Fransuz inqilobining Respublika kalendari - История - Рефераты

Fransuz inqilobining Respublika kalendari

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Fransuz inqilobining Respublika kalendari Jaxon mamlakatlarining iqtisodiy jixatdan tobora rivojlanib yangi ijtimoiy munosabatlar vujudga kelgan sari, haftalar bilan oylar va choraklar о`rtasidagi nisbat notо`gri bо`lib, amaldagi о`zgarib turuvchi, nomukammal Yuliy kalendari tuzilishining noqulayligi tobora kо`proq sezilishi natijasida XVIII asrning oxirlaridayoq Fransiyada islohot о`tkazishga о`rinib kо`rildi. 1793 yilda amalga oshirilgan Fransiya inqilobi davrida kalendarni islox etish xalq ta`limi qо`mitasi zimmasiga yuklandi. Yangi kalendarning bosh ijodkori milliy inqilobiy Konvent deputati Rom Jilber edi. Kalendar umuman olganda Korollikdan boshlangan eski yil hisobini y о `kka chiqardi. Rom Jilber ta`kidlaganidek: “1564 yilga qadar Fransiyada yil pasxadan boshlangan. Qattiqq о `l va aqlsiz korol Karl IX varfolomey qatlini о `tkazishni buyurib, о `z xoxishiga k о `ra xech qanday asossiz yil boshlanishini 1-yanvardan belgiladi. Bu yil vaqtiga ham, burjiy k о `rsatkichlarga ham, tarixiy yilnomalarga ham muvofiq kelmas edi”. 1793 yilda Fransiya inqilobining “Respublika kalendari” joriy etildi. Qadimgi Misr kalendaridagi kabi, bu kalendarda ham yil 12 oydan va har oy 30 kundan iborat b о `lib, oylar hafta о `rniga uchta dekadaga b о `lingan hamda yil oxirida besh yoki olti k о `shimcha kun k о `shilgan edi. Rom oylarni inqilob voqealari bilan atadi (respublika oyi, birlik oyi, d о `stlik, ozodlik, tenglik oy iva x.k.). Yetti kunlik hafta bekor qilinib, о `n kunlik dekada bilan almashtirildi. Oyni – 3 dekadaga b о `ldi. U dekada kunlarini mexnat qurollari (omoch, kompas), yoki urush va inqilob qurollari (pushka), yoki inqilob ramzlari (tamga, kizil kalpoq) nomlari bilan atashni taklif qildi. О `ninchi kun dam olish kuni deb ataldi. Qo`shimcha kunlar ham shunday: ishlab chiqarish, mukofotlash, kardoshlik, keksalik, oltinchi kun esa – olimpiada musobakalari kuniga bag`ishladi. Yilning boshlanishi 1-yanvar о `rniga Parij vaqti bilan kuzgi kun-tun tengligi davriga t о `gri keladigan yarim kechasiga belgilangan edi. Kuzgi kun-tun tengligining astronomik xolati kalendar ifodasida yillar b о `yicha yondosh sanalar

doirasida о `zgarib turadi, shu sababli yangi yilning boshlanish kuni о `zgaradigan b о `ldi va har yil uchun aloxida belgilandi. Konvent bir qancha о `zgartirishlar bilan yangi respublika kalendarini joriy etdi. Oy va kunlarning nomlanishi qabul qilinmadi. Ularning sonlar b о `yicha k о `rsatkichi saqlab qolindi. Bu xol noqulaylik tugdirishi bilan birga, yil mobaynida kalendar sanalarining о `rni almashuviga, voqealarning vaqt jixatidan aniq hisobga olinishi buzilishiga sabab b о `ldi. Bunda kabisa yillarining Grigoriy tizimi ham buzildi. Oy va yil hisobi respublika e`lon qilingan kundan – 1792 yil 22 sentabrdan olib borila boshlandi. Bu kun о `sha yili kuzgi kun-tun tengligi kuniga tasodifan t о `gri kelib qoldi. (22 sentabr 1792 yil, soat 9 dan 10 daqiqa о `tganda). 1-yanvar yangi yil bekor qilinib, uni bayram qilish kattik takiklandi. Shu kuni pochta orqali j о `natilgan xatlar, xatto bayram tabrigi emasmikan deb ochib о `qildi. Yangi yil 22 sentabrga yaqinroq kunga keltirildi. Doimiy yangi yil respublika kalendarida belgilanmadi. Bu kalendarni t о `grilash extiyoji Konvent qabul qilgan davrdayoq tug`ilgan edi. Oy va kunlarning yangicha nomlanishini sobik aktyor va shoir Fabr de Eglantin Konventga takdim etdi. Oylar yangi nom bilan ataldi, bu nomlanish Fransiya tabiiy sharoitiga muvofiq edi: Kuz oylari. 1. Vandemyer – uzum uzish. 2.Bryumer – tumanli. 3.Frimer – izgirinli. Qish oylari. 1.Nivoz – korli. 2.Plyuviz – yomgirli. 3.Ventoz – shamolli. Baxor oylari.

1.Jerminal – о `nib chiqishh. 2.Floreal – gullash . 3.Prerial – k о `klamzor. Yoz oylari. 1.Messidor – dala. 2.Termidor – issik. 3.Fryuktidor – mevali. Bu oylar amaldagi Kalendarning hamma tomondan qabul qilingan oylariga t о `gri kelmadi, chunki ular taxminan bir dekadaga surilgan edi. Kalendar k о `proq qishloq x о `jalik ishlariga asoslangan, dehqonchilik harakterida edi. S о `ngi “respublika kalendari” quyidagicha k о `rinishda edi: yil 12 oy 30 kun b о `yicha b о `lindi. Yil oxirida 12-oyga oddiy yilda 5 q о `shimcha kun va kabisa yiliga 6 q о `shimcha kun q о `shildi. Yana bir qancha yangiliklar kiritildi. Konvent dekretiga muvofiq Parij vaqti b о `yicha yarim tunda t о `gri keluvchi kuzgi teng kunlik yil boshi hisoblandi. Shunday qilib, yilning boshlanishiga har doim aniq astronomik hisob asos qilib olindi. Yilning uzunligi 365 yoki 366 kundan iborat b о `ldi. Bunday hisob shunga olib keldiki, k о `shimcha kun t о `rt yilda bir marta, yoki besh yilda bir marta kiritildi. Bunday k о `shimcha kiritish tizimini 1074 yildayoq fors astronomi Umar Xayyom taklif etgan edi. Respublika kalendari Fransiyada rasmiy ravishda inqilob dekreti bilan 14 yilga yaqin, 25 oqtabr 1793 yildan – 1 yanvar 1806 yilgacha, Napoleon bekor kilgunga qadar amal qildi. 1871 yil Ikkinchi imperiya kulashi bilan “Xalq mudofaasi Xukumati” “respublika kalendari”ni joriy etdi. Ma`lumki Parij Kommunasi 72 kun – 1871 yilning 18 martidan 28 mayig`acha yashab, u kulashi bilan Fransiyada yana Grigoriy kalendari joriy etildi. Mavzu:Muchal yil hisobi. Inson aql-zakovati tufayli bunyod b о `lib, unga barcha davrlarda xizmat qilib kelayotgan ixtirolardan biri – muchal yil hisobidir. Sharq xalqlari muchal yil

hisobiga qadimdan amal qilib keladi. Muchal yil hisobining moxiyati, tarqalishi, k о `llanishi, qaysi xayvonlarga k о `proq siginilishiga qarab turli xayvonlar nomi bilan ataladi. Yillar uchun nomi olingan xayvonlarga xos b о `lgan xususiyatlarga k о `ra har bir yilni biror xikmat, xosiyat yoki xosiyatsizlik bilan bog`lash, muchaldan-muchalga о `tish chegarasini, ya`ni har bir muchal davri boshlanishini xatarli hisoblash kabi aqidalar mavjud. Ajdodlardan avlodlarga umrboqiy meros b о `lib qolgan muchal yil hisobi usuli xanuz о `z ahamiyatini y о `kotgan emas. U turmushda mudom k о `llab kelinmoqda. Yil hisoblashning bu usuli haqidagi ma`lumotlarni, uning yoddan k о `tarilayotgan ayrim jixatlarini vaqti-vaqti bilan esga solib, xotirada tiklab borilsa, foydadan xoli b о `lmaydi. Shu bois, uning kam yoritilgan ayrim tomonlariga oid ba`zi fikr- muloxazalarni bu masala bilan qiziquvchilarning dikkatiga xavola qilish ayni muddaodir. Avvalo, muchal о `zi nima, degan savolga birgalikda javob izlab k о `raylik. Muchal s о `zi bir qator turkiy tillarning lugat boyligida mavjud b о `lgan k о `p ma`noli mucha oti mucha fe`li bilan о `zakdoshdir. Masalan, kirgiz tilidagi much о ` – tug`ilgan yiliga yetmoq ( о `n uchund о ` much о `du, andan keyin kuch о `du – о `n uchida yiliga yetdi, undan keyin kuch oldi) fe`lidan xosil b о `lib, quyidagi uch ma`noda q о `llaniladi: 1. Har bir yili bir xayvon nomi bilan ataluvchi о `n ikki yillik davr; 2. О `n ikki yillik bilan ataluvchi har bir yilning nomi; 3. Tavallud sanasi, tug`ilgan yil. Bunda yosh yil t о `lganda emas (Hozirgidagi kabi), balki muchal davri muddatiga yetganda nishonlangan. Odamlar о `zlarining, ota-onalarining, boshqa oila a`zolarining, shuningdek, mashxur Kishilarning muchal yillarini esda saqlashgan. Muchal orqali yosh va yil surishtirilgan b о `lib, о `tgan muxim voqea- xodisalar sanasi aniqlangan. Bu an`ana turkiy Xalqlarda, ayniqsa keksa avlod vakillari о `rtasida xanuz davom etib kelmoqda. Muchal faqat yil hisobini bilish uchungina о `ylab topilgan ermak b о `lmagani shubxasiz. U tabiat xodisalarini uzluksiz kuzatish natijasida, uning qonuniyatlarini chuqur о `rganish negizida qaror topgan tafakkur maxsulidir. Muchal yil hisobi davrining о `n, о `n besh yoki yig`irma emas, balki aynan о `n ikki yil qilib

olinishining о `zi ham bejiz emas k о `rinadi. Bunda magnit maydoni ta`sirida yuz berib, о `rtacha davomiyligi о `n bir yilga teng b о `lgan Quyosh aktivligi davrida uzluksiz takrorlanib turadigan, biri-birini takozo qiladigan xodisalarga bog`liq о `zgarishlar hisobga olinmaganmikan? Har bir muchal davrining boshi xatarli hisoblanishi, har bir yilga nisbat berilgan hikmatlilik, xosiyatlilik yoki bexikmatlilik, bexosiyatlik kabi belgilar Quyosh sistemasidagi davriy о `zgarishlar jarayonida takrorlanib turadigan xodisalarni kuzatish natijasida yuzaga kelgan ilmiy xulosa emasmikan?. Keyinchalik, davrlar о `tishi bilan ilmiyligi asta-sekin unutilib, oddiy aqidaga aylanib qolgan. Yilni о `n ikki xayvon nomi bilan atash odati va 12 yillik davr bilan vaqt hisoblash an`anasiga Qadimgi Xitoyda asos solingan. Agar Xitoyda astronomik kuzatishlar miloddan avvalgi II minginchi yillar о `rtasidan boshlanganligini e`tiborga olsak, muchal hisobiga asos solinganiga kamida 3,5 ming yil b о `ladi. Bu hisobni turkiy, m о `gul va eroniy xalqlar Sharqdan olgan, chunki muchalga t о `ng`iz va maymun kabi bu о `lkaga xos b о `lmagan xayvonlar kiritilganligi fikrimiz isbotidir, о `sha uzoq davrlarda mazkur xayvonlarning ajdodlari k о `chmanchi edi. T о `ng`iz bilan maymun esa k о `chmanchi Xalqlarning hayoti uchun xos emas. Qolaversa, xayvoniy davr bilan vaqt hisobi xitoylarda k о `chmanchilarga nisbatan ancha mukammal ishlab chiqilgan. Shunday qilib, muchal hisobini avvalo turkiy va m о `g`ul xalqlari о `zlashtirishgan. Saljuq turklari (XI-XII asrlar) va ayniqsa m о `gullar xukmronligi davrida (XIII-XIV asrlar) muchal hisobi Eron va Afgonistonda ham tarqalgan. Har bir xalq muchalning joriy b о `lishini о `z turmushi bilan bog`lab talkin qiladi. О `n birinchi asrning yetuk allomasi Maxmud Koshg`ariy о `zining mashxur “Devonu lugotit turk” nomli asarida muchal yilining turkiy nakli haqidagi quyidagicha rivoyatni keltiradi: “Turk xoqonlaridan biri bundan bir necha yillar avvalgi urush tarixini о `rganmoqchi b о `libdi, shunda u urush b о `lib о `tgan yilni aniqlashda yanglishadi. Bu masala yuzasidan Xoqon kavmlari bilan kengashib, deydi. Biz bu tarixni aniqlashda qanchalik yanglishgan b о `lsak, bizdan keyin ham shunchalik yanglishadilar. Shunday b о `lgach, biz endi о `n ikki oy va osmondagi

о `n ikki burjga asoslanib, о `n ikki yilga ot qo`yishimiz kerak, toqi bizdan keyin yil hisobi shu yillarning aylanishiga qarab olinsin va bu narsa abadiy bir yodgorlik b о `lib qolsin. Qavmlari aytganingizdek b о `lsin, deyishibdi. Xoqon bir kuni ovga chiqibdi va odamlarga shamsiy xayvonlarni Ali daryosi tomon kuvishni buyuribdi. Odamlar ov qilib borib, xayvonlarni suv tomon xaydashibdi, shunda о `n ikki xayvon suvdan о `tibdi. О `n ikki yilni ana shu о `n ikki xayvon nomi bilan atashibdi. Eng oldin shichqon suvdan suzib о `tibdi. Shu sababli dastlabki yil uning nomi bilan shichqon yili deb, undan keyin suvdan kechib о `tgan xayvonlar nomi bilan keyingi yillar atalibdi”. Beruniy 1030 yillarda yozgan “Qonuni Mas`udiy” asarida aytadi: “Sharq axli – xitoylar va turklar о `z yillarini о `n ikkidan iborat davr tarzida tuzadilar va ularni xayvonlar nomlari bilan ataydilar hamda ma`lum tartibda joylashtiradilar. Lekin men bu davr istiloxiymi yoki quyosh va oyning harakatlari bilan aniqlanadigan biror miqdorlardan keltirib chiqarilganmi, ekanligini aniqlay olmadim”. Garchi Beruniy muchal hisobining asli sababini aniqlay olmagan b о `lsa ham, taxmini haqiqatga ancha yaqin turadi. Gar shundaki, bu 12 yillik xayvoniy davrga Mushtariy (Yupiter) ning Quyosh atrofida bitta t о `liq aylanishi uchun ketadigan muddat -12 yil qabul qilingan va har bir yilni ma`lum qayvon nomi bilan atalgan. Quyida bu muchal yillarining qadimgi turkcha, forscha va о `zbekcha nomlarini keltiramiz: № Turkc ha Fors cha О`zb ekcha Yillar 1 Kesh ku Mus h Sich q on 1900 12 24 36 48 60 72 84 96 2 008 2 Ut Gov H о`ki z 1901 13 25 37 49 61 73 85 97 0 9 3 Bars Pala ng Yо`lb ars 1902 14 26 38 50 62 74 86 98 1 0 4 Tavus hkan Har gо`sh Q uyo n 1903 15 27 39 51 63 75 87 99 1 1 5 Lu Nax Ajdar 1904 16 28 40 52 64 76 1

ang 88 2000 2 6 Yilan Mor Ilon 1905 17 29 41 53 65 77 89 01 1 3 7 Yune d Asp Ot 1906 18 30 42 54 66 78 90 02 1 4 8 Q о`y Gо`s fand Q о`y 1907 19 31 43 55 67 79 91 03 1 5 9 Siche n Ham duna May mun 1908 20 32 44 56 68 80 92 04 1 6 1 0 Daku k Mur g ` Tovu q 1909 21 33 45 57 69 81 93 05 1 7 1 1 It Sag It 1910 22 34 46 58 70 82 94 06 1 8 1 2 Tо`ng iz Xо` k Tо`n g ` iz 1911 23 35 47 59 71 83 95 07 1 9 Ulug`bekning yozishicha, turklar faqat shu sodda 12 xayvon davridan foydalanib bir kecha-kunduzni ham ana shu 12 xayvon nomi bilan ataluvchi 12 teng bо`lakka bо`lganlar. Ulug`bek turklar va xitoylar kecha-kunduzni yarim kechadan boshlaganliklarini ham qayd etadi. Agar milodiy yil 12 yillik muchal hisobiga taqsimlansa 2012 yilga qadar muchal davri 168 marta takrorlangan. Bu ma`lumotlar milodiy yilni muchal yiliga о`girish va odamning muchal yilini topishga kerak bо`ladi. Milodiy yildan muchal yilini chiqarish uchun quyidagi amallarni bajarish kerak: tug`ilgan yilga 9 soni (bu son muchalning birinchi yili bilan milodiy birinchi yil orasidagi farq) qо`shilib, yig`indi 12 ga bо`linadi. Bо`luv amalidan keyingi qoldiq son muchal hisobidagi 12 xayvon nomidan tartib bо`yicha qaysi biriga tо`g`ri kelsa, qidirilgan muchal yili о`sha bо`ladi. Masalan, 2011 yilda tug`ilganlarning muchali quyidagicha topiladi: 2012+9=2021:12=168 qoldiq – 4

4 soni muchal hisobida tartib bо`yicha quyon yiliga tо`g`ri keladi. Demak 2012 yilda tug`ilganlarning muchali ajdar bо`ladi (bu hisob 22 martdan keyin tug`ilganlar uchun, 22 martgacha tug`ilganlarning muchali esa quyon bо`ladi). О`tmish ajdodlarimiz muchal yilida shu yilni ifodalovchi xayvonning yil fasllari, olam tafakkuri, sayyoralar va burjlar boshqa yoritgichlarga nisbatan qanday nazarda (ya`ni qanday burchak ostida qarayotganiga ham katta ahamiyat berganlar.

Adabiyotlar ro`yxati: 1. K а rim о v I. А .Yukcak ma`naviyat-engilmas kuch.T.,2008. 2. K а rim о v I. А .O`zb е kist о nning o`z istiql о l v а t а r а qqiyot yo`li. T., 1992. 3. K а rim о v I. А .T а rixiy x о tir а siz k е l а j а k yo`q. T., 1998. 4. K а rim о v I. А .J а hon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. T., 2009. va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.,2010 .

Похожие

Yahudiylar kalendari

Grigoriy kalendari

Qadimgi Misr kalendari

Qadimgi Xorazm kalendari

Umar Xayyom kalendari