Ellinistik bosqich va uning xususiyatlari - История - Рефераты

Ellinistik bosqich va uning xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

230 KB

Ellinistik bosqich va uning xususiyatlari Reja: 1.Yunonistonda makedon hukmronligining o’rnatiIishi. 2. Qadimgi yunon madaniyati. 3. Ellin davlatlari. 4.Ellinizim madaniyati.

Yunonistonda makedon hukmronligining o’rnatiIishi . Makedoniya yunon shahar davlatlaridan ko‘ra qoloq edi. U dengizga chiqadigan yo‘lga ega emas edi, shu sababli dengiz savdosi va koloniyalar barpo etishga ishtirok eta olmadi. Makedoniya dehqonchilik mamlakati edi. Peloponnes urushlaridan so‘ng Makedoniya yunon sivilizatsiyasini tez o'zlashtira boshladi. Ayniqsa yunon harbiy san’ati va harbiy texnikasi yaxshi o‘zlashtirildi. Makedon podshosi Filipp II (er av 359—336-yillar) harbiy islohot o‘tkazib makedon falangasini tuzdi. Og‘ir qurollangan piyodalar (goplitlar) 16—29 qator saflanadigan jangchilar 5 metrgacha uzunlikdagi sarissa (nayza) bilan qurollanib, orqa safdagilar sarissalarini oldingi qatordagilar yelkasiga qo‘yar edilar. Og‘ir qurollangan jangchilar katta qaldonlar bilan himoyalanib sarissalarni tikandek chiqarib dahshatli kuchni tashkil qilar edilar. Makedon qo'shinining faxri zodagonlardan tuzilgan og‘ir qurolli suvoriy getarylar («podshoni o‘rtoqlari») edi. Bundan tashqari, turli qamal qurollari bo‘lgan injener qismlari mavjud edi. Er avIV asr o‘rtalarida Makedoniya kuchli qo'shin bilan Epir va Frakiyani egalladi. Shu vaqtdan u yunon davlatlarining ishlariga faol aralasha boshladi. Er av355-yilda Makedoniya Fiva va Fokida o'rtasidagi urushga aralashib, Fokidani tor-mor qildi. Natijada Makedoniya butun shimoliy Yunonistonga egalik qildi. Tez orada Fessaliya Xaldika yarim orolini bir qismi, Frakiyani janubiy qirg'og'i, Bosforgacha Makedoniyaga qaram bo‘ldi. Makedoniya endi dengiz davlatiga aylandi, yunonlarni Qora dengizga chiqish yo‘li Makedoniya qo‘liga o‘tdi. Yunon davlatlaridan faqat Afina Filipp II ga qarshi tura olishhi mumkin edi. Lekin Afinada makedon va antimakedon partiyasi mavjud edi. Makedon partiyasi yunonlar Filifip II boshchiligida Eronga qarshi yurish qilib katta oija olish mumkin, yunonlar ichidagi o'zaro kelishmovchiliklarga chek qo'yiladi deb hisoblar edilar. Demosfen boshchigida Antimakedon partiyasi Makedoniya bilan ittifoq yunon davlatlarini ozodligini yo'qotishga, qaramlikka,

demokratiyani yo‘qotishga olib keladi deb hisobladilar. Demosfen Afina, Fiva, Korinf va boshqa yunon shaharlari birlashgan kuchli antimakedon guruhini tuzdi. Er av 337-yil avgust oyida Beotiyada (Xeroneya) hal qiluvchi jang boidi. Makedon qo‘shinlari yunonlarni tor-mor qildi. Shundan so‘ng er av 337-yilda Filipp II Korinf shahrida umumyunon kongressini chaqirdi. Kongressda muhim qarorlar qabul qilindi. Yunon shaharlarining ittifoqi tuzildi, o'zaro urushlar taqiqlandi, yunon davlatlari makedon podshosi bilan abadiy mudofaa va hujum ittifoqi tuzdi, Eron bilan urush boshlashga qaror qilindi. Faqat Sparta bu kongressga qatnashmadi 1 . Filipp II Eron bilan urushga jiddiy tayyoigarlik ko‘ra boshladi, ammo Sharqqa yurish g'oyasini amalga oshirish Filipp II ga nasib etmadi. Bu g'oyani uning o‘g ii Iskandar amalga oshirdi. Iskandar taxt vorisi va oqsuyak oilaning farzandiga munosib boigan ta’lim- tarbiyani oldi. O'sha davrda hali mashhur boimagan faylasuf Aristotel (Arastu) uning o'qituvchi va tarbiyachilaridan biri boidi. Filipp II o‘giini davlat boshqaruv ishlariga asta-sekin torta boshladi. Iskandar er av 340-yilda shimoliy Yunoniston togii hududlaridagi qabilalardan birining qo‘zg‘olonini bostirib birinchi bor o‘zini kuclili sarkarda ekanligini ko'rsatdi. Er av 336-yil yozida Filipp II qizining to‘yida o‘z qo'riqchisi tomonidan oidirildi. 20 yoshli Iskandar podsho boidi. Filipp II ning oiimidan foydalangan yunon shaharlari Fiva shahri boshchiligida Makedoniyaga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Yunonlar uchun kutilmagan holda Iskandar bu qo‘zg‘olonni shafqatsiz bostirdi. Fiva shahri buzib tashlandi, uning tirik qolgan qo‘zg‘olonchi aholisi qul qilib sotib yuborildi. Ikki yildan keyin er av334-yilda nihoyatda puxta tayyogarlikdan keyin yunon shaharlari piyodalari bilan kuchaytirilgan makedon qo‘shinlari Gellespont bo‘g‘ozidan o‘tib Osiyo hududiga kirdilar. 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 81-84.

Urush e’lon qilish uchun bahona boiib, er av V asr o'rtalarida yunon- fors urushlari davrida yunon ibodatxonalarining forslar tomonidan oyoq-osti qilishi boidi. Bu mafkuraviy shiordan Iskandar yunon-makedon kuchlarini birlashtirishda foydala idi. Forslar bilan birinchi jang Kichik Osiyodagi Granik daryosi bo'yida boidi. Bu jangda yunon-makedonlar Eronning Kichik Osiyo satraplari va yunon yollanma askarlari qo'shinlari bilan jang qildilar. Eron podshosi Doro III va uning muntazam qo‘shini granik jangida ishtirok etmadilar. Bu jangdan keyin Iskandar Kichik Osiyo qirg‘og‘idagi yunon shaharlarini forslardan ozod qildi, Kichik Osiyoning katta qismini bo‘ysundirdi, Sard va Gordiy shaharlarini ishg‘ol qildi. Kichik Osiyoni bosib olishni tugallab, Iskandar Kilikiya orqali shimoliy Suriyaga o‘tdi. Er av 333-yil kuzida Issa shahri yonida yunon-makedonlar Doro III qo'shinlari bilan to‘qnashdilar. Har ikki tomon uchun bu jang ogir bo‘lib, katta qurbonliklar berildi. Fors qo‘shinlari son jihatdan yunon- makedonlarga ko‘ra ko‘p edi. Iskandar juda katta qiyinchilik bilan g‘alaba qildi. Doro III zo‘rg‘a qochib qutildi. Bu jang Suriya va Falastin qirg‘og‘ini bosib olish uchun yo‘l ochdi. Damashq shahrida Doro III ning xazinasi bosib olindi, bu Iskandar qo'shinlarining moddiy ta’minotini ancha yaxshiladi. Tir va G ‘azo shaharlari bosqinchilarga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. G'azoni bosib olinishi yunon- makedonlarga Misrga yo‘l ochdi. Doro III yordamidan mahrum bo‘lgan fors satrapi g'oliblarga taslim boidi. Misrliklar Iskandarni fors zulmidan xaloskor sifatida kutib oldilar. O‘rtayer dengizi qirg‘og‘ida Nil daryosida er av 331-yilda Iskandariya shahriga asos solindi. Bu shahar Misrda yangi hokimiyatni markazi, muhim savdo porti boiib xizmat qildi. Misr hududiga bu shaharga asos solinishi Sharqda shaharlar qurilishi siyosatini boshlanishi edi. Iskandar Memfis shahrida toj kiydi va bu bilan Misrda o‘z hokimiyati qonuniyligini ta’kidladi.

Er av 331-yil bahoridan Sharqqa yurishning ikkinchi bosqichi boshlandi. Dajla daryosidan uzoq boimagan Gavgamela qishlogi yaqinida Iskandar I- oktabr kuni fors qo‘shini bilan hal qiluvchi jang boidi. Bu ogir jangda Iskandar g‘olib chiqib, uning raqibi Doro III jang maydonini tashlab Midiyaga chekindi. Iskandar qo‘shinlari hech qanday qarshiliksiz jadallik bilan butun Mesopotamiyani bosib o‘tib, Suza shahri va ahmoniylar davlatining markaziy hududlariga kirib bordilar. Bobil va boy Suza shahri Eronnig muqaddas markazi Persepol jangsiz bosib olindi. Suzada bosqinchilar Eron davlati xazinasini bosib oldilar, er. av. 330-yil Persepol saroyini yondirish bilan Iskandar fors davlati ustidan g‘alabasini ramziy belgiladi. Bu vaqtda Baqtriya satrapligiga chekingan Doro III o‘z yaqinlari tomonidan o'ldirildi. Iskandar forslarni o‘zlari egallab tuigan yuqori lavozimlarda qoldirdi, bu makedon qo‘shinida norozilik tug‘dirdi. Doro Illning halokati urushni tugashini bildirar edi. Girkaniyaning markazi Gekatompl shahrida ittifoqchi yunon polislarining qo‘shinlari rasmiy tarqatildi. Shu bilan birga yunonlaiga Iskandami yollanma askarlari sifatida yurishni davom ettirish taklif qilindi. Iskandar o‘zini fors podsholarining qonuniy vorisi sifatida urushni davom ettirishga ahd qildi. Iskandar qiyinchilik bilan yurishni davom ettirishni istamagan qo'shin qarshiligini yengib,yana oldinga siljidi. Parfiya bosqinchilarga hech qanday qarshilik ko‘rsatmay, satrapi o‘z obro‘ini saqlab qoldi. Iskandar er av 329-yilda Amudaryodan o‘tib O'rta Osiyoga kirdi, bu yerda u mahalliy aholining qattiq qarshiligiga uchradi. Spitamen boshchigida sak massagetlar uch yil davomida Iskandar qo‘shinlariga qarshi turdilar. Noiloj qolgan Iskandar mahalliy zodagonlami sovg‘a-salom bilan o‘zi tomoniga og'dirib olishga urindi, u So‘g‘d hokimi Oksiartni qizi Roksanaga uylandi. Rivoyatlarga ko‘ra Iskandar O‘rta Osiyoda o'z tayanch nuqtasi sifatida 12 shahar quradi. Tarixda ma’lum boigani hozirgi Xo‘jand shahri yaqinida Iskandariya Esxota (Uzoqdagi Iskandariya) shahri, Afg‘onistonda Hirot shahri yaqinida Iskandariya Ariya shahri.

Er av 327-yilda Iskandar Hindukush togiari orqali Hindistonga o‘tdi. Shimoliy Hindistondagi Gidas daryosi bo‘yida Iskandar qo‘shinlari Panjob hukmdori Por qo‘shinlari bilan to‘qnashib, o‘zining oxirgi g‘alabasiga erishdi (Er av 326-yil). To‘satdan Iskandarning qo‘shini yurishni davom ettirishni istamay bo‘ysunmay qo‘ydi. Ikki kunlik muzokaralardan so‘ng Iskandar yon berishgfa majbur bo‘ldi. Vatanga qaytish to‘g‘risida buyruq berildi. Iskandar qo‘shinlarini qaytishi ikki yilga cho‘zildi, bir qism qo‘shin dengiz orqali, bir qismi quruqlik yo‘li bilan qaytdi. Qo‘shinning har ikkala qismi er. av. 324-yil Bobilda uchrashdi. Yurishning tugallanayotgan bosqichida Suza shahrida Iskandar makedon va forslarni murosaga keltirish belgisi sifatida o‘zining 10 ming askarlarini mahalliy qizlar bilan nikoh to‘yini katta tanatana bilan o‘tkazdi. 0 ‘z qo'shini tarkibiga 30 ming fors yigitlarini qabul qildi. U bosib olingan hududlarda o‘n!ab koloniya va harbiy qo‘rg‘onlami o‘z hokimiyatini tayanch nuqtasi sifatida barpo qildi. Makedoniyani qadimgi poytaxti Pellaga qaytishni istamagan Iskandar o‘z davlatining poytaxti qilib qadimgi shahar Bobilni tanladi. U Kaspiy dengizini o‘rganish uchun tekshiruvchi ekspeditsiya tashkil qildi, Arabiston yarim oroli qirg‘oqlarini tekshirishga buyruq berdi. Iskandar yurishlari natijasida g'arbda Adriatika dengizidan Sharqqa Hindistongacha, Shimolda Kavkaz togiaridan janubda Nil daryosi o‘rta oqimigacha cho‘zilgan hududni qamrab olgan ulkan davlat vujudga keldi.' Bu davlat hududiy-etnik, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari bilan avalgi ahamoniylar davlatini eslatar edi. Iskandar o‘zining ulkan davlatini uzoq boshqara olmadi. U er av 323-yilda 32 yoshda Bobil shahrida vafot etdi. Iskandaming oiimidan so‘ng uning ulkan davlati parchalana boshladi. Oxir-oqibatda u bosib olgan hududlarda Ellin davlatlari tizimi shakllandi 2 . 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.88-90.

Iskandar davlatining parchalanishi. Diadoxlar urushi Iskandar o‘zining vorisini rasmiy jihatdan tayinlashga ulgurmadi, bu uning lashkarboshilari o‘rtasida Iskandar merosi uchun uzoq kurashga olib keldi. Bu kurash bir necha o‘n yillarga cho‘zilib, juda ko‘p qon to‘kishlarga olib keldi. Iskandarning o‘limi vaqtida makedon taxtiga qonuniy da’vogarlar yo‘q edi: Iskandarning xotini so‘g‘d malikasi Roksana hali homilador edi. Pergamda Iskandarga asir tushgan fors satrapi Artabazning qizi Barsinadan 4 yoshli noqonuniy o‘gii Geraki qolgan edi. Taxtga Filipp II ning noqonuniy o‘gli aqli zaif Arridey ham da’vo qilishi mumkin edi. Makedoniyada Iskandaming yaqinlari Roksana agar o‘g‘il tug'sa, uni podsho deb e’lon qilish, uning go'dakligi davrida hokimiyatni tajribali sarkarda Perdikka boshchiligidagi davlat kengashiga topshirish kerak deb hisobladilar. Harbiy boshliqlar va saroy ayonlarining boshqa bir guruh Arridey nomzodini yo‘qlab chiqdilar. Obroii lashkarboshi Nearx makedon taxtiga birdan-bir da’vogar Geraki boiishi mumkin deb hisobladi. Iskandaming safdoshi, lashkarboshi Ptolemey boshchiligidagi yana bir guruh podshoni saylash kerak emas, chunki Iskandarni o‘g‘illarining onalari Sharq ayollari, uning asiralaridir, oqibatda bunday da’vogarlarni taxtga chiqarish hamma vaqt noqonuniy boiadi deb hisobladilar. Taxt vorisi to‘g‘risidagi munozaralar natijasida Perdikka regentligi bilan Filipp II ning noqonuniy o‘g ii Arrideyni podsho deb e’lon qilish bilan tugadi. Xuddi shu vaqtda Iskandaming bevasi Roksana o'g'il tug‘di va unga Iskandar deb nom qo‘yildi. Makedon taxtiga birdaniga Arridey Filipp III nomi bilan Roksananing o‘gii Aleksandr IV nomi bilan podsho deb e’lon qilindi. Osiyodagi qo‘shinlar qo'mondonligini o‘ziga olgan Perdikka yana regent etib tayinlandi, shunday qilib, u Iskandar davlatining amaldagi hokimiga aylandi. Iskandarning vafotidan keyin amalda yagona davlatning oliy hokimi bo'lgan Perdikka Bobilda makedon podshosining eng yaqinlari o‘rtasida satrapliklarni taqsimlagan edi.

Yunoniston va Makedoniya Antipatrga, Frakiya Lisimaxga, Misr- Pitolomeyga, Kappadokiya va Paflagoniya-Yevmenga, Gellesfont Frigiyasi- Leonardga, Buyuk Frigiya Antigonga, Suriya Laomedontga, Midiya Pifonga berildi. Barcha yangi saylangan hokimlar o‘z qo‘shinlari bilan o‘z mulklariga jo‘nab ketdilar. Iskandarning aynan ana shu sobiq safdoshlari (diadoxlar) Iskandar merosi uchun qonli kurashni boshladilar. Iskandar o‘limidan keyingi ikki yil davomida Yunoniston makedon zulmidan ozod bo‘lishga urindi. Antipatr yunon qo‘shinlarini tor-mor qilib, bu yerga makedon garnizonlarini joylashtirdi. Er av32I-yilda Misrda o‘mashib olgan va Perdikkani regentligini tan olmagan Ptolemeyga qarshi yurishda Perdikka halok bo‘ldi. Endilikda davlat regenti qilib Yunoniston va Makedoniyaning hokimi keksa Antipatr saylandi. Uning buyrug‘i bilan podsho oilasi Makedoniyaga ko'chirildi. Antipatr topshirig‘i bilan er av 321-yilda satrapliklar qisman qayta taqsimlandi. Natijada kelajakdagi eng yirik Osiyo davlatining asoschisi Salauk Bobilni o‘z qo‘liga oldi. Shundan ikki yil keyin er. av. 319-yilda Antipatr vafot qildi. U regentlikka voris qilib, keksa va tajribali harbiy boshliq Poliperxontni tayinlashga ulgurgan edi.Ammo bu Iskandarning sobiq yaqinlari yosh g‘ayratli lashkarboshilarni qondirmadi. Jumladan, Antipatrning bu qaroridan o‘g‘li Kassandr norozi bo'lib, Poliperxontdan bu lavozimni tortib olish uchun Sharqdagi satraplar Lisimax, Antigon va Ptolemey bilan ittifoq tuzdi. Er av 316-yilda Poliperxont regentlikdan chetlashtirildi, Kassandr butun Yunonistonni egallab oldi. Lekin Antigon va Iskandarning sobiq kotibi Yevmen Kassandrni kuchayib ketishidan norozi boldilar. Iskandar davlatini yaxlitligini saqlab qolishga uringan separat kayfiyatlarga qarshi natijasiz kurashgan birdan-bir kishi Yevmen edi. U makedon podsholigining «Qonuniy» podsholari nomidan harakat qilgan, qator sabablarga ko'ra hech qanday hudud va qo‘shinga ega bo‘lmagan birdan-bir diadox edi.

Lekin uning qo‘lida Iskandar sobiq davlatining turli shaharlarida bosib olingan katta miqdordagi moliyaviy mablaglar bor edi. Yevmen ana shu mablaglar hisobiga katta yollanma qo‘shin to‘plab Bobil va Eronni bosib olishga urindi. Bu xavfga qarshi Antigon Bobil va Midiya satraplari Pifon va Salavk bilan ittifoq tuzdi va Yevmenga qarshi yurish qildi. Er av 316-yilda Gabiyn yonida (Midiya va Eron chegarasi) Yevmen bilan Antigon o‘rtasida hal qiluvchi jang bo‘ldi. Yevmenning yollanma qo‘shinlaming xoinligi jangni Antigon foydasiga hal qildi. Yevmen qo‘lga olinib qatl qilindi. Er av 317-yilda Iskandarning onasi Olimpiada hokimiyatni Roksananing o‘g‘liga qoldirish uchun Filipp Arridey va uning xotini Evridikani o‘ldirishga buyruq berdi. Shundan so'ng uning o‘zi Kassandr tomonidan qatl qilinadi, Roksana va Iskandar IV Kassandrni asirligida bir necha yil ushlab turilib oidiriladi (er. av. 3II -yil yoki 310-yil). Yuzaga kelgan bu vaziyat diadoxlarni o‘z hududlarida o‘z podsholik hokimiyatlarini o‘matishga intilishlari uchun hech qanday rasmiy to‘siq qolmaganini bildirar edi. Diadoxlar o‘rtasidagi urushlar uzoq davom etib, Yunoniston, Misr, Kichik Osiyo va Mesopotamiya asosiy jang maydonlariga aylandi. Er av306- yilda Antigonning o‘g‘li Demetriy Poliorket («shaharlarni qamal qiluvchi») makedon gamizonlarini Yunonistondan haydab yubordi, Afina va Megarada erkinlik va demokratiya e’lon qilindi. Er av306-yilda Antigon, keyinroq Ptolemey, Lisimax, Salauk va Kassandr o'zlarini podsho deb e’lon qildilar. Er av30I-yilda Antigon, 297-yilda Kassandr, 285-yilda Demetriy Poliorket, 28I-yilda Lisimax, 283-yilda Ptolemey Lag, 281-yilda Salauk o‘ldi. Iskandarning safdoshlari va bevosita merosxo‘rlaridan so‘nggi diadox bo‘lgan Salaukning halokati bilan diadoxlar davri tugadi. Ularning o‘rniga Ellin podsholari (Epigonlar) avlodi keldi. Iskandar vafotidan so’ng, uning eng yaqinlari diadoxlar o‘rtasidagi 40 yillik urush natijasida Iskandar davlati xarobalarida 3 asosiy eng yirik podsholiklar Makedoniya (unga bo‘ysundirilgan Yunoniston) Misr (Suriyaning janubiy qismi va Kichik Osiyoning ba’zi viloyatlari) va Salavkiylar davlati

(Osiyo mulklarining asosiy qismi) tashkil topdi. Ulardan tashqari ellin davrida bir qancha katta-kichik davlatlar birlashmalari Peigam, Vifiniya, Pont. Kappadokiya, Yunon-Baqtriya va Parfiya podsholiklari mavjud edi. Qadimgi yunon madaniyati Falsafa Ilk yunon falsafasi vakillari miletlik Fales, Anaksimandr, Kichik Osiyolik Anaksimon tabiatni, borliqni mohiyatini tushunishga harakat qildilar. Pifagor maktabining vakillari, shuningdek, Geraklit, Empedokl kabi «fiziklar» (fyuzis-tabiat demakdir) tabiatni o'rgandilar. Ular dunyoning asosini qidirdilar, tabiat mohiyatini turlicha izohladilar. Fales dunyoning asosi suv, Aniksimandr apeyron (boshlang'ich ibtido), Geraklit esa olov deb qaradilar. Demokrit (taxminan er. av.470-yilda tug'ilgan) borliq to'g'risida gapirib, borliq cheksiz bo‘linma atomdan iborat degan fikrni aytdi. U dunyoning sababiy bog'lanishi haqida fikr yuritdi. Platon (er av 427—347-yillar) borliq, abadiy, o'zgarmas, bo'linmas, uni aql bilan bilish mumkin deb hisoblardi. Platon akademiyasida 20 yil ta’lim olgan Arestotel «g‘oyalar dunyosi to‘g‘risida»gi ustozini fikrini tanqid qildi. Borliq Arestotel fikricha jins va tur shaklida mavjud bo‘ladi. Suqrot (tax. er.av.470—399-yillar) falsafada inson muammosiga jiddiy e’tibor berdi. U insonning o'zini, o'zligini anglashga jiddiy e’tibor beradi. U insonning falsafasini o‘rganish obyektini tashkil etadi deb ta’kidladi. Yunon madaniyatida uch avlod muhim o‘rin tutadi. Ularning birinchisi er.av.VI asr oxirida kirib keldi va Afina madaniyatini gullab-yashnashi uchun poydevor qo‘ydi. Esxil va Frinix Attika komidiyasiga asos soldilar. Haykaltaroshlar Kritiy va Nesiot er.av. 476-yil Afina agrosini tiranlarga qarshi kurashdilar. Garmoniy va Aristogiton haykallar bilan bezadilar. Olimpda Zevs ibodatxonasini haykallar bilan jihozladilar. Tafakkur qilish hali an’anaviy shakllarda oddiylik (an’anaviy shakllarda) qat’iy o‘smirlik klassikasi shaklida hukm surar edi.Ikkinchi avlod Perikl davrida eng yaxshi yutuqlarga erishdi.

Uchinchi avlod Peloponnes urushlari davriga mansub bo ни , afinaliklarning bu vaqtda boshqa madaniy dunyolar bilan tanishuvi natijasida ularning siyosiy va diniy qarashlari ma’lum darajada o‘zgardi 3 . Qadimgi yunon afsonalariga ko'ra dastlab Yer (Geya) va Xaos, hayotning boshlanishi (Eros) va yer osti dunyosi (Tartar) bo‘lgan. Geya yulduzli osmon Uranna tug‘adi. Uran dunyoning birinchi hukmdori va Yer ma’budasi Geyani turmush o‘rtog‘i bo‘ladi. Uran va Geyadan keyin xudolarning II avlodi titanlar boshlanadi. Uran o‘z o‘gii, dehqonchilik xudosi titan Tironos tomonidan ag'dariladi. Kronosning bolalari Ait, Poseydon, Gestiya, Demetra, Zevs, Gera boiadi. Oiimpning bosh xudosi Zevs osmon, chaqmoq hukmdori, Poseydon yer va dengizni sug‘oradigan nartilik xudosi, Ait (Pluton) yer osti dunyosi hukmdori boidi. Zevsning rafiqasi Gera nikoh homiysi, Gestya uy o‘chog‘i ma’budasi, Demetra dehqonchilik homiysi deb sig'inganlar. Zevs va Geradan o'smirlik ma’budasi Geba, urush xudosi Ares, temirchi va hunarmandlar homiysi Gefest tugiladi. Zevsning avlodlaridan tabiatning ilk uyg‘onish xudosi Apollon alohida turadi. U hamda san’at homiysi davolovchi xudo. Apollonning singles Artimida ovchilik ma’budasi va yoshlaming homiysi. Germes-moddiy mo‘l- ko‘lchilik xudosi, keyin savdo xudosi, aldamchi va o‘g‘rilar xudosi, keyinchalik esa notiqlar va sportchilar homiysi. Dionis (Vakxa) tabiat kuchlari, uzumchilik va vinochilik xudosi deb sig‘inganlar. Jangovar Afina donolik ma’budasi sifatida shuhrat qozondi. Yunon diniy dunyo qarashi bo'yicha xudolar odamlaiga o‘xshab azob chekishlari, insoniy his-tuyg‘uga ega boiishlari mumkin edi. Yunonlarning fikri bo‘yicha odamlar va xudolar dunyolari o‘rtasida o‘tib boimaydigan chegara yo‘q edi. Ularni bogiaydigan bo‘g‘in sifatida xudolar va yerdagi ayollaming aloqasi natijasida tug‘ilgan qahramonlar (yarim xudolar) boigan. Misol uchun o‘z qahramonliklari uchun xudolar safiga kiritilgan Gerald shunday dedi. 3 История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузищина. М., 2005. 83-85.

Alohida polislarning homiylari hisoblangan xudolar va qahramonlarga bagishlab ibodatxonalar qurilgan va ko‘p sonli qurbonliklar keltirilgan. Bn’zi ibodatxonalar oldida ibodat qilayotgan kohinlar xudolardan kelajak to‘g‘risida bashoratlarni so'rashlari mumkin edi. Ba’zi ibodatxonalar oldida bir necha yilda bir marta xudolar sharafiga gimnastik mashqlar, she’rlar o‘qish, raqslar, notiqlik san’ati bo‘yicha musobaqalar o‘tkazilgan. Yunoyistonda Zevs sharafiga har 4 yilda bir marta g‘arbiy Peloponnesdagi Olimpiya Zevs ibodatxonasida o‘tka dladigan o‘yinlar eng mashhur edi. Yunonlar bu 4 yillik muddatni olimpiada deb ataganlar. Er av 776-yildan olimpiya o‘yinlariga butun Yunoniston va koloniyalardan ishtirokchi va tomoshabinlar kelganlar. Olimpiya o‘yinlari o'tkazilayotgan vaqtda urushayotgan yunon polislari o‘rtasidagi harbiy harakatlar to‘xtatilgan. Olimpiya musobaqalari g‘oliblari ibodatxona yonida o‘sgan muqaddas lavr daraxti barglaridan oddiy gulchambar bilan mukofotlanganlar. G ‘olib sharafiga jez yoki marmar haykal qo‘yilgan. Bu musobaqalar fuqarolami jismoniy rivojlanishiga imkoniyat yaratgan va yoshlarni harbiy jihatdan chiniqtirish uchun xizmat qilgan. Yunonlar bayramlar, o'yinlami hamkorlikda tashkil qilish va eng muqaddas ziyoratgohlami himoya qilish uchun alohida ittifoqlar-amfiktioniyalar tashkil qildilar. Er. av.V asrda jamiyat taraqqiyotiga bagishlangan alohida ilmiy bilimlar sohasi tarix fani paydo bo‘ldi. Uzoq vaqt turli o‘lkalarda bo‘lgan Gerodot (er av 485—425-yillar atrofida Kichik Osiyodagi Galikarnas shahrida tug‘ilgan) ilk bor ko‘igan va eshitgan voqealarini maium bir tizimga solib hikoya qilishga kirishdi. U o‘zining 9 jildli odatda «Tarix» (yunoncha Istoriya-Tasvir ma’nosini bildiradi.) yoki «Muzalar» deb ataladigan tarixiy asarini asosan yunon-fors urushlariga bag‘ishladi, lekin bayon qilish davomida muallif Misr, Eron, skiflar tarixiga ham murojaat qiladi. «Tarix otasi» ning mushohadasi to‘la an’anaviy boiib, tarixda ezgulikni taqdirlovchi, yovuzlikni jazolovchi

ilohiy adolatni qurdi. Gerodot insonlar faoliyatida xudolarning ishtirokiga shubha qilmadi. Agar Gerodot «Tarix otasi» deb hisoblansa, uning kichik zamondoshi afinalik Fukidid haqiqiy tarixshunoslik fanini asoschisidir. Uning «Peloponnes urushlari tarixi» asari afsonaviy va haqiqiy voqealami quruq bayon qilishdek Gerodotga xos boigan bayon qilishni aksi boigan haqiqiy tarixiy tadqiqot edi. Fukidid tarixchilar ichida birinchi boiib, tarixiy voqealarni, ularni harakatga keltiruvchi kuchlari, taraqqiyot yoilari bilan o‘zaro aloqada ko'rishga harakat qildi. Voqealaming sabablarini o'rganish uchun siyosiy voqelikni ilmiy tahlil qilish usullarini qoiladi. Fukidid xudolami tarix doirasidan chiqardi. U tarixni xudolar emas, balki kishilar o‘z faoliyatlari bilan yaratadilar deb hisoblar edi. Kishilaming «tabiati» hamma vaqt qonun va shartnomalardan kuchliroq boiadi. Kishilaming qiyofasi va uning ko'rinishlari Fukidid uchun shu davr jamiyatini voqeligini tushinish uchun yetarli edi. Gerodot va Fukidid yunon polislarining fuqarolarini o‘z ozodligini himoya qilishi, vatanparvarlik va o‘zini qurbon qilishdek qahramonlik kurashiga murojaat qiladilar. Tarixshunoslikda Fukidid an’analarini tarixchi Ksenofont(er. av. IV asr) davom ettirdi. Uning «Anabasis», «Lakedemon politiyasi», «Kiropediya», «Agesilay», «Daromadlar to‘g‘risida» asarlarida o‘sha davr yunon dunyosining siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayoti aks etadi 4 . Er av V asrda yunon dunyosida yuz bergan kuchli siyosiy jarayonlarni tahlil qilgan, shu davming siyosiy arboblari Femistokl va Perikl kabi afinalik demokratiya yo'lboshchilarini ayovsiz tanqid ostig olgan siyosiy adabiyotlar yuzaga keldi. Shunday adabiyotlardan biri er av 430-yillar atrofida «Afinani boshqamvi to‘g‘risida» risolasi paydo bo'ldi. Kritiyning «Lakedemeon politiyasi»da Sparta jamiyati qurilishi ko'klarga ko4arildi, Afina demokratiyasiga salbiy nazar bilan qaraldi. 4 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 95-96.

Qadimgi Yunonistonning eng noyob adabiy yodgorligi Gomerning «Iliada» va «Odisseya» dostonlaridir. Gomerning bu asarlari paydo bo‘lgunga qadar yunon xalq og‘zaki ijodidan ajoyib namunalari qo‘shiqlar, ertaklar, rivoyatlar va masallar yunon adabiyotining haqiqiy poydevorlari edi. Gomerning qahramonlik dostonlari u yashagan (taxminan VII asr) davrdan oldingi er. av. XI—IX asrlar voqealarini adabiy tasviridir. Er avVIII—VI asrlarda yunon madaniyati taraqqiyotida Qadimgi Sharq madaniyatining ta’siri kuchli bo'ldi. Yunonlar o‘zlarining Kichik Osiyodagi shaharlari orqali qadimgi Sharqning boy madaniyati bilan tanishdilar. Bu davming asosiy madaniy o‘choqlari Milet, Lesbos, Samos edi. Er avVII asrda yashab, ijod qilgan Gisinotning didaktik asarlarida o‘zi yashagan davming ijtimoiy hayoti va ziddiyatlari aks ettiriladi (”Mehnat va kunlar”). Badiiy adabiyot, eng avalo, poeziya janrida rivojlandi. Poeziya siyosat bilan bog‘liq edi. Mashhur shoirlar Feognit, Solon, qisman Arxieloy siyosat bilan faol shug'ullangan edilar. Hatto Alkey va Safo kabi lirik shoirlar ham siyosatga tan berdilar. Shu davrdagi Ezop masallari adabiyotda demokratik yo'nalishni aks ettirib, ijtimoiy adolatsizlikni qoralaydi. Arxaik davrda lirika keng tarqalgan boisa, er avV asrda Afina adabiyoti va poetik ijodiyotning markazi bo‘lgan birlashma. Attika tragediyasi bilan mashhur bo‘lib ketdi. Tragediya («Echkilar qo‘shig‘i») vinochilik xudosi Dionisning echki terisi kiygan quvnoq, doimiy hamrohlarini ifodalovchi satirlarning aytadigan xor qo‘shiqlaridan kelib chiqdi. Er.av. VII asrdayoq butun Yunonistonda shunday «Echkilar xori» yoki satirlar keng tarqalgan edi. Attika Tragediyasining tug‘ilishida Afina tirani Pisistratning umumdavlat bayrami sifatida Buyuk Dionisiy bayramlarini ta’sis etish bo‘ldi. Shoir Fespid xorga aktyorni qo'shdi. Aktyor xorga «javob» berib xor bilan diolog olib borar edi. Shu sababli tragediya dramatik ko'rinishga aylandi, tragediyada boshqa ko‘rinish qatnashchilari Dionis to‘g‘risidagi afsona — miflardan sahna ko'rinishlari o‘ynardilar, keyinchalik boshqa afsonalarga navbat keldi. Er avV

asr birinchi yarmida Esxil tomoshabin oldiga ikkinchi aktyorni, Sofokl uchinchi aktyorni qo'shdi va natijada qadimgi «Echkilar xori» to‘la dramaga aylandi. Attika teatri dionis sharafiga o‘tkazilgan bayram vaqtida faqat uch kun tomosha ko‘rsatilgan. Birdaniga uch tragediya qo‘yilib, keyin «Satirik dramasi», yana bir mifologiyadan yengil quvnoq sahnalashtirilgan parcha berilgan. Teatr ko‘rinishi ochiq havoda dumaloq maydoncha- orxestrada berilgan. Tomoshabinlar uchun o‘tirgichlar Akropolning toshloq qiyaligida yo‘nilgan, yana shu tomosha teatron deb atalgan. Ochiq va katta teatrda aktyorlar mimikasi va kiyimlarini aniq ко ‘rib boimas edi. Shu boisdan aktyorlar sahnaga uzun tantanali kiyim va niqoblarda va aktyor gavdasini baland qilish uchun baland poshnali oyoq kiyim- koturnada chiqar edilar. Teart tomoshalari mart oxiri aprel boshlarida ko‘rsatilar edi. Attika tragediyasining shon-shuhrati er avV asrning buyuk shoirlari Esxil (er av 5 25—456-yillar), Sofokl (er, av. 496—406- yillar) va Yevripid (er av 480—406-yillar) ijodiyoti bilan bog‘liq edi. Esxil 80 ga yaqin tragediya yozdi, undan bizgacha faqat 7 tasi yetib kelgan. Afinani gullab-yashnagan davrida yashagan Sofokl aytishlariga ko‘ra 120 tragediya yozgan, undan bizgacha faqat 7 tasi yetib kelgan. Uchinchi buyuk tragik bo‘lgan Yevripid 90 ta tragediya yozgan bo‘lib, undan 18 tasi saqlanib qolgan. Esxilning «Forslar», «Orestiya», «Zanjirband Prometey», sofoklning «Antigona», «Shoh Edip», «Elektra», Yevripidning «Medeya», «Ippollit’, «Vakxankalar», «Tavridadagi Iffegeniya», «Fedra», «Troyalik ayollar» kabi tragediyalari chuqur falsafiy-axloqiy mazmunga ega boiib, yunon fuqarolarining tarbiyasiga va dunyoqarashiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan 5 . Attika teatrida tragediyadan tashqari komediya janri ham keng tarqalgan edi. Bizgacha yetib kelgan komediyalarning ko‘pchiligi Aristofan qalamiga mansubdir. Aristofonning «Tinchlik», «Axaryalilar», «Lisistrat», «Suvoriylar», 5 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 102-104.

«Qurbaqalar» va «Bulutlar» komediyalarida er avV asr yunon dunyosining siyosiy ziddiyatlari hajv qilinadi. Yunon shahar-davlatlarida demokratik tartib qoidalarini o'rnatilishi, fuqorolarni xalq yigini, sud ishlarida faol ishtiroki notiqlik san’at ini rivojlanishiga sabab boidi. Sudda so‘zlanadigan nutqlar keng qiziqish uyg‘otdi. Qadimgi mifologiya qahramonlari hikoyasiga yoki maqtoviga bagishlab tuzilgan namunaviy nutqlar keng tarqalgan. Er av V—IV asr boshlarida taniqli aflnalik sud notig'i Lisiy shuhrat qozondi. Ikkinchi bir mashhur notiq Isokrat edi. Er av39I-yilda Isokrat notiqlik san’ati maktabini ochdi. Isokratning bu maktabida mashhur notiqlik Demosfen, Giperin, Esxin, Likurg va tarixchilar Feopomp, Efor, Filistlar yetishib chiqdilar. Isokrat kuchli ovozga ega boimaganligi sababli omma oldida kam nutq so‘zlar edi. U siyosiy taigibot olib bordi. Afina Periklgacha boigan aristokrat tuzumini maktab, publisistik to'plamlarni tarqatdi U o‘tmishni maktab, yunonlarni Filip Makedonskiy atrofida jipslashib sharq eski dushman-Eron ustiga yurishga chaqirdi. Ehtimol u Makedoniyning kuchayishi Yunonistonga qanday xavf tug‘dirishini bilmagan edi. Afsonaga ko'ra yunonlarning Xeroniya yonida magiubiyatdan so‘ng er. av. 337-yil Isokrat o'zini ochlikdan oidiradi.

Haykaltaroshlik Isokratning eng yaxshi o‘quvchilaridan biri Demosfen Afinadagi antimakedon guruhning murosasiz rahbari edi. Demosfen boshidayoq Makedoniyaning kuchayishi Afina demokratiyasi va mustaqilligi uchun halokatli ekanligini ko‘ra bilgan edi. Yunon-fors urushlaridan so‘ng Afrika juda katta miqdorda moliyaviy mablagiarga ega boidi. Attika Pentelikonida marmar qazish boshlandi va bu me’morchilik san’atining ravnaqiga yoi ochdi. Afinadan tashqari Yunonistonning boshqa vibyatlarida Janubiy Italiya va Sitsiliyada (Agrigentdagi Zevs ibodatxonasi, Pestdagi olti ustunlik Poseydon ibodatxonasi) er.av. V asrning ikkinchi yarmida ajoyib me’morchilik inshootlari bino qilindi.

Ayniqsa, Perikl davrida Afinada yigirma yil ichida ulug‘vor inshootlar barpo qilindi. Parfenon, Propiley, G ‘olib Afina va keyinroq Erexteyon kabi ioniy, korinf va doriy uslublarida qurilgan inshootlar me’morchilik san’atining mo'jizalari edi. Parfenonning quruvchilari Iktin va Kallikrat nafislik va ulug‘vorlikni uyg‘unlashtirishga erishdilar. Akropol darvozalari qurishda Mnesiklet (er av438—432-yillar) ioniy va doriy ustunlarini yonma-yon qoiladi. Peloponnes urushlari davrida ioniy an’analariga asoslangan Erex Teyon quriladi. Er avV asrning 70-yillaridan boshlab haykaltaroshlik san’ati gullab- yashnadi. Buyuk haykaltarosh Fidiy Afina va Zevs haykallarini yaratdi. Ma’buda Afinaning 12 metrli haykalini yasashda fil suyagi va oltindan foydalanildi. Ma’buda Afina Akropolning eng baland joyiga qo‘yilgan boiib, uning quyoshda yaraqlagan nayzasi uzoqdan ko‘rinib kemalar uchun mayoq boiib xizmat qilgan. Fidiyning mashhur asarlaridan biri Olimpiyalik Zevsning ulkan haykali Olimpiyadagi Zevs ibodatxonasiga qo'yilgan edi. Mashhur haykaltarosh Miron «Diskobol» haykali bilan o‘zini nomini abadiylashtirdi. Klassik yunon haykaltaroshligining yorqin vakillaridan biri argoslik Poliklet edi. Uning Diodumen asari noyob san’at namunasi edi. Yunon haykaltaroshlari inson gavdasini uyg‘unligi nuqtasini qidirar edilar. Poliklet bu nuqtani izlar edilar. Poliklet qonuniga ko‘ra haykal tovonining uzunligi gavdaning I/6 qismini, boshining uzunligi 1/8 qismini tashkil qilishi kerak edi. Bu va boshqa nisbatlar «Dorifor» haykalida qat’iy rioya qilingan. Poliklet qonuni yuz yil davomida haykaltaroshlik san’atida qonun sifatida amal qilib keldi. Er av V asrda Praksitelning «Germeys chaqaloq Dionis bilan», «Knidlik Afrodita», «Kaltakesakni oidirayotgan Apollon» haykallarida nafislik, go‘zallik yaqqol aks etadi. Er av IV asrda polis tizimining tushkunligi davrida haykaltaroshlikda qahramonlik mavzusidan uzoqlashib, insonni ichki ruhiy dunyosini ko‘rsatish asosiy yo‘nalish boidi.

Shu davrning mashhur haykaltaroshlaridan Skopas, Praksitil va Lisipp (Makedoniyalik Iskandarning saroy hayka!taroshi)larni aytish mumkin. Er av IV asrda yashagan haykaltarosh Lisipp makedoniyalik Iskandarning byustini yaratdi. Lisipp haykaltaroshlik san’atida Poliklet qonunini o‘rniga yangi qonunni tatbiq qildi 6 . Tasviriy san’at taraqqiyotini vazalar tasviri orqali yaqqol tasavur qilish mumkin. Bu san’at janrda sikion maktabi, afina maktabi shakllangan edi. Kundalik hayotda mifologiyadan olingan tasvirlar ko‘plab uchraydi. Birinchi mashhur yunon rassomi Tasoslik Poliklet faqat to‘rt rang oq, qora, qizil va sariqni ishlatgan. Klassik davrda yunon tasviriy san’atining eng mashhur namoyondalaridan biri Polignot ulkan ko‘p figurali kompozitsiyalar ustasi edi. Afinalik Apollodor tasviriy san’atda yorug‘lik soyasini kashf qildi. U bo‘yoq bilan chizgan ko‘pgina vazalar bizgacha yetib kelgan. Bu davrdagi Zevksid va Parrasiy, pellis (Iskandarning saroy rassomi), Nikiylar tasviriy san’at janrida yorqin iz qoldirdilar. 6 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 111-114.

Tibbiyot va aniq fanlar Er av V asr ikkinchi yarmidan kohinlar tibbiyoti o‘rniga, aniq kuzatishlarga asoslangan shifokorlaming tibbiyoti vujudga keldi. Bu davrda mashhur yunon shifokorii Gippokratning tibbiyot maktabi paydo bo‘ldi. Gippokrat «Tibbiyotning otasi» sifatida shuhrat qozondi. Uning maktabida tabiblar tajriba, kuzatish usuliga tayanib, tez va to‘g‘ri tashxis qo'yishga harakat qildilar va davolashda dieta, gigiena kabi usullami keng qo‘lladilar. Apolloniyalik Diogen qon aylanish tizimini yaxshi o'rgandi. Krotonlik Alkmeon kasalliklarning manbai inson organizmidagi suyaklarning mutanosibligining buzilishi deb ko‘rsatdi. O’sha davr tibbiy bilimlari to‘g‘risida 53 traktatdan iborat «Gippokrat korpusi» deb ataladigan tibbiy to‘plamlar orqali ma’lumot olish mumkin. Aniq fanlar to‘g‘risida ma’lumotlar juda kam. Afinalik astronom matematik Meton quyosh soatini yasagani, taqvimni isloh qilgani to‘g‘risidagi ma'iurnotlar bizgacha yetib kelgan. Ellin davlatlari Makedoniyalik Iskandarning Sharqqa yurishlari vaqtidan boshlab, O’rtayer dengizining katta qismi Misr, Kichik va Old Osiyo, uning atrofidagi hududlar, O’rta Osiyoning janubiy va markaziy Osiyoning bir qismi, Hind daryosining quyi oqimigacha ularning tarixiy taraqqiyotini yangi Ellin davri boshlandi. «Ellin» tushunchasi tarix fanida birinchi marta XIX asrning birinchi yarmida nemis olimi I. Droyzen tomonidan kiritildi. Droyzen bu tushunchani makedoniyalik Iskandarning bosqinchilik yurishlaridan keyingi katta tarixiy davrga nisbatan qo‘lladi va uni mazmunini madaniy soha bilan chekladi. XX asrning 50-yillar boshlaridan ko'pchilik tarixchilar Elliniz davrini siyosiy- iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy sohalarda Ellin (g‘arb) va mahalliy (sharq) hayotining sintezi deb qabul qildilar. Bu sintez qadimgi Sharqning ko'pgina hududlarini yunon- makedon istilolari oqibatida aniq tarixiy vaziyatda amalga oshdi.

Ellin davrini uch yuzlik xronologik davri uch tizimli izchil bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich Iskandarning Sharqqa yurishlari, uning bepoyon davlatining tashkil topishi va diadoxlar urushlari natijasida bu davlatni yemirilishi (er av 334—281- yillar)ni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich (er av 280- er. av. II asr o‘rtalari) yunon-sharq davlatchiligi, iqtisodiyot va madaniyatning gullab-yashnash davri, Ellin davrini yetuklik bosqichi. Uchinchi bosqich er avII asr o'rtalaridan ellin davlatchiligini oxir-oqibatda yemirishga olib kelgan tushkunlik belgilarini yaqqol ko‘rinishi, so‘nggi Ellin davlati ptolemeylar Misrining er av 30-yilda halokatga uchrashi va uning Rim davlati tarkibiga qo‘shib olinishi bilan belgilanadi. Bu vaqt Ellin tafakkiirini yaqqol so'nish davri edi. Ilgari Ellin davlatlariga qarashli butun hudud g'arbda Rim sharqda Parfiya davlatlari tomonidan bo‘lib olindi. Ellin Misri Boshqa sharqdagi Ellin davlatlari kabi Ptolemeylar podsholigi ham bir necha ming yillik madaniyat va qadimiy an’analar rivojlangan qadimgi sharq mamlakatlaridan birini bosib olish natijasida paydo bo‘ldi. Ptolemeylar davlati ellin davlatlari ichida eng boyi va bepoyoni edi. Ptolemeylar sulolasi 100 yil davomida faol harakat qilib Misrni haqiqiy imperiyaga aylantirdilar. Uning yadrosini Misrning an’anaviy tarixiy chegaralari tashkil qildi. Ellin Misrining sharqiy chegaralari Ptolemey hukmdorlaming tashqi siyosati yutuqlari va mag‘lubiyatlari bilan o'zgarib turdi. Er avIll asr boshlarida Ptolemeylar Misrdan tashqari Sharqiy O’rtayer dengizi qirg‘og‘ining barcha orollarini nazorat qildilar. Lekin Salavkiylar va Makedoniya bilan bir necha urushlar natijasida er. av. II asr boshlarida bu hududlar Misrdan ajralib ketdi. Misrda hukmronlik qilgan ellin sulolasining asoschisi Ptolemey Lag makedon zodagonini o‘g‘li, harbiy boshliq, Iskandarning safdoshi edi. U o‘zi keksayib, o‘z tabiiy o‘limi bilan vafot qilgan Iskandarning yagona diadoxi edi. Antik mualliflar Ptolemey Lagni Soter (Qutqaruvchi) deb nomlaydilar, chunki u misr xalqini Iskandar tayinlagan noib Юеотеп zulmidan ozod qilgan hisoblanadi.

Bosqinchilar mamlakat boshqaruvida minglab yillar davomida saqlanib qolgan an’anaviy, ma’muriy tizimini saqlab qoldilar, faqat yuqori lavozimlarda tuigan fors va Misr amaldorlarini o‘rniga yunon-makedonlar o'tqazildi. Ptolemeylar qadimgi fravn- podshoning mutlaq hokimiyati, ko‘p tarmoqli davlat apparatini, ko‘p sonli amaldorlarni, qat’iy markazlashgan davlat hokimiyatini va uni mamlakat xo‘jalik hayotiga faol aralashivuni saqlab qoldilar. Yangi sulola Misr firavnlaridan mamlakatni hududiy boiinishini, nom tizimini meros qilib oldilar. Faqat nomlar sonlarini o'zgartirib, qayta tashkil qildilar. Dastlab nomlami podsho tayinlagan nomarxlar boshqardilar. Er avIll asr oxiridan boshlab nomarxlar qo‘lida hududning moliyaviy sohasigina qoldirilib, ulaming oliy ma’muriy hokimiyati harbiy soha bilan strateglarga berildi. Ptolemeylar mamlakatni iqtisodiyoti va mafkurasida muhim o‘rin tutgan mahalliy kohinlarni va ibodatxonalami firavnlar davridagidek o'zgarmagan holda saqlab qoldilar, lekin ularning faoliyati davlat nazoratiga olindi. Ibodatxonalar oldida podshoning maxsus vakillari epstatlar kohinlarning diniy va iqtisodiy faoliyati ustidan nazorat qilib turdilar. Yunon-makedonlar kelishi arafasida Misrning iqtisodiyoti so‘ngi tosh davri ibtidoiy texnikasi darajasida bo‘lib, faqatgina qisman takomillashtirilgan mis va bronza qurollariga asoslangan edi. Yunon-makedonlar kelishi bilan mamlakat xo‘jaligida haqiqiy to'ntarish boidi: qishloq xo'jaligida temir mehnat qurollari paydo bo'ldi, Bobildan seyalka olib kelindi. Qishloq xo'jaligida yangi texnik moslamalar vino va zaytun yog‘ini olish uchun vintli pres (Arximed vinti)dan foydalana boshlanishi dehqonlami mehnatini yengillashtirdi. Yangi ekinlar paydo bo‘ldi va ishlov beriladigan yer-maydonlarining hosildorligi keskin o‘sdi. Firavn Nexo kanali qayta tiklandi, tashlab qo‘yilgan ko‘plab yerlar o‘zlashtirilib, irrigatsiya inshootlari qayta ishga tushirildi. Hunarmandchilik shaharlarda to‘planib, qishloq xo'jaligiga qaraganda bu sohada qul mehnati keng qo‘llandi. Hunarmandchilik mahsulotlari bozor uchun ommaviy ravishda ishlab chiqarildi. Kemasozlik uy-joy va jamoat binolarini qurilishi, metall va keramik idish-tovoqlar, gazlamalar, mebellar, zaigarlik

buyumlari tayyorlash keng rivojlandi. Yuqori sifatli hunarmandchilik mahsulotlari eksport qilindi. Ptolemey I savdo-hunarmandchilik, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish maqsadida o‘z tanga pullari oltin stater, kumush tetradraxma va mis obollami zarb qila boshladi. Oltin va kumush qazish, tanga zarb qilish, turli xil pul ayirboshlash davlat monopoliyasiga aylantirildi hamda chet el tanga pullarini ishlatish taqiqlandi. Misr iqtisodiyoti va tashqi savdosida o‘ziga xos qog'oz vazifasini bajargan papirusni ishlab chiqarish ham davlat monopoliyasiga aylantirildi. Ptolemey I va Misrni boshqargan uning vorislari (Ptolemey II, Filadelf III, Everget III, Filopator IV, Epifan V) deyarli yuz yil davomida faol tashqi siyosat olib borib, Ellin dunyosida yetakchilik qilishga da’vo qildilar. Ptolemey V Epifanning er av180-yil o‘limidan keyin tashqi siyosatda qiyinchiliklar tug‘ila boshlandi, tushkunlikning uzoq davri boshlanib, er av30- yilda Rim istilosi bilan tugallandi. Er avIll asr o‘rtalarida Misr kuchli harbiy flot va qo‘shinga ega edi. Ptolemeylarning asosiy raqibi Makedoniya, Bobil va Kichik Osiyodagi ba’zi davlatlar edi. Ptolemey IV Filopator davri (er av 222—205-yillar) Misr tashqi siyosiy yutuqlarining eng oliy nuqtasi bo‘ldi. Misrning mavqei Old Osiyoda kuchayib ketdi, lekin bu vaqtinchalik edi. Er av70-yillardan boshlab, Rim davlati Misrning ichki ishlariga faol aralasha boshladi. Kolemey sulolasining bir necha vakillari Rim yordami bilan hokimiyatni boshqardilar. Sulolaning so‘ngi vakili Kleopatra VII ham rimliklar yordamida taxtga keldi. Iskandarning safdoshlaridan biri Salavk er av 321-yilda satraplar o'rtasidagi shartnomaga ko‘ra Bobilni egalladi. Ammo diadoxlar o‘rtasida kurash natijasida Eron O'rta Osiyo satrapliklari ustidan nazorat o‘rnatgan Osiyoning oliy hokimi Antigon tez orada Salavkdan Bobilni tortib oldi(er av 315-yil). Antigon bilan boshqa satraplar o‘rtasida kuchayib ketgan raqobatdan foydalangan Salavk Misr hukmdori Ptolemey yordami bilan er av 312-yilda

Bobilda o‘z hokimiyatini tikladi. Aynan shu yildan boshlab Salavk sulolasining er. av. 64-yilgacha hukmronligi boshlandi 7 . Salavk g‘arbda diadoxlar o‘rtasida davom etayotgan urushdan foydalanib Sharqqa yurish qildi. Yurish davomida u Eron va O’rta Osiyo satrapliklarini qo‘lga kiritdi. Yurish oxirida Salavk Hindistonda Maurylar davlatining asoschisi Chandragupta bilan to'qnashdi. Urush Salavkni ilgari Iskandar davlati tarkibiga kiigan barcha hind mulklaridan voz kechishga, buning evaziga Chandragupta tomonidan 300 jangovar fillarni Salavkaga sovg‘a qilishi bilan tugadi. Salavk er av 305— 304-yillar atrofida o'zini podsho deb e’lon qildi. Shundan sal o‘tgach shimoliy Suriyani, er av28I-yilda Kichik Osiyoning katta qismini #bosib oldi; shu yildayoq Makedoniyani egallash uchun bo‘lgan yurishda halok bo‘ldi. Salavk davlati gullab-yashnagan davrida Iskandarning Osiyodagi sobiq mulklarini katta qismini o‘z tarkibiga olgan edi. Bu bepoyon hududda turli iqtisodiy va madaniy taraqqiyot bosqichida turgan etnik va til jihatidan olaquroq bo‘lgan xalqlar joylashgan edi. Salavk davlatida yunon va makedonlar podsho boshchiligida hukmron tabaqaga aylandilar, ular barcha oliy hokimiyat lavozimlarini egallab oldilar hamda qo‘shinning asosiy qismini tashkil etdilar. Mahalliy zodagonlar hokimiyat boshqaruvida deyarli ishtirok etmadilar. Faqat Bobil shaharlarining fuqaro- ibodatxona jamoalari ma’lum bir imtiyozlardan foydalandilar 8 . Salavkiylar davlati aholisining asosiy qismi jamoachi dehqonlardan iborat edi. Bu jamoalar podsho foydasiga pul va natural majburiyatlami o‘tar edilar. Jamoachi dehqonlar shaxsan erkin edilar, lekin davlat hokimiyati dehqonlami asta-sekin qaram qila boshladi. Bu ularni yeiga biriktirib qo‘yishda ko‘rinadi. Davlat yerlari ikki qismga bo‘lingan edi. Bir qism yerlar podshoning shaxsan o‘ziga tegishli yerlar, ikkinchi qismi shaharlar, mahalliy Salavkiylar davlati 7 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 120-123. 8 История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузищина. М., 2005. 98-101.

zodagon-hokimlar, qabilalar va jamoalarga tegishli bo‘lib podsho tomonidan nazorat qilinar edi. Davlatning butun hududi satrapliklarga bo‘lingan bo‘lib, undan kichik ma’muriy birliklar yeparxiya va giparxiyalar edi. Satraplik boshida satrap(Antiox III davrida-Strateg) turib, u fuqarolik va harbiy hokimiyatni amalga oshirar edi. Moliya muassasi esa mustaqil edi. Salavkiylar davlatida O’rta Osiyo va Eron hududlari muhim o‘rin tutar edi. Salavk I davrida uning o‘g ii va merosxo‘ri Antiox I (er av 280—261- yillar.) bu hududlarni boshqarar edi. Antiox I Slavkni Spitamenning qizidan boigan o‘g‘li edi. O’rta Osiyoda sulola hokimiyatini mustahkamlash uchun yangi shaharlar va harbiy manzilgohlar qurildi, eskilari qayta tiklandi (Marv vohasi devor bilan toiiq o‘rab olindi). Antiox I davridan keyin er avIll asr o'rtalarida Baqtriya, So'g‘diyona va Parfiya ajralib chiqdilar, Vifiniya, Paflagoniya, Kappadokiya va Galatiya kabi davlatlar paydo bo‘ldi, Qora va Kaspiy dengizlari oraligida Armaniston davlati, Midiyaning Shimoliy qismida satrap Atropat Salavkiylardan ajralib chiqib, Midiya Atropatenasini tashkil qildi. Natijada Yunon-Baqtriya va Parfiya podsholiklari vujudga keldi (Yunon-Baqtriya er av130- yillargacha, Parfiya davlati esa eramizning 227-yiligacha mavjud boidi.). Antiox III bu davlatlarni bo‘ysundirish uchun er. av. 212—205-yillarda sharqqa yurish qildi. Yurish davomida xarajatlarni qoplash uchun Antiox III Ekbatanadagi Anaxita ibodatxonasini taladi. Yurish natijasida Parfiya qayta bo‘ysundirildi, Yunon- Baqtriya uning shaharlarini ikki yil natijasiz qamal qilish bilan rasman Salavkiylar hokimiyatini tan oldi. Antiox qo‘shinlari Hindikush tog‘laridan o‘tib Hindiston yerlariga bostirib kirdi va mahalliy hokim bilan shartnoma tuzilib Antiox Hind jangovar fillariga ega boidi. Antioxning bu yurishi salavkiylar davlatining yemirilishini vaqtincha to‘xtatdi. U markaziy hokimiyatni mustahkamladi. Kichik Osiyoning katta qismi bosib olindi va Kelesiriyani Misrdan batamom tortib oldi.

Kuchayib ketgan Salavkiylar davlati Pergam va Rodosni xavfsizligiga jiddiy xavf sola boshladi. Pergam va Rodos Antiox III dan shikoyat qilib, Rimdan yordam so‘radi. Rim ham Antiox III saroyiga mashhur Karfagen qo‘mondoni Gannibalni maslahatchi boiib turganidan norozi edi. Er avII asr boshlarida Salavkiylar bilan Rim Respublikasi o‘rtasida Yunoniston uchun raqobat boshlandi. Er av189-yilda Rim bilan boigan urushda Antiox III qo'shinlari yengildi. Mamlakat hududlarida norozilik Salavkiylarning zulmiga qarshi qo‘zg‘olon va isyonlar boshlanib ketdi. Yunon-Baqtriya va Parfiya o‘z mustaqilliklarini qayta tikladilar va Parfiya g‘arbga tomon yurish qilib Salavkiylar hududlarini bosib ola boshladi. Midiyada satrap Timarxning isyon ko'tarishi bu viloyatni parfiyaliklar tomonidan bosib olinishiga yordam berdi. Bundan tashqari, parfiyaliklar fors va Elamni egalladilar. Antiox III ning o‘g‘illaridan biri Antiox IV (Er av175-yilda) shijoatli hukmdor boiib, davlat hokimiyatini bir qadar mustahkamlashga erishdi. Uning boshqaruvi davrida mamlakatda podsho san’at va madaniyatga homiylik qildi. Shuhratparast Antiox IV Salavkiylar davlatining o'tmishdagi kuch- qudratini tiklashga urindi. Mamlakat ichida bir qadar ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni vujudga keltirib, uning hududini kengaytirishga harakat qildi. Antiox IV Misrni bosib olish uchun kuchli qo‘shin bilan yurish boshladi. Yoida uni Rimning Misrdagi elchisi Gay Popiliy Lena to‘xtatadi. Aytishlaricha Salavkiylardan ko‘ra qudratli boigan Rim elchisi Antiox IV o‘tirgan joyni atrofida doira chizib, Rimning talabi bajarilmaguncha (Misrga yurishni to‘xtatish) Antiox IVni doira ichidan chiqib ketishini taqiqladi. Natijada rimliklarning tazyiqi ostida Misr yurishi to‘xtatiladi. Salavkiylar davlatining yemirilish jarayoni tezlashib ketdi. Er. av. I asr boshlarida Yahudiya o‘z mustaqilligini qoiga kiritdi. Natijada Salavkiylar davlati hududi Suriya, Finikiya va Klikiyaning bir qismi bilan chegaralanib qoldi. Er av64-yilda Salavkiylar davlatining qoldiqlari Rimga Suriya provinsiyasi sifatida qo‘shib olindi. Sharqiy Pont, Pafiagoniya, Galatiya,

Kappadokiya, Armaniston va Kommagen rimliklarga vassal boigan mahalliy hokimlar qoiida qoldi.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988. 9. Глускина Л.Н. Проблемы социально-экономической истории Афин IV в. До н.э. Л., I975. 10 Егоров А.Б. Рим на грани эпох: проблемқ рождения и формирования принцпиата. Л., ЛГУ, I983.

Похожие

Nil vodiysi va uning aholisi

Xalqlarning buyuk ko’chishi va uning oqibatlari

Kalendar va uning tarixi. Kalendar turlari

O`zbеkistonda dеmokratik jamiyatni barpo etishda o`tish davrining zarurligi, uning o`ziga xos xususiyatlari

O`zbekistonda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari