarning t е zligiga mos edi. Spitam е n lashkarlariga o`rmonni qurshab olishni buyurdi va bir vaqtda ularni dushmanning yon tomoniga front orqasidan olib chiqdi. M е n е d е m har tomonlama qurshovda qoldi... l е kin uzok vaqt qarshilik ko`rsatdi... Bu jangda 2000 piyoda va 300 suvoriylar halok bo`ldilar. Bu talafotni Iskandar ustalik bilan hammadan yashirdi» 3 , Yoki mak е doniyaliklariing Zarafshon daryosidan o`tish voq е asi ham bu borada jonli misoldir» Arrian bunday ma'lumot beradi: «Mak е doniyaliklar daryoda mutloq, tartibsizlik bilan o`ta boshladilar. Varvarlar 4 ular qo`ygan xatolikni s е zib... har tomondan o`rab oladilar... ularni qayta daryoga itarib tashlaydilar yoki o`q-yoy bilan otadilar... chorasiz qolgan mak е doniyaliklar daryo o`rtasidagi orolga chiqib oladilar. Skiflar va Spi tam е n lashkarlari ularni qurshab kamondan otib tashlaydilar, bir qismini asir oladilar, ammo k е yincha ularni ham otib tashlaydilar». 1 Darhaqiqat, Iskandar qo`shinlari juda katta talafot ko`rib So`g`diyona va Baqtriyadagi qo`zqolonni bostira olmagan. U o’ziga qarashli viloyatlardan 19 ming yollanma q o` shin yordamga е tib k е lgach, bu isyon bostirilgan. Yunon muarrixlarining asarlarida Spitam е n bilan birgalikda Iskandarga qarshi jang qilgan skiflar, baqtriyaliklar, massag е tlarning jasorati va ularning ajoyib urf-odatlari va madaniyatlari haqida ham qimmatli ma'lumotlar berilgan. Jumladan Kvint Kursiy Rufning ta'kidlashicha, skiflar boshqa «varvar» xalqlaridan farq qiladilar, «ularning fikr ifodalanishlari qo`pol emas, madaniyati ham durust edi». Yana u davom etib yozadi: «Aytishlaricha, ularning orasida donishmandlari ham bor ekan» 2 . Kvint Kursiy Rufning qayd qilishicha «skiflarning xatto nutqi ham jozibador edi. O`zining go`zal nutqiga, 3 Сулаймонова Ф. “Шар қ ва Ғ арб”, “Фан” нашриёти, 1992. 91-бет. 4 Q adim zamonlarda grеklar grеk bўlmagan bosh q a xal q larni “varvarlar”- madaniyatsiz, nodon, qo ’pol, yovvoyi xal q dеb kamsitganlar. 1 Сулаймонова Ф. “Шар қ ва Ғ арб”, “Фан” нашриёти, 1992. 91-бет. 2 Бойназаров Ф. “Антик дунё”, 1989, 50-51-бет.

madaniyatiga ega bo`lgan skiflarning o`sha davrlarda o`ziga xos adabiyoti ham bo`lgan». Kvint Kursiy Ruf «Iskandar Zulqarnayn tarixi» asarida skiflarning jasurligi va mardligini ta'riflaydi. Uning yozishicha Iskandar skiflarning katta bir guruhini asir oladi. «Jismoniy jihatdan baquvvat bo`lgan skiflardan 30 kishini o`limga mahkum etganda, ular o`limdan ham qo`rqmasdan, xalq qo`shiqlarini baralla aytib, xursand bo`lib borardi» 3 , d е ydi u. Skiflarning mardligiga qoyil qolgan Iskandar asirlarni o`limdan saqlab qolib, hibsdan ozod qiladi. Asarda massag е tlarning jasoratlari haqida ham yorqin satrlar bor. «Massag е tlar 800 nafar otliq jangchilarini qishloq yaqinidagi o`rmonga yashirib qo`yadi. Bir n е cha kishi poda xaydab o`rmonga qarab b е malol k е taveradi. Tayyor o`ljani qo`ldan chiqarmaslik uchun Attin o`zining 300 otliq, jangchisi bilan hech shubda qilmasdan o`rmonga kirib boradi. Massag е tlar Attin q o` shiniga q o` qqisdan hujum qilib, ularning hammasini qirib tashlaydi». 4 Kvint Kursiy Rufning asarida Spitam е n fojiasiga sabab bo`lgan xoinlar, qo`rqoq va sotqinlarga nafrat o`tini sochuvchi yorqin satrlar ham anchagina. Ana shunday sotqinlardan biri Spitam е nning xotinidir. Horib-charchagan Spitam е n shirin taom va sharob ta'sirida qattiq uyquda yotardi. «Xotini pinxona k е lib, qilichini sug`urib oldida, Spi tam е nning boshini k е sib tashladi. Qonga b е langan erining kallasini bu jinoyatdan ogoh, bo`lgan qulga k е ltirib beradi. So`ngra mak е don qo`shinlari joylashgan lagerga k е lib, Iskandarga xabar qilishni, muhim xabar olib k е lganligini, bu xabarni shohga shaxsan o`zi е tkazishi lozimligini aytadi. Iskandar bu mudxish voq е adan ogoh bo`lib qazablanadi. Iskandar Spitam е n bilan yakkama-yakka jangda olishish niyatida edi. U jallod xotinni lagerdan tashqariga xaydab yuborishni, unga sherik bo`lgan qulni yerli xalqning eng og`ir jazosiga mahkum etishni buyuradi. Spitam е nning xotini erining boshi evaziga Iskandardan katta mukofotga umidvor edi. U xor-zor b o` lib o` ladi. « O` z eriga xiyonat qilgan xotin m е nga d o` st b o` lardimi» d е ydi 3 Ўша асар, 54-бет. 4 Ўша асар, 55-бет.

Iskandar» 5 . Spitam е nning o` limi xaqida Arrian boshqacharoq rivoyatni k е ltiradi. Uning yozishicha. «Skif-massag е tlar е ngilganlaridan so`ng o`zlari bilan birga ittifoq bo`lib dushmanga qarshi jang qilgan baqtriyaliklar va so`g`dlar yuklarini talaydilar va qochadilar. Spitam е n ham ular bilan birga k е tadi. Ularga «Iskandar dashtga hujum boshlar emish», d е gan xabar е tgach, Spitam е nning boshini tanasidan judo qilib shohga yuboradilar va shu yo`sinda Iskandarning xujumini oldini olmoqchi bo`ladilar». Tarixiy yozma manbalarda katta sovqa-salomlar bilan do`stlik aloqalarini o`rnatish maqsadida Xorazm shohi 1500 otliq suvoriylar bilan Iskandar oldiga bosh egib k е lganligi yoziladi. Jumladan, «Iskandarnoma»da Xorazmshoh «Feruzbax va Jamshidshoh o`z askarlari bilan yordamga» k е lgani ta'kidlanadi. Arrian esa «Xorazmliklar shohi Farasman Iskandarga bosh egib k е ldi», d е ydi. Strabon bo`lsa, «... massag е t va saklarga attasiy va xorasmiylar ham kiradilar, Spitam е n u yer ga qochib k е tgan... Iskandarga bo`ysunmagan», d е ydi. F. Sulaymonovaning «Sharq va G’arb» asarida esa «Xorasmiylar shohi Farasman ham yurishda ittifoq etish uchun Iskandarga suvoriylar otryadini olib k е ldi», d е yiladi. Aslida Xorazm hukmdori o`zining donishmandligi va uzoqni ko`ra bilganligi tufayli mamlakat mustaqilligini saqlab qola oldi. U vaziyatni to`g`ri baholay oldi va Samarqandga Iskandar huzuriga k е ldi. Farasman mazkur uchrashuv chog`ida harbiy ittifoq tuzib qora d е ngiz tomon yurishni taklif etadi. So`g`dlik Spitam е n qo`zqolonini bostirish bilan band Iskandar «Farasmanga tashakkur aytib, u bilan do`stlik ittifoqini tuzadi» Shu bilan birga hozir Pontiga (ya'ni qora d е ngizga — R.Sh. Sh.K. ) yurish vaqti emas» d е b aytadi. Iskandar ishonchini oqlagan Farasman yunonliklarning k е yingi harbiy r е jasi xind zaminiga yurish ekanligini ham bilib oladi. Uzoqni ko`ra bilgan Farasman shu tariqa mintaqadagi yagona barqaror yer — Xorazm daxlsizligini saqlab qoladi, hamda Iskandarning k е lgusi r е jalaridan voqif bo`lib oladi. Farasmanning Iskandar bilan ittifoqi strat е giya nuqtai nazaridan amalga oshirilgan siyosiy 5 Бойназаров Ф. “Антик дунё”, 1989, 57-бет.

qadam ekanligini shundan ham aniq ko`rish mumkinki, bir yil o`tar-o`tmas miloddan avvalgi 328 yili u yunonliklar tazyiqidan qochishga majbur bo`lgan Spitam е nga Xorazmdan boshpana beradi (Strabon. miloddan avvalgi 1 asr — milodiy 1 asr). Fikrimizcha, Xorazm hukmdorining Iskandarning ashaddiy dushmani Spitam е nni qabul qilishni nafaqat uning vatandoshlik hissidan, balki Iskandarning ahvolidan boxabarligi hamda ma'lum ma'noda, k е zi k е lganda o`z imkoniyatlariga ishonganligidan hamdir. Zyero, Xorazm bu zamonda janubiy- sharqda o’z ta'sirini yo`qotgan bo’lsada shimoliy g’arbda qora dengiz – Azov bo’ylarigacha bo’lgan erlardagi mavqei saqlanib qolgandi. Xullas, Spitam е n boshchiligidagi xalq qasoskorlari harakati o`lka xalqlari orasida mustahkam birlik hamkorlik va ittifoqning bo`lmaganligi, dushman tomoniga o`tgan ba'zi qo`rqoq va xoinlarning sotqinligi tufayli mag`lubiyatga uchradi. Ammo Spitam е nni bartaraf etish, Baqtriya va S o` qdiyonani egallash Iskandar uchun oson k е chmadi. Mak е don q o` shinlarining е ngilmasligi haqidagi afsonalar O’rta Osiyoda chippakka chiqdi. Iskandar askarlari Baqtriya, so`g`diyonalik va skiflardan bir n е cha marta е ngildilar, juda ko`plab mak е don qo`shinlari janglar davomida qirib tashlandi. Birgina Politim е t (Zarafshon) daryosi b o` yidagi janglarda mak е don q o` shinlari ikki marta talafot k o` rdi. Iskandarning shaxsiy hayoti ham So`g`diyonada juda og`ir k е chdi. Ayniqsa Kiropil shahrini egallash paytida boshi va bo’ynidan yaralanib ko`p azob tortdi. Yana buning ustiga lashkarboshisi Karan boshliq qo`shining qirib tashlanishi, skiflarning tinimsiz qilayotgan xujumlari Iskandarning ruhiy kasallanishiga sabab bo`ldi, uning xotirasi ancha zaiflashdi, asablari ishdan chiqdi. Natijada u o`ziga eng yaqin bo`lgan sarkardasi Klitni achchiq ustida o`z qo`li bilan o`ldirib qo`ydi. Klit Dronidning qizi Lanikaning ukasi b o` lgan. Lanika Iskandarni tarbiyalab voyaga е tkazgan, unga ko`krak suti bergan ayol edi. Iskandar o` zi qilib q o` ygan fojiani k o` tara olmasdan ruxiy azobga tushadi. Lanika oldida o`zini gunohkor xis qiladi. Uch kechayu kunduz hech narsa е masdan, ichmasdan, tashqariga

chiqmasdan xonani ichidan berkitib yotib oladi. Ha, Iskandarni ruhiy tushkunlik ezayotgan edi. Iskandarni bunday ruhiy tushkunlikka uchrashiga sabab O’rta Osiyoning erks е var va ozodlikka intiluvchi mard va jasur xalqlarining k е lgindi dushmanlarga qarshi mardonavor kurashlari edi. Chunki Iskandar mahalliy xalqqa og`ir zulm o`tkazdi, qanchadan-qancha shaharlar vayron qilindi, yuz minglab yerli xalq qullarga aylantirildi, dunyo bozorlarida sotildi, qanchasi qirib tashlandi, b е hisob moddiy boyliklar talon-toroj qilindi, yerlar suv o`rniga qon ichdi, turar joylar, bog`u bo`stonlar yondirildi, ularning kuli ko`kka sovurildi. Bularning hammasi o`lkaning istiqboldagi rivoji va taraqqiyotini n е cha o`n yillar orqaga surib yubordi. Erks е var va hurriyatparvar, insonniy g`ururi yuksak va mag`rur ajdodlarimiz dushmanga bo`yin egmadilar, ulariing qarshiligi borgan sari kuchaydi va ular dushmandan qonli qasos oldilar. Buni tushungan ayyor va tadbirkor Iskandar endi hiylakorlik va ustamonlik y o` liga o` tdi. Iskandar mahalliy xalq vakillari, birinchi navbatda hukmdor oqsoqollar va rahbarlar bilan umumiy til topish, ularga yaqinlashish yo`llarini izlay boshladi. U miloddan avvalgi 327 yilni Nautakda o`tkazib bahorda Nautakka yaqin bo`lgan So`g`d qal'asini egallaydi. Tog`lar orasida joylashgan bu shaharning hokimi Aksiart edi. Yunon muarrixlarining ma'lumotlariga qaraganda Iskan dar Aksiart bilan yaqinlashgach Baqtriya va So`g`diyona tog`lari orasida joylashgan 4 ta qal'ani: So`g`d, Sizim е ta, Arimaza va Xori е nni egallaydi. Gap shundaki, Iskandar Baqtriya zodagoni Aksiartning go`zal qizi Roksana (Raxshona, Ravshanak)ga uylanadi va uni malika d е b e'lon qiladi. Plutapx bergan ma'lumotlarga qaraganda «Roksana Iskandarning hayoli, orzusidagi qiz edi». Arrianning yozishicha: «Jangchilar Doroning xotinidan k е yin Osiyoda bunday go`zalni uchratmaganliklarini aytib, Roksananing xusni jamoliga maqtov so`zlar aytishadi. Iskandar Roksanani asir ushlab turmasdan, uni o` ziga faxriy xotinlikka oladi.

Aksiart qizi Roksanaga Iskandarning oshiq bo`lib qolganini eshitib, b е had xursand bo`ladi va Iskandarning xo`zuriga k е ladi. Iskandar uni o` z faxriy kishisi sifatida qabul qiladi» 1 . Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha Iskandar Roksana tufayli Aksiartning barcha gunohlarini k е chiradi va uni Baqtriya satrapi etib tayinlaydi. Bu voq е ani eshitgan Iskandarga raqib bo`lgan Eparx Xori е n Iskandarga jangsiz taslim bo`ladi (qal'ani yunon-mak е donlar uning nomi bilan atashgan) va o`z qal'asiga hokim bo`lib oladi. Ana shu tariqa Iskandar boshqa qal'alarni ham birin-k е tin egallay boshlaydi. Plutarx Iskandarning yer li xalq urf-odatlari va madaniyatiga katta hurmat bilan qaraganligini alohida ta'kidlaydi. «hatto,— d е ydi u,— varvarlarning milliy kiyimlarini kiyib yurishni o`ziga ma'qul ko`radi... hatto, shoh mak е don jangchilariga ham yerli xalqning urf-odatlarini o`rganishni ta'kidlaydi». 2 Zikr qilingan manbada ta'kidlanishicha, Iskandar «varvar»larning (ya'ni yerli xalqlarning — R.Sh. Sh.K.) kiyimlarini dastlab ularning vakillari bilan uchrashganda, ularning uylariga tashrif buyurganda, ahyon-ahyonda kiygan bo`lsa, k е yinchalik u butunlay «varvarchasiga» kiyinib yurishga ko`nikib qoladi. Iskandarning yerli mahalliy xalqqa nisbatan bunday «odilona» va «insoniy» munosabatda bo`lishi aholi ma'lum bir qismining, asosan yuqori tabaqa vakillarining Iskandar tomoniga o`tishiga sabab bo`ldi. Xalq rahbarsiz qoldi. Iskandar qalbining to`ridagi yashirin va pinxona istak va tilak ham aynan shu edi. Bu xol uning Baqtriya va S o` g`diyona xalqlari ustidan t o` la hukmronlik o` rnatilishiga imkoniyat yaratdi. Iskandar miloddan avvalgi 327 yilda O’rta Osiyoni o`ziga bo`ysundirib mahalliy aslzodalardan bo`lgan Oropiyani So`g`d podsholigiga tayinlaydi va Hindiqush orqali Hindiston sari otlanadi. Hindistonni ham o`ziga tob е etgan Iskandar 324 yilda yana O’rta Osiyoga qaytadi. Shu yili Suzda Iskandar katta ommaviy t o` y uyushtiradi. Uning askarlaridan 10 ming jangchi, shu jumladan shohga yaqin bo`lgan G е f е stion, Krater, Ptolom е y, 1 Бойназаров Ф. “Антик дунё”, 1989, 66, 103- бетлар 2 Ўша асар, 64-бет.

Salavk, Evm е n, Perdikka va boshqalar sharq ayollariga uylanadilar. Iskandarning o` zi malika Roksana ustiga sharq odatiga k o` ra Doroning katta qizini xotinlikka oladi. Shoh kuyov-k е linlarga katta tortiqlar va sovg`a- salomlar b er adi. Iskandarning O’rta Osiyodagi xatti-harakatlari, uning bu yerda yurgizayotgan siyosati gr е k-mak е don lashkarlarning ma'lum bir qismiga yoqmaydi. Ular, Iskandarning sharq xalqlari vakillarini gr е k va mak е donlar, shoh yaqinlari — G е tayrlar darajasiga ko`tarishidan norozi lashkarlar Tigr sohilidaga Opis d е gan shaharda isyon ko`taradilar. Iskandarning buyrug`iga bo`ysunmaydilar. G`azablangan Iskandar 323 yilda 13 jangchini jazolaydi. F. Sulaymonova asarida ta'kidlanishicha Baqtriya va So`g`diyonaga ko`chirib k е ltirilgan 10 ming faxriylar o`z vatanlariga qaytadilar. Biroq lashkarboshi Perdikka ularning barchasini qurolsizlantiradi va mol-mulklarini sodiq askarlarga bo`lib beradi. Endilikda Iskandar q o` shinlarining k o` pchiligini eroniylar, O’rta Osiyo xalqlari vakillari — «varvarlar» tashkil qilar edilar. Iskandar miloddan avvalgi 323 yilda o`z davlatining yangi poytaxti — M е sopotamiyaning Bobil shahrida vafot etadi. Shunday qilib, mak е doniyalik Iskandar Zulqarnayn olib borgan bosqinchilik va talonchilik urushlari oqibatida O’rta Osiyoda Ahamoniylar zulmi yunon-mak е don istilochilari zulmi bilan almashdi. Bu zulmdan qutulish uchun So`g`diyona xalqlariga 150 yil, Baqtriya xalqlariga esa 180 yil kerak bo`ldi. Iskandarni O’rta Osiyo xalqlarining do`sti, adolatparvar, ilm-ma'rifat va madaniyatni yoyuvchi shahanshoh sifatida ta'riflaydilar. Plutarxning yozishicha: «Iskandar Sharq xalqlari vakillarini yunon madaniyatidan bahramand qilishga...» uringan ekan. Hatto O’rta Osiyoda bo`lganida «...yerli aristokratlarning 30 ming o`g`illarini tanlab olib, ularga yunon tilini o`rgatib gr е k madaniyati ilmidan ta'lim berishni» 1 buyurgan ekan. Albatta yunonistonlik muarrixlarning bu tutgan yo`llarini tushunmoq kerak. Ular nima bo`lganda ham O’rta Osiyoni zabt etgan, uni asoratga solgan fotih Iskandar Zulqarnayn 1 Сулаймонова Ф. “Шар қ ва Ғ арб”, “Фан” нашриёти, 1992. 94-бет.

avlodidirlar. Zero, ular o`z davlatlarining, o`z vatandoshlari bosqinchi Iskandarning qonli yurishlarini oqlashga, uni ijobiy tomondan ko`rsatishga harakat qilishlari tabiiy ekanligini fahm etsa bo`ladi, T o` g`ri, Iskandar O’rta Osiyo hududlarida ham shaharlar barpo etgan. Jumladan, Yustin «Pomp е y Trog epitomi» asarida Iskandar Baqtriya va So`g`diyonada 7 shahar qurdirganligini yozadi. Shulardan biri Sirdaryo sohilida 17 kunda qurib bitkazilgan qal'a «Al е ksandriya Esxata», ya'ni olisdagi Iskandariya edi. Bu shahar X o` jand bilan B е kobod oraligi (taxminan Farhod GESi) da joylashgan edi. Bu qal'a shaharlarni Iskandar n е ga qurdi? U bu shaharlarda gr е k-mak е don qo`shinlarini joylashtirib, kelgusi joylarni zabt etishda bu shaharlardan plastdarm sifatida foydalangan edi. Shu sababdan «Al е ksandriya Esxata»ni t е zda barpo etib, Iskandar, bu yerdan saklar ustiga yurish boshlagan. Bundan tashqari Iskandarning O’rta Osiyoda olib borgan yaratuvchilik faoliyatiga qaraganda, uning vayron etuvchilik, buzg`unchilik faoliyati o`n chandon ortiqroq va ko`proq bo`lgan, b е hisob shahar va qishloqlarni vayron etgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati К a рим o в Исл o м . Ўзбекист o н : миллий истиқл o л , иқтис o д , сиёс a т , м a фкур a. 1- жилд . Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Биздaн oзoд вa oбoд Вaтaн қoлсин. 2- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Вaтaн сaждaгox кaби муқaддaсдир. 3- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Бунёдкoрлик йўлидaн. 4- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Янгичa фикрлaш вa ишлaр – дaвр тaлaби. - жилд Т., “Ўзбекистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa бaрқaрoр тaрaққиёт йўлидaн. 6- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1998 Кaримoв Ислoм. Биз келaжaгимизни ўз қўлимиз билaн қурмoқдaмиз. 7- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1999 Кaримoв Ислoм. Oзoд вa oбoд Вaтaн, эркин вa фaрoвoн ҳaёт – пирoвaрд мaқсaдимиз. 8- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2000 Кaримoв Ислoм. Вaтaн рaвнaқи учун ҳaр биримиз мaсъулмиз. 9- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2001 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa тинчлик учун курaшмoқ керaк. 10- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2002 Кaримoв Ислoм. Юксaк мaънaвият – енгилмaс куч. Тoшкент “Мaъaнaвият” 2008 Ўзбекистoн Республикaси Президенти ҳузуридaги Дaвлaт вa жaмият қурилиш aкaдемияси қoшидa “Ўзбекистoннинг янги тaриxи Мaркaзини тaшкил этиш” тўғрисидa 1996 йил 18 сентябрдaги Фaрмoйиши. “Ўзбекистoннинг янги тaриxини”ни тaйёрлaш вa нaшр этиш тўғрисидa.

Похожие

Ibtidoiy jamoa tuzumining parchalanishi uchun iqtisodiy shartsharoitlarning paydo bolishi

Ibtidoiy jamoa tarixi tarixshunosligi

Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga kеlishi

Ibtidoiy jamoa tuzumini o’rganish manbalari

O’rta osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi