Fransiya, Angliyada uyg‘onish davr adabiyoti - История - Рефераты

Fransiya, Angliyada uyg‘onish davr adabiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

www.arxiv.uz Fr ansiya, Angliyada uyg‘onish d avr adabiyoti Reja 1. Farnsiya uyg‘onish davri adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Fransua Rable hayoti va ijodi. 3. Angliyada uyg‘onish davri adabiyotining paydo bo‘lishi. 4. Uilyam Shekspir asarlarining jahon adabiyotida tutgan o‘rni.

www.arxiv.uz XIV asr o‘rtalarida Italiyada paydo bo‘lgan uyg‘onish harakati XV asrning ikkinchi yarmida Yevropaning bir qancha yerlarida boshlanadi. XVI asrning boshlarida esa Frantsiyada vujudga keladi. Frantsuz Uyg‘onish davri adabiyotiga Italiya ma‘lum darajada ta‘sir ko‘rsatdi. Bu vaqtda frantsuz qiroli Frantsisk I Italiyaga harbiy yurish boshlagan Frantsuzlar Italiyaga gumanist yozuvchilar Dante, Petrorka va Bokachcho asarlarini olib kelib frantsuz tiliga tarjima qildiradilar XVI asrda yashab ijod etgan frantsuz Uyg‘onish davrining yirik vakillari bilim doiralarining kengligi bilan ajralib turadigan yozuvchi, filosof, tarixchi, tabiatshunos ham edilar. Rable, Maro, Margarita Navarrskaya, Ronsar va boshqalar frantsuz adabiyotining yuksalishiga katta hissa qo‘shgan, voqelikka real yondasha bilgan ulug‘ adib va shoirlar sifatida mashhurdirlar. Frantsuz Uyg‘onish davri adabiyotining yirik vakili, ulug‘ gumanist yozuvchi Fransua Rable, turen viloyatining Shinon nomli shaharchasida advokat oilasida tug‘ildi. Rable o‘z hayoti davomida uch marta Italiyaga borib, qadimgi rim madaniyati yodgorliklari bilan tanishadi, tabiiy fanlar bilan shug‘ullanadi, lotin tili bilan birga arab tilini ham o‘rganadi. Rable gumanistik ijodining nodir namunasi xalq orzu-istaklarini chuqur aks ettirgan o‘lmas asari “Gargantyua va pantagryuel” romanidir. Bu roman o‘rta asr turmush-tartiblari va xulq-atvorlariga, sxolastik tafakkurga qarshi achchiq satira sifatida yuzaga keladi, unda hayoliy bo‘lsada, kelajak baxtli hayot haqidagi xalqning umid-orzulari aks etadi. “Gargantyua va pantagryuel” besh kitobdan iborat bo‘lib, uni yaratish uchun adib yigirma yildan ortiqroq vaqt sarf qiladi. UILYAM SHEKSPIR Shekspir Uyg‘onish davrining eng yirik vakillaridan biridir. U haqida yuzlab kitoblar yozilgan, ko‘plab shekspirshunoslar yetishib chiqqan, uning ijodi turli, o‘ta ziddiyatli fikr – mulohazalar uyg‘otgan. Bizdan 400 yil oldin yashab ijod etgan bu buyuk dramaturg ushbu sohada egallagan cho‘qqi hanuz zabt etilgani yo‘q. Shekspir hayotiga oid uncha ko‘p ma’lumotlar saqlanib qolmagan, borlari ham to‘liq va aniq emas. Shekspir 1564-yil 23-aprelda eyvon daryosi sohilidagi

www.arxiv.uz Stratfort shahrida tug‘ilgan. Shekspirning ajdodlari yemenlar-ya’ni erkin dehqonlar bo‘lganlar.Ular orasida jasur jangchilar,nayzadorlar, yoyandozlar bo‘lganligi taxmin qilinadi. “Shekspir” so‘zi - “nayza o‘ynatuvchi” ma’nosini anglatadi. Shekspirning otasi hunarmand-savdogar bo‘lgan, u charm va charm qo‘lqop bilan savdo qilgan. Ishlari yurishgan davrlarda hatto shahar meri qilib ham tayinlangan. Biroq ishlari orqaga ketib singach, oila haqida qayg‘urish, g‘amho‘rlik qilish katta o‘g‘li Uilyam zimmasiga tushadi. Stratfordda Shekspir ta’lim olgan maktab ingliz tili bilan bir qatorda qadimgi lotin va yunon tillari o‘qitilgan. Uilyam qobilyatli o‘quvchi bo‘lgan, hatto keyinchlik shu maktabda o‘qituvchi yordamchisi bo‘lib ishlagan.Ayni paytda go‘sht do‘konida yollanma ishchi (shogird) bo‘lib xizmat qilgan. Uka va singillarini boqish uchun qo‘shni o‘rmonda ovchilik qilgan. Bu esa taqiqlangan edi, chunki barcha o‘rmon va parklar qirollik mulki hisoblanardi. Biroq ov asosiy tirikchilik vositasi edi va Shekspir shunday qaltis yo‘l tutishga majbur edi. Albatta, botir ovchi, sevimli xalq qahramoni Robin Gud haqidagi afsonalarruhida ulg‘aygan yosh Shekspir uchun bu romantika bo‘lib tuyulgan bo‘lishi ham mumkin. Shekspir 18 yoshda to‘satdan 26 yoshli fermer qizi Anna Xetueyga uylanadi va 20 yoshida kattagina oilaning boshlig‘iga aylanadi - qizi Syuzen, egizaklar Yudef va Gamletga otabo‘ladi. Endi u ikki oilani- o‘zining va otasining oilasini boqishi lozim edi. Uning noqonuniy ovchiligiga barham beradilar, o‘rmon qorovullari Uilyamni o‘ldirilgan bug‘u bilan tutib oladilar va va sudya ser Tomas Lyusi haqida epigrammalar to‘qigan va ular xalq orasida mashhur edi. Brakonyerlarga beriladigan jazo og‘ir edi - qamchi bilan savalash, badaniga qizdirilgan temirnibosish, hatto qatl qilishgacha borilar edi.Shekspir Stratforddan qochadi va Londonda panoh topadi. Oradan besh yil o‘tgach, uning yurtdoshi hunarmand Berbej tomonidan qurilgan London teatrida aktyor va daramaturg sifatida paydo bo‘ladi. Shekspir teatridagi ishini badavlat tomoshbinlarning otlariga qo‘riqchilik qilishdan boshlaydi. Keyinchalik aktyorlik qiladi. So‘ngra

www.arxiv.uz unga eski pyesalarni qayta ishlar vazifasini topshiradilar. Tajriba to‘plagach, mustaqil ijod bilan shug‘ullana boshlaydi. 90-yillar Shekspir hayotining moddiy va ma’naviy jihattan gullab yashnagan davri hisoblanadi.Oilasi hali ham Stratfordda yashar, u tez-tez kelib ularning holidan habar olib turar edi.Shekspir shahardagi eng yaxshi uy va shahar tashqarisida yer sotib oladi.Otasiga barcha qulayliklar yaratdi, unga dvoryanlik unvonini olib berdi. Shekspir davri teatri hozirgisiga uncha o‘xshamaydi.Sayyoh aktyorlar, asosan, mehmonxona hovlilarida tomosha ko‘rsatishar , tomoshabinlar oldindan, yon tomondan hamda mehmonxona balkonlaridan sahnani tomosha qilishar edi. XVI asrdagi Londonning doimiy teatrlari ham ana shunday qurilgan bo‘lib, parda va dekoratsiyalari bo‘lmagan ochiq maydonchalardan iborat edi.Aktyorlar sahnada orqa tomondagi eshikdan kirar edilar, tomoshbinlar esa hatto ba’zan sahnaga ham chiqib o‘tirrar edilar. Tomoshada ayollar qatnashmasdilar, teatrga kelgan ayollar yengiltabiat hisoblanar edi. Ba’zi gap so‘zdan qo‘rmaydigan kibor ayollar teatrga kelishga jur’at qilardilar, lekin ular ham yuzlarini niqob bilan to‘sib olardilar. Aktyorlar ichida ham ayollar yo‘q edi. Dezdemona va Afeliya rollarini chiroyli o‘spirin yigitchalar ijro etardilar. Shekspir biograflarining ma’lomotlariga qaraganda uning eng yaxshi roli Gamlet otasining arvohi bo‘lgan.U qirollar rolini o‘ynagani ham aytilgan.Bunday rollar esa faqat eng yaxshi aktyorlarga topshirilgan.Bu esa Shekspir yomn ijrochi bo‘lmaganigan dalolat beradi. 1599-yilda Londondagi eng yaxshi teatr-“Globus” ochiladi va Shekspir uning boshqaruvchilardan biri qilib tayinlanadi. Buyuk o‘zgarishlar davri bo‘lgan Renessans ayni paytda yangicha munosabatlarning shakllanish davri edi. Angliyada jun ishlab chiqarish sanoati rivojlanishi natijasida dehqonlarning yerlari qo‘y-qo‘zilar uchun o‘tloqlarga

www.arxiv.uz aylantirildi, bu esa ularning qashshoqlashuviga sabab bo‘ldi. Angliya qirolichasi yelizavetta shafqatsiz hukmdor edi, lekin u bu hususiyatini pardalay bilar, ish yuritishda parlament va dinga tayanar edi. Ayniqsa hukmdorligining oxirgi bosqichiga kelib qo‘l ostidagilarga nisbatan shafqatsizligi va ularning taqdiriga befarqligi kuchaydi. U badavlat kiborlarga xo‘jalikning muhim sohalarini boshqarishni berar evaziga esa ulardan mo‘may haq olar, endi parlamentga emas maxfiy politsiya va kengashga tayanar edi. Oqibatda hur fikrlilik uchun ta’qiblar o‘ziga yoqmagan kishilarni qatl etishlar boshlandi. Shekspir ijodidadavr shafqatsizliklari aks etmay qolmadi.Uning tragediyalarida bu yaqqol namoyon bo‘ladi. Siyosiy o‘zgarishlarShekspir taqdirida ham iz qoldirdi.Samimiy , ochiq ko‘ngil Shekspirning do‘stlari ko‘p edi, lekin dushmanlari ham yo‘q emasdi. Ko‘pchilik univerisitet ta’limini olgan dramaturglar ichida uni ko‘ra olmaydigan ham uchrardi. Masalan, 1592-yili R. Grin Shekspirga pamflet yozadi va uni “mahmadona, o‘galar patini yopishtirib olgan qarg‘a” deb ataydi. Shekspirning kiborlar orasida ham do‘stlari bor edi.Graf Sautgempfot uning do‘sti va homiyi edi, u shekspirni kibor bilimdon yoshlar to‘garagiga olib borgan edi.Bu to‘garakda dramaturg Robert Esseks Yelizavetani tanishadi. Esseks taqdiri fojiali tugaydi.U Yelizavetaning nazari tushgan yigit edi,ular orasidan gap o‘tadi va do‘stlik buziladi.Esseks Yelizavetani tanqid qiladi va bu bilan chegaralanmay unga qarshi isyon uyushtiradi.Isyonga chaqiriq sifatida “Shekspirning Richard III” asari sahnaga qo‘yilishi lozim edi, tomoshga isyonchilar to‘planishgan edi. Pyesani mazmun-mundarijasi ko‘pjihatdan voqeelikka yaqin edi, unga zolim qirolga qarshi isyon tasvirlanar va ma’qullanar edi. Biroq isyon amalga oshmadi, Esseks qatl qilindi.”Globus teatrining aktyorlarining so‘roqqa chaqirtirdilar.Ular isyonga aloqalari borligi ni rad ettilarva buni jo‘ngina izohladilar: ular har doimgidek tomosha ko‘rsatgandilar, holos, Oradan ko‘p o‘tmay Shekspirning otasi vafot etdi, ketma-ket o‘g‘li Gamlet va ukasidan ayrildi. Bu orada qanchalik shafqatsiz bo‘lsa ham, har qalay

www.arxiv.uz “Globus” teatriga homiylik qilgan Yelizaveta vafot etdi. Uning o‘rniga qirol Iakov I Styuart o‘tirdi.Tarixdan bilamizki u Yelizaveta tomonidan qatl qilingan Mariya Styuartning o‘g‘li edi. “Globus” “Qirol malaylari”nomini oldi. Shekspir saroy teatri “Blekfrayes”ga pyesalar yozaboshladi. Bu teatrdagi yosh dramaturglar Bomond va Fletcher qanday qilib bo‘lmasin uni chetlatishga urinar edilar. Bu yillar Shekspir uchun og‘ir bo‘ldi. Uning so‘ngi pyeyasi “Bo‘ron” da shunday epizod bor: sehrgar Prospero qizining nikoh to‘yiga atab sehrli spektakl yozadi, ruhlari so‘ngi marta o‘ziga chorlaydi so‘ng sehli tayoqchasini sindiradi va duolar kitobini dengizga uloqtiradi.Shekspir sehrgar qilmishida o‘z qismatini bashorat qildi. Buyuk fojianavis sahnani va ijodni tark etdi. 1612-yilda dramaturg qadrdon Stratfortga qaytdi.Oradan to‘rt yil o‘tgach, 1616-yilning 23-apreliga 53 yoshda vafot etdi. Uni Stratfort cherkoviga mehrob ustida ko‘madilar. O‘limi oldidan qabrga shunday so‘zlarni yozib qo‘yishlarini vasiyat qiladi:”Aziz, do‘stim, Iso haqqi bu yerga ko‘milgan xokni bezovta qilganlar xudoning qarg‘ishiga qolsinlar”. Shekspir bu so‘zlar bilan go‘yo kelgusida uning ijodiga nisbatan adolatsiz munosabatning oldini olmoqchi bo‘lgan. Aslida Shekspirning vasiyatini juda jo‘n izohlash mumkin.U qo‘yilgan joy badavlat va obro‘li kishilarning o‘rni edi.Shekspirni shu narsa bezovta qilgan bo‘lsa kerak.. Biroq XIX asrda Shekspirning asarlari boshqa birov tomonidan yozilgan, degan fikr o‘rtaga tashlandi va hatto jiddiy ilmiy tadqiqotlar uchun mavzuga aylandi.. Bunda oddiy adabiyot va sa’atdan yiroq oiladan chiqqan maxsus ta’lim ko‘rmagan aktyor shunday buyuk asarlar yratishlii mumkinligi buning ustiga o‘zdavri fanlariga oid bilimlardan bu qadar keng ma’lumotga ega bo‘lishi (masalan, tibbiyot to‘g‘ro‘sida shifokor, huquq to‘g‘risida huquqshunos, o‘simliklar to‘g‘risida botanik sifatida fikrlashi) shubhaga olinadi. Bir turkum tadqiqotcilar Shekspir asarlari yozuvchi va olimlar guruhi tomonidan yozilgan, degan fikrni ilgari suradilar. Ikkinchi turkum tadqiqotchilar esa, uslubdagi yagonalikni sezgan holda mualif kiborlar jamiyatidan bo‘lgan degan mulohazani o‘rtaga tashlagan. XVI asr

www.arxiv.uz sharoitida shunday bo‘lishi ham mumkin edi, chunku kiborlarning sahna uchun asar yozishlari juda past ketish ularning sha’nlariga noloyiq hisoblanardi. Shu sababli Shekspir nomi ostiga biror obro‘li kibor yashiringan bo‘lishi ehtimol. Shu tariqa shekspir pyesalari goh ingliz faylasufi Frensis Bekon, goh graflar Retlend, Derbi, Osfordlar ijodi, deb taxmin qilingan. Amerikalik Deliya Bekon 1857-yilda “Shekspir falsafasiga izoh”asarida Shekspir va faylasuf bekon qarashlaridagi yaqinlikni isbotlagan.Biroq hulosa munozarali edi, olima fikricha, go‘yo Shekspir asrlarini faylasuf Bekon u boshchiligidagi to‘garak yozgan. Deliya Bekon mualiflik jumbog‘ining javobi dramadramaturgning qabriga yashiringan degan fikrga ham borgan. Bu unchalik asosli bo‘lib tuylganki, olima Angliyaga kelib, Stratfortga joylashgan. Kecha –kunduz Shekspir qabridan nari ketmagan. Nihoyat odam yollab Shekspir maqbarasiga tushmoqchi bo‘lganda ushlab olingan. Shifokorlar tekshirishidan so‘ng Deliya Bekon aqldan ozgan, deb topilgan va ko‘p o‘tmay ruhiy xastaliklar shifoxonasida olamdan o‘tgan. Bu hodisa go‘yoki u Shekspir qabri ustida bitilgan vasiyatnomadagi so‘zlar haq bo‘lib chiqqandek, olima daho san‘atkor qarg‘ishiga qolgandek taassurot uyg‘otadi. XX asr o‘rtalariga kelib Amerikada Shekspirning muallifligi masalasi yana ko‘tariladi. Endi Shekspir asarlari uning zamondoshi, 1593-yilda fojiali halok bo‘lgan Kristofer Marloniki deya isbotlashga urinildi. Bu qarash tarafdorlarining fikricha, Marlo qotillardan yashirinish maqsadida Shekspir imzosi bilan asarlar yozgan. Bu nazariyaning ham asosi puchligi tezda ma‘lum bo‘lib qoldi. Marlo bilan Shekspir bir davrda ijod qilgan bo‘lib, ularning asarlarini farqlash qiyin emas. So‘ngra Marloning o‘limi ham aniq qayd etilgan. Shekspir asarlari Marlo tomonidan yozilganligi xususidagi taxminda hech qanday mantiq yo‘qligi aniqlangan. Bu kabi bahslarga allaqachon barham berilgan va har qalay o‘tmishda Shekspir ismli daho yashab o‘tganligi, uning o‘lmas asarlari bugunga qadar insoniyat

www.arxiv.uz qalbini zabt etib kelayotgani aniq faktdir. S h ekspir ijodini she‘riyatdan boshlagan. Uning ikki dostoni “Venera va Adonis” hamda “Lukretsiya” o‘z davrida mashhur bo‘lgan. Buyuk dramaturg, ayniqsa, sonet janrida shuhrat qozongan. Sonet Italiyada vujudga kelgan janr bo‘lib, 14 satrdan iborat bo‘lishi kerak. Ingliz soneti 4 va oxirgi 2 satrdan iborat. Shekspirning oddiy ingliz sonet shakliga chuqur mazmun singdirdi. Uning 152 ta soneti mavjud bo‘lib, 126 tasi shoirning do‘stiga, 28 tasi qorasoch ayolga bag‘ishlangan. Shekspirning ishqiy she‘rlari hayotiyligi bilan ajralib turadi. Petrarka va uning ingliz izdoshlari ijodida oltin sochli, farishtasimon, yetishib bo‘lmas go‘zal kuylanadi. Shekspir sonetlarining qorasoch qahramoni esa jonli va hayotiy obrazdir. Tadqiqotchilar Shekspirning pesalari sonini 37 ta deb ko‘rsatadilar va uch davrga bo‘lib o‘rganishni ma‘qul ko‘radilar. 1590-1600-yillar. Bu davr yosh dramaturgning hayotga va kelajakka ishonch barq urib turgan davri. Ko‘plab komediyalari va “Romeo va Juletta” tragediyasi aynan ana shu davrda yozilgan. 1601-1608-yillar. Bu bosqichda, asosan, uning tragediyalari yaratilgan. Shekspir oilasida ro‘y bergan fojialar hamda ingliz xalqining qashshoqlashuvi dramaturg ijodida iz qoldirmay ketmagan. “Gamlet”, “Otello”, “Qirol Lir”, “Makbet” tragediyalari uning qalbidagi ruhiy jarayonlar silsilasi mahsulidir. Hatto, shu davrda yozilgan komediyalarida ham dramatik ruh ustivorlik qiladi. 1609-1613-yillar dramaturg ijodida fojeiy ruh bir qadar susaygan davr. Chet ellik tadqiqotchilar buni dramaturgning voqelik bilan murosaga kelgani, kurasndan charchagani bilan izohlaydilar. Voqelikdagi o‘zgarishlar, hukmron tabaqaga xizmat qilishga majburlik Shekspir imkoniyatlarini cheklagan bo‘lishi mumkin. Biroq falsafiylik, o‘git kuchayganligi «Simbelin» (1610), «Qishki ertak», «Bo‘ron» pyesalarida kuzatiladi. Shekspir komediyalari xilma-xildir. Qadimgi Rim komediyasining qayta ishlangan

www.arxiv.uz shakli «Xatolar komediyasi», Angliya hayotidan olingan «Vindzorlik masxaraboz ayollar», italiyaliklar hayotidan olingan “Veronalik ikki yigit” (1594), «0’n ikkinchi kecha» (1600), fantastik ertak-pyesa «Yoz tunidagi kecha» (1596) va boshqalar ham shular sirasiga kiradi. Biroq bu asarlar mavzu jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lib, deyarli hammasida muhabbat mavzusi ko‘tariladi. Shekspir ijodiga xos kuchli tragizm hatto komediyalarida ham o‘zini namoyon qilib turadi. Kulgili vaziyatlar dramatizm bilan yo‘g‘rilib ketadi, biroq asar nihoyasida porloq, ezgu tuyg‘ular g‘alaba qozonadi va bu narsa ularni komediya deb hisoblanishiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Shekspirning ingliz tarixiga bag‘ishlangan xronikalari ikki yuz yillik davrni qamrab oladi. Ularda Angliya bilan Fra’nsiya o‘rtasida 100 yillik urush hamda Qizil va Oq atirgullar o‘rtasidagi feodal urush voqealari aks etgan. Shekspirning xronika-pyesalariga R.Xoldinshenning XVI asr o‘rtalarida yozilgan tarixiy Angliya, Shotlandiya va Irlandiya xronikalari asos bo‘lib xizmat qilgan. Shekspir xronikalarida Angliya taxti uchun bo‘lgan kurashlar aks etgan. Dramaturg qirol uchun ikki jihat — shafqatsizlik va zaiflik jiddiy nuqson deb hisoblaydi. Richard III, qirol Jon shafqatsizligi bilan, Richard I, Genrix VI zaifligi bilan fojialarga sabab bo‘ladilar. Shekspir idealidagi qirol Genrix V obrazida mujassamlashgan. Biroq dramaturg yaratgan adolatli, dono va kuchli qirol hayotdagidan keskin farq qiladi. Genrix V qisqa muddat hukmronlik qilgan bo‘lsa ham ozmuncha shafqatsizliklar qilmadi. Fransiya bilan urushni qayta alanga oldirdi, «yeretiklar» (mavjud diniy ta’limotning tashkiliy tomoniga, ya’ni cherkov tartibotlariga, diniy jaholatga qarshi bo‘lgan ta’limot vakillari) ni olovda yoqdi. Shekspir bu obrazni yaratishda ko‘proq hayotiy faktlarga emas, Genrix V haqidagi xalq afeonalariga tayandi. Bu afeonalarga ko‘ra qo‘rqmasligi, botirligi bilan ajralib turadigan, janglarda doimo g‘alaba qozonib kelgan qirol Genrix juda yosh vafot etadi. «Richard III» pyesasi xronikadan ko‘ra tragediyaga yaqinroq turadi. Uning

www.arxiv.uz markazida yovuzligi bilan ajralib turuvchi Richard III turadi. Uning asosiy maqsadi - taxt, hokimiyatga yetishish. Ayni paytda aqlli, jasur jangchi va jozibador shaxs. Yorklar oilasining a’zosi bo‘lgan Richard o‘z akasi uchun taxtni egallash maqsadida yo‘lida uchragan Lankasterlar (qizil atirgul) sulolasining barcha a’zolarini qatl etib boradi. Keyin esa o‘zi uchun taxtga yo‘l ochadi va mislsiz shafqatsizliklar qiladi — o‘z oilasini asta-sekin qurita boshlaydi. Akasining ikki go‘dak farzandini qatl ettirishi - uning yovuzliklarining so‘nggisi edi. Richard hayotining intihosi ham fojiali tugaydi, u Richmon-Tyudorlar sulolasining boshlig‘i tomonidan o‘ldiriladi. Shekspir ijodining cho‘qqisi uning besh tragediyasi: «Romeo va Juletta», «Gamlet», «Otello», «QiroI Lir» va «Makbet» hisoblanadi. Shekspirning ilk tragediyasi «Romeo va Juletta» dir. Asar 1595-yilda yozilgan. Bu davrda Shekspir asosan komediyalar yaratgan bo‘lib, ularning aksariga ishqiy mavzu asos qilib olingan. Shekspir kome-diyalarida muhabbat yovuzlik ustidan g‘alaba qozonadi. «Romeo va Juletta» ham muhabbat mavzusida. Biroq bu asarda sevgi fojia bilan yakun topadi. Tragediyadagi fojianing asosiy sababchisi ikki oila o‘rtasidagi eski adovatdir. Bunday mavzu qadimdan mavjud boiib, uni barcha xalqlarda kuzatish mumkin. Ularda tarixiy faktlar afsonaga asos bo‘lib xizmat qilgan. Masalan, Italiyada ikki dushman oila — Montekki va Kapuletti yashab o‘tgani ma’lum. Keyinchalik ingliz shoiri Artur Bruk shu asosda doston yozgan. Shotlandiyada ham dushman qabilalardan bo‘lgan ikki yoshning fojiali muhabbati haqida «Duglaslar fojiasi» balladasi mavjud. Bulardan tashqari ikki yoshning anglashilmovchilik qurboni bo‘lganligini tasvirlovchi Piram va Fisba haqidagi qadimgi yunon afsonasi ham mavjud. Unda Piram sevgilisi bilan uchrashishi lozim bo‘lgan yerda qizning qonga belangan, parchalangan yoping‘ichini ko‘radi. Fisbani yirtqich hayvonlar nobud qilgan, degan dahshatli xulosaga keladi va o‘zini o‘ldiradi. Bu orada Fisba qaytib keladi, u o‘lmagan, yoping‘ichini sher hujumidan qochayotganda tushirib qoldirgan edi. Sevgilisiningjasadini ko‘rgach, uning qrlichi bilan o‘zini o‘ldiradi. Shekspir bu afsonalardan yaxshi xabardor edi, o‘z

www.arxiv.uz tragediyasida ulardan unumli foydalanadi hamda yangi ruh bilan boyitadi. Romeo va Juletta muhabbati kutilmaganda bir ko‘rishdayoq tug‘iladi va alanga oladi. Bu Sharqda mashhur Qays va Layli ishqining uyg‘onishini yodga soladi. Biroq har ikki asarda boiganidek, bu muhabbat yo‘lida darhol g‘ovlar paydo boiadi. Sevishganlarning oilalari bir-biriga dushman, Romeo go‘zal Rozalindaga ham xushtor, Julettaga esa Paris uylanishi lozim, Juletta hali juda yosh... Biroq muhabbat to‘siqlarga qaramaydi, qahramonlarni butkul o‘zgartirib yuboradi Romeo o‘zining Rozalindaga xushtorligini oddiy o‘yin, havas ekanligini tushunib yetadi. Juletta esa yosh, soddadil qizdan irodali, o‘z hissiyotlari uchun kurashishga qodir ma’shuqaga aylanadi. U sevgidan boshi aylangan yigitga birinchi bo‘lib turmush qurishni taklif qiladi. Bu ikki yoshning muhabbatiga xayrixoh faqat ikkita odam bor — enaga va rohib Lorenso. Juletta oilada o‘z hissiyotlariga hamdard odam topa olmaydi. Ota shafqatsiz va zolim odam, onasi esa farzandi dardlariga befarq. Faqat enagagina Julettaning sirlaridan voqif. Biroq enaga o‘z qarashlarida sobit emas, kimdan sovg‘a olsa, o‘shanga xizmat qilaveradi. Julettaning Romeoga xufyona turmushga chiqqariini bila turib, uni Parisga tegishga undaydi. Shundan so‘ng Juletta faqat rohib Loreasogagina ishonib qoladi. Lorenso o‘rta asr ma’rifatparvarining yorqin obrazidir. U ezgulik, toza hissiyotlar himoyachisi. Ayni paytda ikki yoshning muhabbati oilalar o‘rtasidagi ixtilofga ham barham beradi, deya orzu qiladi. Shu sababU ham ularni yashirincha nikohlab qo‘yadi. Romeo Tibaltni, ya’ni Julettaning qarindoshi akasini o‘ldirib qo‘ygach, qochishga majbur bo‘ladi, Juletta esa Parisga turmushga chiqishga rozi bo‘lishi lozim edi. Shunda Lorenso hiyla ishlatmoqchi bo‘ladi, ya’ni o‘zining bilimlariga tayanib o‘tlardan tayyorlagan dorisi bilan Julettani uxlatib qo‘ymoqchi bo‘ladi. Bu Romeo yashirincha kelib Julettani olib ketishi uchun yagona chora edi. Bunday vaziyat o‘z vaqtida boshqa asarlarda ham qo‘llangan. Shekspir unga reaUstik ruh baxsh etadi. Juletta ota-onasiga sirini ocha olmas, chunki akasining o‘limi, judolik

www.arxiv.uz alami ularning insofga kelishiga mutlaqo yo‘l qo‘ymasligi aniq edi. Buning ustiga qizning alamzada onasi Romeoni zaharlamoqchi ekanligi Julettaning Lorenso taklifiga ko‘nishi yagona chora, degan xulosaga kelishiga sabab bo‘ladi. Keyingi hodisalar ham hayotiy. Romeoga Lorenso tomonidan yuborilgan chopar shaharda tarqalgan o‘lat kasali tufayli vaqtida yetib bora olmaydi. Oqibatda Romeo Juletta o‘limi to‘g‘risidagi yolg‘on xabarni eshitadi va bu fojiaga sabab bo‘ladi. Asardagi ikki zodagon oilasi o‘rtasidagi ixtilof tufayli Veronaning asl yoshlari Juletta, Romeo, Romeoning do‘sti Merkutsio, Julettaning akasi Tibalt halok bo‘ladi. Hatto Julettaga oshiq-u beqaror bo‘lgan go‘zal Paris ham nobud bo‘ladi. Biroq sevgi g‘alaba qozonadi, sevishganlarning jasadlari ustida ularning otalari bir- birlariga qo‘l uzatadilar. Oshiq-ma’shuqni bir qabrga qo‘yadilar. Bu ham Navoiyning mashhur «Layli va Majnun» dostoni xotimasini yodga soladi: Bir na’shqa soldilar ikkovni, Jonsiz kelin-u o‘lik kuyovni. «Romeo va Juletta» tragediyasi tilining shiraliligi va musiqiyligi bil.in ajralib turadi. Shekspir bu asarida ingliz tilining imkoniyatlari naqadar kengligini namoyon qilgan. Romeo va Julettaning birinchi dil izhori dunyo xalqlari orasida mashhur bo‘lib ketgan. Julettaning Romeoni quvg‘in qilinishi oldidan tongni chorlayotgan turnaga shikoyati Shekspir tomonidan O‘rta asrga xos tong qo‘shig‘i usulida yozilgan. Bunday qo‘shiqlarni trubadurlar ijro etganlar. Shekspirning bu asari o‘z davrida ham g‘oyat mashhur bo‘lgan. 1601- yilda Shekspirning yana bir buyuk asari «Gamlet» dunyoga keladi. Bu tragediya asosida XII asr solnomachisi Sakson Grammatik tomonidan yozib qoldirilgan afsona yotadi. Unda shahzoda Gamlet otasining o‘limi uchun amakisidan qasos oladi. Bu niyatini yashirish maqsadida u o‘zini aqldan ozgan qilib ko‘rsatadi. Asar nihoyasida Gamlet g‘alaba qozonadi va taxtni egallaydi. Ushbu qissa fransuz yozuvchisi Belforening «G‘aroyib voqealar» kitobiga ham

www.arxiv.uz kiritilgan. Bundan tashqari T.Kid tomonidan yozilib, bizgacha yetib kelmagan asarda ham «Gamlet» haqida ma’lumotlar bor. Shekspirga, albatta, bu asarlar tanish bo‘lishi kerak. Shekspirning Gamleti afsona qahramonlaridan ancha farq qiladi. Shekspir qahramoni hayoti afsonadagidan farqli o‘laroq fojiali tugaydi, bundan tashqari u ayyor va epchil qasoskor ham emas. Shekspir yaratgan Gamlet murakkab fikrlovchi qahramon, u qasos olishga shoshilmaydi. Boshida arvohning so‘zlariga ishonmaydi, chunki u xudoning emas, shaytonning elchisi bo‘lishi mumkin. U holda Gamlet og‘ir jinoyatchiga aylanadi. Gamlet O‘rta asrlar ma’rifatparvarlik davri kishisi. U qilmishini tahlil qila oladi. Shu sababli amakisining chindan gunohkorligini tekshirib ko‘rmoqchi bo‘ladi. Sayyoh aktyorlarga qirol qoshida hayotda bo‘lib o‘tgan o‘sha jinoyatni qayta tiklab o‘ynashlarini topshiradi. Klavdiy o‘z gunohi dahshatidan hushdan ketadi. Gamlet uchun ortiq shubha qolmaydi, biroq xudoga ibodat qilayotgan amakisiga shafqat qiladi. Endi uni gunoh ustida, mast holda jinoyat qilayotgan chog‘ida o‘ldirishga qaror qiladi. Nihoyat shunday fursat keladi, Gamlet amakisidan jinoyat ustida, zaharlangan onasi o‘limi oldidan qasos oladi. Lekin o‘zi ham zaharlangan qilich yarasidan halok bo‘ladi. Gyote o‘zining «Vilgelm Meysterning talabalik yillari» romanida Gamletga chiroyli ta’rif beradi. Roman qahramoni aktyor Gamlet rolini o‘ynaydi va uni baquvvat eman daraxti o‘tqazilgan nafis hamda qimmatbano guldonga o‘xshatadi. Emanning ildizlari chuqurlashib borib guldonni chil-chil qiladi. Ya’ni, otasi uchun qasos olish burchi nozikqalb Gamletga og‘irlik qiladi. Gyote ta’rifi chiroyli, biroq u Gamletni zaif xarakter qilib ko‘rsatadi. Gyote fikri keyinchalik rivojlantirilib, bu qahramon irodasi kuchsiz, deya baholana boshlagan. Shundan kelib chiqib rus yozuvchisi Turgenev Gamletni faoliyat kishisi Don Kixotga qarama-qarshi qo‘ygan. Gamlet obrazida ziyoli insonning azaliy fojiasini ko‘ra boshlaganlar. Gamletni tabiatan zaif, ojiz qaihramon deyish uncha to‘g‘ri emas. U,, aksincha, fikrlovchi, hayot mohiyatini izlovchi inson. Gamlet insonlarni qadrlaydi, o‘zidan keyin yomon nom qoldirishdan qo‘rqadi. O‘limidan so‘ng u haqidagi haqiqatni

www.arxiv.uz xalqqa do‘sti Goratsio yetkazadi. Shekspir yaratgan o‘lmas durdonalar, u ilgari surgan gumanistik g‘oyalar kelgusi asr kitobxonlarini ham ezgulikka, ma’rifatga chorlovchi asarlar bo‘lib qolaveradi.

Похожие

Jahon adabiyotida uyg‘onish davr adabiyoti

G‘arbiy evropa uyg‘onish davr adabiyoti

Fransiya muzeylari

Rim adabiyoti

1871-1914 yillarda Fransiya